Башҡорт халыҡ эпосы «Урал батыр» 2 страница

3-сө бү лек.
Уралдың Зә рҡ умды ү лемдә н алып ҡ алғ аны, уның менә н атаһ ы Ҡ ә һ ҡ ә һ ә батшағ а барғ аны, сер һ арайын асҡ аны, Гө лө станды ү ҙ енә алғ аны

Бер нисә кө н булғ ан һ уң,
Ҡ ыҙ ҙ ың туйы уҙ ғ ан һ уң,
Урал тағ ы киткә н, ти,
Кү п һ ыуҙ арҙ ы кискә н, ти.
Бара торғ ас, бер ерҙ ә,
Бер ҡ ая тау битендә,
Уйпат сая эсендә
Арыҫ ланынан тө шө п,
Ял итергә ятҡ анда,
Йылан ыҫ лағ ан тауыш
Ҡ олағ ына салынғ ан.
Ырғ ып тороп урынынан,
Тирә -яғ ына ҡ аранғ ан.
Йыраҡ тү гел, яҡ ында,
Бер ҡ улҡ ының янында:
Бейеклеген ҡ араһ аң, –
Арыҫ лан аша кү ренмә ҫ,
Оҙ онлоғ он ү лҫ ә һ ә ң, –
Йө ҙ аҙ ымда тү кә лмә ҫ,
Ғ ә лә мә т бер ҙ ур йылан
Ҡ улҡ ы эсенә н һ ө ҙ ө п,
Тотоп алғ ан бер болан.
Ай, айҡ аша, ти, былар,
Һ ай, сайҡ аша, ти, былар;
Аҙ аҡ сиктә тү ҙ алмай,
Йыланғ а ҡ аршы торалмай,
Сә сә п, йығ ылғ ан болан,
Арт һ анынан боландың
Шундуҡ ҡ апҡ ан, ти, йылан.
Урал барғ ан йү гереп;
Йылан ҡ ойроғ он болғ ап,
Дулай, ти, ағ ас һ ындырып.
Уралды ла йоторғ а
Ҡ ойроҡ менә н һ уҡ ҡ ан, ти,
Урал урап йыландың
Ҡ ойроғ онан тотҡ ан, ти.
– Ебә р һ ин боланды! – тип,
Йыланғ а Урал ә йткә н, ти.
Йылан бер һ ү ҙ ә йтмә гә н,
Боландың ул арт һ анын
Сә йнә гә н дә сә йнә гә н.
Тырышҡ ан, ти, был йылан
Ү ҙ телә ген итергә,
Боланды йотоп бө тө ргә
Тырышһ а ла, булмағ ан:
Ҙ ур мө гө ҙ ҙ ә туҡ тағ ан;
Ҡ ойроғ о менә н шаҡ арғ ан,
Унда ла мө гө ҙ һ ынмағ ан;
Ергә һ уҡ ҡ ан боланды –
Мө гө ҙ гә бер ни булмағ ан.
Бара-тора йыландың
Һ ис тә ҡ ә те ҡ алмағ ан;
Йотһ а, мө гө ҙ ебә рмә й,
Ҡ оҫ һ а, кире тибә лмә й;
Аптырағ ан, алйығ ан,
Һ ис тә эше сыҡ мағ ас,
Башҡ а сара ҡ алмағ ас,
Йылан, башын сә кә йтеп,
Уралғ а ҡ арап ялбарғ ан:
– Ай, егетем, ярҙ ам ит,
Шул булмаһ ын ү лемем,
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә нең улымын,
Зә рҡ ум тигә н егетмен,
Ярҙ амына ҡ арыуғ а
Мин дә ярҙ ам итермен.
Юлымда юлдаш бул, тиһ ә ң,
Юлың а бергә китермен;
Ынйы-мә рйен һ ораһ аң,
Һ арайыма барырһ ың,
Телә гә нсә алырһ ың,
Ҡ унаҡ булып ҡ алырһ ың, –
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Урал былай тигә н, ти:
– Һ ис тә ҡ арыу ҡ ылмағ ан,
Бер йә нгә лә теймә гә н,
Ҡ ан эсмә ҫ тә й боланды
Минең дошман Ү лемгә
Асмарланың бахырҙ ы,
Миң ә һ ө йлә серене,
Миң ә ә йт һ ин барыны,
Миң ә бү лә к кә рә кмә й,
Миң ә һ арай кә рә кмә й,
Мин сыҡ ҡ анмын илемдә н
Ҡ отҡ арырғ а кешене,
Ғ ә йепһ еҙ болан ишене
Яуыз дошман Ү лемдә н.
Зә рҡ ум:
– Ай, егетем, ә йтә йем,
Бар серемде һ ө йлә йем:
Беҙ гә яҡ ын бер ерҙ ә,
Ҡ оштар торғ ан ҙ ур илдә,
Самрау тигә н батша бар.
Шул батшаның Ҡ ояштан
Тыуып тө шкә н ҡ ыҙ ы бар.
Мин һ ораным – бирмә не,
– Һ ин йылан, – тип, ҡ ыҙ ы ла
Мине тартып килмә не.
Мин атама ялындым,
Кө нө н-кисен ялбарҙ ым,
– Атай, шуны ал, – тинем,
Һ ис булмаһ а иленә
Утлы яуың ас, – тинем.
– Бө гө н ауғ а сыҡ, тине,
Йылан туның кей, тине;
Ун ике тарбаҡ мө гө ҙ лө
Болан табып ей, тине –
Шуны йотһ аң, донъяла
Тө рлө тө ҫ кә керерһ ең,
Хә ү еф белмә й йө рө рһ ө ң;
Кешелә рҙ ең һ ылыуы,
Бер ир-егет булырһ ың;
Ҡ ош иленә барырһ ың,
Самрауҙ ың бер ҡ ыҙ ын
Ү ҙ ең һ айлап алырһ ың, –
Тигә с, ауғ а сыҡ ҡ айным,
Боланды ла йотҡ айным;
Инде хә лем ҡ алманы:
Ауыҙ ыма киплә нгә н
Мө гө ҙ ө һ ис һ ынманы,
Телә гә нем булманы.
Егет, мине хур итмә,
Бер изгелек ит, егет,
Миң ә ярҙ ам ит, егет!
Атама бергә барайыҡ,
Ни телә һ ә ң – алайыҡ.
Атамдан байлыҡ һ орама:
Донъяла һ ылыу ҡ ыҙ бирер,
Анһ ына ла алданма!
Һ арай тулы мал бирер,
Анһ ына ла алданма,
Ынйы-мә рйен – барыһ ын
Атам тү гер алдың а, –
Анһ ына ла алданма!
Аҙ аҡ сиктә атайым:
– Ынйы-мә рйен һ ө ймә гә н,
Байлыҡ ҡ а баш эймә гә н,
Ай, һ ылыу ҡ ыҙ, тимә гә н,
Был донъяла йө рө п тә,
Ишетеп тә, кү реп тә
Һ ис берә ү ҙ е тапманым,
Бирер нә мә м ҡ алманы,
Инде ү ҙ ең ә туҡ таным,
Егет, ә йтсе телә ген,
Ҙ ур эшең ә бү лә гем, –
Тиер һ иң ә атайым.
Алдан ә йтеп ҡ уяйым:
Аждаһ а туның һ ал, – тирһ ең,
Ҡ ош туның ды кей, – тирһ ең,
Ҡ ош телең де сығ арып,
Ауыҙ ыма бир, – тирһ ең.
Атам һ ине ҡ урҡ ытыр,
Ташҡ а тө кө рө п кү рһ ә тер,
Ташты һ ыуҙ ай ҡ айнатыр.
Ә гә р тауғ а тө кө рһ ә,
Тауы иреп, һ ыу булыр,
Ағ ып бары шул саҡ та,
Бер ү ҙ ә нгә йыйылыр,
Осо-сиге кү ренмә ҫ
Ялтырағ ан кү л булыр.
Анһ ынан да ҡ урҡ ма һ ин,
Һ аман телен һ ора һ ин.
Атам телен ү пкә н һ уң, –
Кү ң еле йомшап киткә н һ уң,
Ни һ орайһ ың бү лә ккә? – тип,
Һ иң ә ҡ арап ә йткә н һ уң:
– Бер ҙ ур илдә батшаның
Яҡ шылыҡ ҡ а яҡ шылыҡ
Ҡ ылыр эшен белә һ ен,
Ү ҙ һ ө йгә нең ни булһ а,
Шуны миң ә бирә һ ең, –
Тигә с, ынйы башлы таяғ ын
Бирһ ә, уны алырһ ың.
Ул таяҡ тың даны шул:
Һ ыуғ а тө шһ ә ң, батмаҫ һ ың,
Утҡ а инһ ә ң, янмаҫ һ ың,
Кү ренмә ҫ кә телә һ ә ң,
Һ ис бер йә н дә кү рә лмә ҫ,
Дошман һ ине эҙ лә һ ә,
Бер ҡ асан да табалмаҫ, –
Тиеп Зә рҡ ум ялбарғ ас,
Урал мө гө ҙ ҙ ө һ ындырғ ан,
Йылан, боланды йотҡ ас,
Шундуҡ бер егет булғ ан.
Уйламаҫ тан-нитмә ҫ тә н,
Һ ү ҙ ҙ ә ре лә бө тмә ҫ тә н,
Бер һ ыҙ ғ ырыу ишеткә н,
Зә рҡ умдың йө ҙ ө шул саҡ
Ағ арынып, буҙ булғ ан.
Урал: – Ни? – тип һ орағ ан,
Зә рҡ ум бер ни ә йтмә гә н,
Унан серен йә шергә н.
– Атам белде серемде,
Мин һ ө йлә гә н уйымды;
Был егеттә н яҙ лыҡ һ ам,
Быны йотмай ебә рһ ә м,
Атам йө рә ге ташыр,
Асыуынан мине аҫ ыр.
Йоторғ а кө с алалмам,
Ҡ ойроғ омдо боғ алаҡ
Тағ ы да мин ҡ ылалмам.
Атама илтеп тапшырһ ам,
Аяғ ына баш орһ ам,
Аҙ -маҙ яза алырмын,
Ү ҙ ем иҫ ә н ҡ алырмын, –
Тигә н уйҙ ы уйлағ ан,
Тик Уралғ а ә йтмә гә н,
– Атам эҙ лә тә икә н, – тип,
Ул Уралды алдағ ан.
– Ә йҙ ә, егет, барайыҡ,
Беҙ ҙ ә ҡ унаҡ булайыҡ,
Атайымдан бү лә ккә
Мин ә йткә нде һ орайыҡ, –
Тип Уралды ө ндә гә н,
Һ арайына димлә гә н.
– Йылан илене кү рә йем,
Бар серене белә йем,
Якшылыҡ ҡ а яманлыҡ
Була икә н донъяла,
Бергә барып кү рә йем.
Егет һ ү ҙ е бер булыр,
Алғ а алғ ан уй булыр,
Тартынмайса барайым.
Ү лем ең ер йө рә ктең,
Уны йығ ыр белә ктең
Батырлығ ын һ ынайым, –
Тиеп Урал уйлағ ан,
Барыу юлын һ айлағ ан,
– Һ ау булһ ам, кире килермен,
Һ инең менә н булырмын.
Килмә һ ә м, оҙ аҡ кө тмә ҫ һ ең,
Ситтә ғ ү мер итмә ҫ һ ең,
Тө ҫ ә ү еллә п юлың дан,
Илгә ҡ айтып китерһ ең,
Минә н сә лә м ә йтерһ ең, – тип,
Арыҫ ланына ә йткә н, ти,
Маң лайынан ү пкә н, ти,
Шунда ҡ уйып киткә н, ти.
Бергә киткә н, ти, былар,
Кү п ер ү ткә н, ти, былар.
Кү ккә олғ ашҡ ан ҙ ур тауҙ ай
Ҡ ара кү ргә н алдында,
Нә ж(ә )ғ ә йҙ ә й ялтырағ ан
Ут уйнай, ти, янында.
Кү к томандар ҡ аплағ ан,
Ут һ ө рө мө бө ркө лгә н
Нә мә кү ргә с юлында,
Урал: – Ни? – тип һ орағ ан,
– Һ арайҙ арҙ ы һ аҡ лағ ан
Тау тү гел ул, йылан, – тип,
Зә рҡ ум уғ а аң латҡ ан.
Барып еткә н, ти, былар,
Шунда кү ргә н, ти, Урал:
Тимер ҡ ойма янында
Уралып ү ҙ яйына
Туғ ыҙ башлы бер йылан –
Һ аҡ сы икә нен белгә н.
Зә рҡ ум башлап барғ ан, ти,
Туғ ыҙ башлы йыланғ а:
– Асҡ ыс килтер! – тигә н, ти.
Йылан шыжлап һ ыҙ ғ ырғ ан,
Тау-таш ауғ андай булғ ан,
Бер саҡ тауыш ҡ уҙ ғ алғ ан:
Алтышар башлы дү рт йылан
Асҡ ыс һ ө йрә й икә н, ти,
Шул асҡ ыстың тауышы
Шундай шаулай икә н, ти.
Шул ҙ ур асҡ ысты алып,
Һ арайҙ ы асҡ ан, ти, барып.
– Ә йҙ ә, егет, инә тор,
Мин атама барайым,
Бында алып килә йем, –
Тиеп Зә рҡ ум киткә н, ти,
Уралды шунда япҡ ан, ти.
Бер саҡ һ арай тирә һ е:
Эреһ е-вағ ы, тө рлө һ ө –
Йылан килеп тулғ ан, ти;
Тө рлө һ ү ҙ ҙ ә р булғ ан, ти,
Урал тың лап торғ ан, ти.
Ун бер башлы бер йылан:
– Сират миң ә ашарғ а –
Ун икенсе баш яһ арғ а,
Батшағ а иң яҡ ын бер
Вә зиренә н булырғ а.
Туғ ыҙ башлы бер йылан:
– Юҡ, был кеше батшаның
Серен алды улынан,
Вә ғ ә ҙ ә алды ҡ улынан;
Быны батша йә ү ҙ е,
Йә булмаһ а мин йотам:
Батшабыҙ ҙ ың бар серен
Ү ҙ башымда мин тотам.
Батша уны ашамаҫ,
Улын яҡ лап ҡ отҡ арғ ас,
Ашаһ а ла, баш ү ҫ мә ҫ.
Юҡ ҡ а йыйылып тормағ ыҙ,
Ымһ ынышып йө рө мә геҙ,
Һ еҙ гә теймә ҫ – кө тмә геҙ, –
Тигә с, барыһ ы таралғ ан.
Туғ ыҙ башлы ҙ ур йылан
Шул тирә лә уралғ ан.
Ҡ апҡ ағ а яҡ ын килгә н, ти,
Бер ҡ ыҙ тө ҫ лө булғ ан, ти,
Урал янына инеп,
Арбамаҡ сы булғ ан, ти,
Уралғ а ҡ ул һ уҙ ғ ан, ти.
Урал ҡ улын ҡ ыҫ ҡ ан, ти, –
Бармаҡ тары осонан
Ҡ аны бә реп сыҡ ҡ ан, ти;
Йылан тү ҙ мә й ҡ ыҫ ыуҙ ан
Ут бө ркмә к булғ ан, ти;
Урал сә сеп ғ ә йрә тен,
Боғ аҙ ынан алғ ан, ти.
– Һ ин бит серҙ е белеү се,
Кеше ашап ятыусы,
Баш ү ҫ тереп йө рө ү се,
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә нең бар серен,
Башын һ аҡ лап тороусы, –
Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с,
Аптырауғ а ҡ алғ ан, ти:
– Ай, тә ң рем икә нһ ең,
Мин быны һ ис белмә нем,
Кешеһ ең, тип уйланым.
Шуғ а бая батшама:
– Улың серҙ е кешегә,
Беҙ гә дошман ишегә
Һ ө йлә гә н бит, – тигә йнем, –
Тиеп, йылан Уралдың
Аяғ ына йығ ылғ ан,
Бил урталай һ ығ ылғ ан.
Еҫ кә непме, һ иҙ епме,
Кү п тә ү тмә й был йылан:
– Юҡ, юҡ, тә ң рем тү гел һ ин –
Кеше еҫ е аң ҡ ыны –
Ысын кеше икә нһ ең!
Батша улын һ ө йлә теп,
Бө тә серҙ е белгә нһ ең,
Серҙ е аң лап килгә нһ ең, –
Тиеп ырғ ып торғ ан, ти,
Ауыҙ асып, ажғ ырып,
Утын бө ркмә к булғ ан, ти.
Урал ҡ урҡ ып тормағ ан,
Башына бер орғ ан, ти, –
Бер башынан сылтырап,
Ергә асҡ ыс ҡ ойолғ ан,
Һ игеҙ баштан тағ ы ла
Һ игеҙ батыр бар булғ ан.
– Барыбыҙ ҙ а кеше инек,
Илебеҙ ҙ ә ир инек,
Йылан беҙ ҙ е ашаны, –
Ү ҙ енә баш яһ аны.
Яр йыландың йө рә ген –
Алтын асҡ ыс табырһ ың
Сер һ арайын асырһ ың,
Телә гә нең алырһ ың, –
Тип тегелә р ә йткә н, ти.
Урал йө рә ген ярғ ан, ти, –
Сер һ арайын асҡ ан, ти:
Ынйы менә н биҙ ә нгә н,
Ебә к менә н уранғ ан,
Йө зө -башы һ арғ айғ ан
Бер һ ылыу ҡ ыҙ кү ренгә н;
Ҡ ыҙ янында – бер ишек,
Шуны барып асҡ ан, ти;
Бер тә хеттең янында
Ынйы таяҡ кү ргә н, ти.
– Алсы, егет, таяҡ ты, – тип, -
Теге кешелә р ә йткә н, ти.
Шул саҡ һ арай ишеген
Бер аҡ йылан асҡ ан, ти;
– Был кем бында инеү се,
Һ ис кешегә теймә ҫ тә й
Таяғ ымды алыусы? – тип,
Йылан килеп Уралғ а,
Йотайым тип, уҡ талһ а,
Урал тотоп алғ ан, ти,
Ергә урап һ алғ ан, ти,
Ошо һ ү ҙ ҙ е ә йткә н, ти:
– Кеше юйыр Ү лемде
Эҙ лә п сыҡ ҡ ан батырмын;
Ү лем яҡ лы берә ү ҙ е
Ерҙ ә имен ҡ уймамын;
Атым Урал булғ анда,
Затым кешенә н булып,
Был донъяғ а тыуғ анда,
Кешегә ярҙ ам итермен,
Илем байман итермен,
Кешегә дошман булғ андың
Барын тар-мар итермен.
Батша булһ аң, бир фарман:
Бө тә йылан йыйылһ ын,
Кеше ейгә н баштары
Бары ергә эйелһ ен, –
Барын турап бө тө рмө н,
Кире кеше итермен.
Яуыз Ү лем юлдашы,
Бө тә йылан-яуызды, –
Барын тар-мар итермен! –
Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с,
Батырлығ ын һ ынағ ас,
Йылан да буй биргә н, ти.
– Таяғ ым киткә с ҡ улымдан –
Кө сө м һ индә, – тигә н, ти.
Батша фарман биргә н, ти:
Бар йыланды йыйғ ан, ти;
Кеше ашап ү ҫ кә ндең
Башын Урал ҡ ырҡ ҡ ан, ти, –
Баштан кешелә р сыҡ ҡ ан, ти.
Бар һ арайҙ ы астырғ ан,
Зиндандағ ы тотҡ ондоң
Барыһ ын да ҡ отҡ арғ ан.
– Хә ҙ ер улың ды тап, – тигә н,
Эҙ лә п алып кил! – тигә н.
Халыҡ иреккә сыҡ ҡ ан, ти,
Бикле ятҡ ан һ ылыу ҡ ыҙ –
Ул да бергә сыҡ ҡ ан, ти;
Барыһ ы ла килгә н, ти,
Уралды һ ырып алғ ан, ти:
– Тә ң ре бирмә ҫ ярҙ амды
Беҙ гә, егет, атҡ арҙ ың,
Ил ҡ аплағ ан яуыздың
Утлы яуын аҡ тарҙ ың.
Инде, егет, нишлә йек,
Ниндә й бү лә к бирә йек,
Ни тип ә йтеп ҙ урлайыҡ?
– Һ ис бер ҙ урлыҡ кә рә кмә й.
Ил батыры шул булыр –
Кеше һ ө йө р ир булыр,
Һ еҙ ҙ ең шатлыҡ – минеке,
Минең шатлыҡ – һ еҙ ҙ еке.
Илдең барын йыяйыҡ,
Кү мә клә п туй ҡ ылайыҡ,
Арағ ыҙ ҙ ан берә ү ҙ е
Башлыҡ итеп ҡ уяйыҡ.
Йыланғ а ҡ аршы яу тотҡ ан,
Кү п йыл буйы һ уғ ышҡ ан
Алғ ыр тигә н ир булғ ан, –
Шуны башлыҡ ҡ ылғ ан, ти.
Алғ ыр ҡ арт ҡ орҙ ашының
Тоғ ро бер юлдашының
Ҡ ыҙ ы ҡ алғ ан – Гө лө стан –
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә лә ҡ ол булғ ан,
Һ арайҙ а бая осрағ ан
Ошо ҡ ыҙ ҙ ы димлә шеп,
Уралғ а бирмә к булғ андар.
Урал халыҡ тың уйҙ арын –
Ҡ ыҙ ҙ ы алыр туйҙ арын
Бер аҙ һ уң латмаҡ булғ ан,
Ә зрә ҡ ә не ең гә нсе,
Туйҙ ы туҡ татмаҡ булғ ан.
Арала иң ө лкә не,
Донъяны кү п кү ргә не:
– Һ ә р йыл ғ ү мер бер батыр
Иле ө сө н яратыр.
Быуын-быуын ү тер ул,
Килә сә к быуын етер ул,
Һ инең даның ҡ алһ а ла,
Ҡ улда ғ ә йрә т бө тө р ул.
Ир бө тһ ә лә, ил бө тмә ҫ,
Ил батыры – батырҙ ан,
Батыр ирҙ ә н тыуыр ул;
Атанан кү реп, уҡ юнып,
Ө лкә ндә н кү реп, яу ҡ ыуып,
Ил эсендә ү ҫ ер ул,
Утын-һ ыуын кисер ул.
Батырҙ ан батыр тыуғ анда,
Бер быуын тип һ аналғ ан
Илдә ғ ү мер ү тер ул.
Батыр атанан ҡ от йә йгә н,
Матур ә сә нә н һ ө т имгә н,
Һ иң ә тиң дә ш булыр ҡ ыҙ,
Батырғ а ә сә булыр ҡ ыҙ, –
Тигә с, Урал тың лағ ан:
Гө лө станды алғ ан, ти,
Бер оло туй ҡ ылғ ан, ти,
Бергә ҡ унаҡ булғ ан, ти.

4-се бү лек
Уң дан киткә н Шү лгә н дә
Осрағ ан, ти, бер ҡ артҡ а.
Ни эҙ лә ү ен был яҡ та,
Килгә н саҡ та юлында
Осрағ анын бер ҡ артҡ а, —
Барын һ ө йлә п биргә с тә,
«Был ҡ арт тағ ы Шү лгә нгә,
Сер йә шермә й, эс тартмай,
Былай тиеп ә йткә н, ти:
«Һ ин осрағ ан ул бабай —
Минең ҡ устым булыр ул,
Минең менә н бер илдә
Тыуып ү ҫ кә н ине ул;
Уның йө ҙ ө хә ҙ ер ҙ ә —
Ап-аҡ һ аҡ ал, сал ҡ арттыр,
Саҡ йә нене аҫ ырарҙ ай,
Ү ҙ е ҡ аҡ шау, ябыҡ тыр.
Бына мине кү рә һ ең —
Бер егеттә й тиерһ ең,
Уны «ҡ устым» тигә нгә,
«Был ҡ арт алдай», — тиерһ ең.
Уның сере шул, егет,
Шуны яҡ шы бел, егет:
Беҙ ҙ ең илдә бар кеше лә —
Ө лкә не йә нә йә ше лә —
Барыһ ы ла туғ андай,
Бер ә сә нә н тыуғ андай;
Илде талап йө рө мә ҫ кә,
Кеше ҡ анын ҡ оймаҫ ҡ а;
Ил ынйыһ ын йә шереп,
Ергә кү меп ҡ уймаҫ ҡ а;
Тапҡ ан-таянғ ан бары
Һ ис айырым булмаҫ ҡ а;
Кө слө нө кө — байман, тип,
Еҫ ерҙ е сит кү рмә ҫ кә;
Ҡ ыҙ ғ а ә сә булғ анды
Хур ә сә, тип кә мһ етеп,
Балаларын һ ыуғ а атып,
Ундай йола ҡ ылмаҫ ҡ а, —
Тигә н илдең анты бар.
Ҡ устым шуны тотманы,
Кө сө еткә н йә ндә рҙ ең
Барын ҡ ырҙ ы, туҡ маны,
Ҡ ыйыратты, ашаны;
Ү лем тигә н яуызғ а
Дуҫ, дошманын табырғ а,
Илдә кү п ҡ ан ҡ ойорғ а
Йола таба башланы.
Шуғ а уны был илдә н,
Тыуып ү ҫ кә н еренә н
Бө тә һ е лә берлектә
Ситкә ҡ ыуып ташланы.
Хә ҙ ер илдә н йыраҡ та
Ү ҙ е йә шә й тарлыҡ та,
Ғ ү мере ү тә зарлыҡ та;
Шуғ а уның тө ҫ -башын
Ү лем, ҡ артлыҡ ҡ апланы», —
Тиеп, был ҡ арт һ ө йлә гә с,
Шү лгә н эште аң лағ ан,
Шул илде барып кү рергә,
Ни барыны белергә
Ҡ арттан юлын һ орағ ан,
Ҡ арт йә шермә й һ ө йлә гә н.
Ай киткә н, ти, йыл киткә н,
Кү п йылғ а, тауҙ ар ү ткә н.
Ҡ айҙ а ғ ына тө н булһ а,
Шунда ятып йоҡ лағ ан.
Барып сыҡ ҡ ан бер ергә,
Осрағ ан бер кү лгә,
Ситен ҡ уғ а уратҡ ан,
Томбойоҡ тар япрайып,
Тик ағ астай, сә скә атҡ ан;
Һ аҙ мыт тү гел, ҡ ырсын тө п,
Ө йрә к, аҡ ҡ ош, ҡ ыр ҡ аҙ ы
Йө ҙ ө п йө рө й — шундай кү п.
Кү лдә ятҡ ан балығ ы,
Ялтуш, сабаҡ, суртаны
Бергә йө ҙ ө п уйнайҙ ар,
Бер-береһ енә теймә йҙ ә р.
Быны кү ргә с, туҡ тағ ан,
Арыҫ лан ҡ ылыны алып,
Мә скә ү яһ амаҡ булғ ан,
Балыҡ ауламаҡ булғ ан.
Мә скә ү енә һ ап эҙ лә п,
Ҡ уйы таллыҡ ҡ а ҡ арап,
Атлап алғ а киткә ндә,
Тал тө бө нә еткә ндә:
Талда һ айрап ултырғ ан,
Һ андуғ асты ҡ ушарлап,
Ә берсендә р теҙ елгә н;
Яғ ылбай ҙ а, ҡ арсығ а,
Тағ ы турғ ай кү ренгә н.
Тау битенә кү ҙ һ алһ а, —
Ҡ уй-һ арыҡ та, бү ре лә,
Ә тә с, тауыҡ, тө лкө лә
Бер тирә гә йыйылғ ан.
Шү лгә н кү реп, туҡ тағ ан,
Ҡ арт һ ү ҙ ене иҫ лә гә н:
«Тә ү батшағ а барайым,
Һ арай серен белә йем,
Ҡ айтыуҙ а юл ың ғ айы
Барын аулап ҡ арайым», —
Тиеп Шү лгә н уйлағ ан,
Арыҫ ланына менгә н дә,
Ү ҙ юлына ыҡ лағ ан.
Китеп барғ ан сағ ында,
Ҡ асып ултырғ ан Зә рҡ умғ а
Шү лгә н килеп тап булғ ан.
Зә рҡ ум бынан һ орашҡ ан,
Шү лгә н танмай һ ө йлә шкә н.
Зә рҡ ум ү ҙ ен Ә зрә ҡ ә —
Дейеү батша улы тип,
Сер йә шереп алдашҡ ан.
Ә зрә ҡ ә гә барырғ а,
Кү п бү лә ктә р бирергә,
Бергә алып китергә;
Йә ншишмә нә н һ ыу алып,
Телә гә нсә бирергә
Зә рҡ ум уны димлә гә н;
Шү лгә н серҙ е белмә гә н.
Былар бергә киткә н, ти,
Былар кү п ер ү ткә н, ти;
Бер саҡ ергә тоташҡ ан,
Ү ҙ е кү ккә олғ ашҡ ан
Ҡ ара нә мә кү ренгә н.
Болот микә н, тау микә н?
Тау тир инең — ҡ айнай, ти,
Болот тиһ ә ң — шаулай, ти,
Шү лгә н бығ а аптырап,
Юлдашынан һ орай, ти.
Зә рҡ ум уғ а былай ти:
«Ул кү ренгә н ҡ арасҡ ы —
Һ арайҙ ы һ аҡ лап тороусы,
Беҙ ҙ е кү реп килеү се
Ҙ ур дейеү ҙ ең берә ү һ е.
Туҡ та, һ ин аҙ кө тө п тор,
Ошо урында тороп тор,
Мин тә ү барып ә йтә йем,
Ҡ унаҡ килде, тиә йем, —
Беҙ ҙ е килеп алыр ул,
Һ арайғ а алып барыр ул», —
Тип, Шү лгә нде ҡ алдырғ ан.
Ү ҙ е дейеү гә барғ ан,
Юлдашымды, ү ҙ емде
Һ арайғ а илт, тип һ орағ ан.
Дейеү хә бә р иткә н, ти,
Батша серҙ е һ иҙ гә н, ти,
Дейеү ҙ ә ргә ҡ ушҡ ан, ти.
Ике толпар етә клә п,
Батыр ирҙ ә й олпатлап,
Ҙ ур ҡ унаҡ тай йү пә тлә п,
Бер ҙ ур дейеү килгә н, ти,
Шү лгә н менә н Зә рҡ умды
Һ арайғ а алып киткә н, ти.
Һ арайғ а барып еткә н һ уң,
Шү лгә нде Зә рҡ ум ҡ алдырып,
Хә бә р итеү ен белдереп,
Ү ҙ е һ арайғ а ингә н, ти,
Батшағ а ҡ ул биргә н, ти,
Ә зрә ҡ ә нең янында
Атаһ ыны кү ргә н, ти.
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә менә н Ә зрә ҡ ә
Урал турында уйлашып,
Икә ү -ара һ ө йлә шеп,
Аптырашып, алъяшып
Ултырғ ан саҡ икә н, ти.
Һ ынсы дейеү ҙ ә р килеп,
Бер ҡ арт дейеү бик белеп:
«Анау саҡ та, ай, батшам,
Бер йә ш бала тыуғ анда,
Шуның тауышы килгә ндә,
Кү ктә осҡ ан дейеү ҙ ә р
Бары ҡ олап тө шкә йне.
Баланы урлап алырғ а,
Ү лтереп юҡ ҡ ылырғ а
Барғ ан дейеү, ендә рҙ ең,
Бала теклә п ҡ арағ ас,
Тоторғ а тип уҡ талғ ас,
Барғ ан бере ҡ урҡ ыуҙ ан
Йө рә ге ҡ убып ү лгә йне.
Шул баланың сыҡ ҡ анын,
Илгә яҡ ынлашҡ анын,
«Алам» тигә н уйының
Йә ншишмә гә тө шө ү ҙ ә н
«Шишмә ҡ урҡ ып ҡ айнауын,
Яртылаш һ ыуы ҡ айтыуын
Хә бә р итеп алғ айның —
Ҙ ур ҡ айғ ығ а ҡ алғ айның.
Батшам, сара эҙ лә йек,
Ҡ ул ҡ аушырып тормайыҡ;
Берә й кеше табайыҡ,
Самрау ҡ оштоң Аҡ буҙ ын
Кеше аша алайыҡ,
Һ ис булмаһ а — урлайыҡ ».
Ә зрә ҡ ә: «Аҡ буҙ атты алырғ а,
Уғ а эйә р һ алырғ а
Йә булмаһ а, ул атты
Был донъянан юйырғ а
Ете дейеү ебә рҙ ем.
Кү ктә торғ ан буҙ аттың
Урынын ү ҙ ем кү ргә ҙ ҙ ем.
Улар барып баҫ тырҙ ы,
Тота алмағ ас яҡ шылап,
Ат уларғ а килмә не,
Дейеү ҙ ә рем ғ ә рлектә н
Кире илемә инмә не:
Кү ктә ҡ алды хур булып,
«Етегә н» тигә н исемдә
Мә ң ге ҡ алды ут булып.
«Һ ис булмаһ а һ ары атын
Алайым», тип уйланым.
Айҙ ан тыуғ ан ҡ ыҙ ы бар, —
Шуны урлап ҡ араным.
Ҡ ыҙ ы тотҡ он булһ а ла,
Аты бү лә к булһ а ла, —
Ул ат һ аман килмә не,
Һ ис телә гем булманы.
Хә ҙ ер беҙ гә шул кә рә к:
Кеше булғ ан ир кә рә к,
Ҡ ояш ҡ ыҙ ы Һ омайҙ ы
Арбай алыр ир булһ ын,
Был донъяла бер булһ ын.
Ҡ ыҙ, яратып егетте,
Аҡ буҙ менә н булатты
Бү лә к итерҙ ә й булһ ын.
Буҙ ат менер ир тапһ аҡ,
Ҡ ыҙ телә һ ә, ҡ ыҙ биреп,
Мал телә һ ә, мал биреп,
Баш булам тип ымһ ынһ а,
Берә й илгә баш ҡ ылып,
Ул егетте арбаһ аҡ, —
Беҙ Уралды ең ербеҙ,
Ер ө ҫ тө ндә кешенә н
Тарлыҡ -мазар кү рмә беҙ,
Телә гә небеҙ итербеҙ, ‘
Барын ҡ улда тоторбоҙ! » —
Тигә н һ уң Ә зрә ҡ ә,
Зә рҡ ум, алғ а сыҡ ҡ ан да,
Батшағ а баш эйгә н дә,
«Мин Уралдың ағ аһ ын
Алып килдем», — тигә н, ти
Ү ҙ хә йлә һ ен аң латып,
Теҙ еп һ ө йлә п биргә н, ти.
Барыһ ы ла шатланғ ан,
Зә рҡ ум батша алдында
Маҡ тау алып, данланғ ан.
Шү лгә н һ арайғ а ингә с,
Ә зрә ҡ ә урын кү рһ ә ткә н,
Бик йү пә тлә п, олпатлап,
Таҡ янына ултыртҡ ан,
Зә рҡ умды ул — улым, тип,
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә не — дуҫ ым, тип,
Алдап-йолдап танытҡ ан.
Ни телә һ ә, шул ә ҙ ер, —
Ҙ ур ҡ унаҡ тай һ ыйлатҡ ан,
Бар байлығ ын кү рһ ә ткә н;
Һ арай ҡ ыҙ ҙ арын йыйып,
Һ ылыуҙ арын кү ҙ лә ткә н
Тө ркө м-тө ркө м ҡ ыҙ ҙ ары —
Барыһ ы һ айлап ҡ уйғ андай,
Кү ҙ ҙ ең яуын алырҙ ай,
Кү ргә ндә р таң ҡ алырҙ ай.
Кү мә к ҡ ыҙ уртаһ ында:
Буҙ таштар араһ ында
Айырым бө ртө к ынйылай,
Кү ктә балҡ ып йә млә нгә н
Йондоҙ ҙ арҙ ың айындай;
Һ ылыуҙ арҙ ың битендә
Айырым торғ ан миң ендә й,
Типһ ә н-туғ ай ү лә не
Йә млә п торғ ан гө лө ндә й —
Һ ылыуҙ арҙ ың һ ылыуы
Айһ ылыуҙ ы кү ргә с тә,
Шү лгә н кү ҙ ен текә гә н,
Тү ҙ емлеген юғ алтып,
Зә рҡ умғ ә быны һ ө йлә гә н.
Зә рҡ ум уны «һ ең лем», тип,
Кейә ү итә м һ ине», —тип,
Шү лгә нде ул алдағ ан,
Шү лгә н бығ а йә н атҡ ан;
«Атама хә ҙ ер ә йтә м», тип,
Зә рҡ ум уны йыуатҡ ан.
Ә зрә ҡ ә эште аң лағ ан,
Алап һ алып, Ҡ от тауғ а
Бар дейеү ҙ е йыйнағ ан.
Айһ ылыуҙ ы саҡ ырып,
Аулаҡ ергә алдырып,
Урланғ ан ҡ ыҙ икә нен
Шү лгә нгә һ ис ә йтмә ҫ кә,
Һ арайҙ ан сығ ып йө рө мә ҫ кә,
«Мин ә йткә нде тотмаһ аң,
Башың ө ҙ ө п ашармын,
Кә ү ҙ ә ң утҡ а ташлармын», —
Тигә н һ ү ҙ ен аң латҡ ан,
Айһ ылыуҙ ы ҡ урҡ ытҡ ан.
Данлы туйын ҡ орғ ан һ уң,
Шү лгә н кейә ү булғ ан һ уң,
Ҡ ыҙ ҙ а һ ылыу булғ анғ а,
Егетте лә һ ө йгә нгә,
Шү лгә н шуғ а мауығ ып
Был һ арайғ а йотолғ ан,
Бө тә эше онотолғ ан.
Берҙ ә н-бер кө н Ә зрә ҡ ә
Зә рҡ ум менә н Шү лгә нгә
Самрау батшаның ҡ ыҙ ын,
Булат ҡ ылыс, Аҡ буҙ ын
Ала торғ ан юлыны,
«Аҡ буҙ атҡ а менгә н ир,
Булат ҡ ылыс тотҡ ан ир —
Бө тә донъя йө ҙ ө ндә
Ин ҙ ур батыр булыуҙ ы,
Барын баш эйҙ ереү ҙ е
Теҙ еп һ ө йлә п аң латҡ ан», —
Тө рлө яҡ лап самалап,
Ҡ ул тамырыны тартҡ ан.
Шү лгә нгә быны аң латҡ ас,
Һ омайҙ ы ил маҡ тағ ас,
Яуғ а ҡ алһ а, аҙ ағ ы
Дейеү ҙ ә бирә м тигә с,
Шү лгә н бармаҡ булғ ан, ти,
Һ омайҙ ы алмаҡ булғ ан, ти.
Зә рҡ ум, Шү лгә н икә ү һ е
Ү ҙ -араһ ы һ ө йлә шеп,
Бер дейеү гә менгә шеп,
Самрау батша иленә
Икә ү бергә киткә н, ти,
Кү ҙ асып, кү ҙ йомғ ансы
Барыр ергә еткә н, ти.
Былар дейеү ҙ ә н тө шкә ндә р,
Шунда кә ң ә ш ҡ орғ андар,
Һ ү ҙ ың ғ айы килгә ндә,
Зә рҡ ум һ ө йлә п киткә н дә,
Урал турында һ ү ҙ асып,
Былай тиеп, ә йткә н, ти:
«Бынан бик йыраҡ тү гел
Аждаһ а-йылан иле бар,
Ҡ ә һ ҡ ә һ ә тигә н батша бар.
Шул батшаның ҡ улында
Яуғ а ҡ аршы ут булыр,
Телә гә ндә — һ ыу булыр,
Ел-дауылдар ҡ уптарыр
Бер хикмә тле таяҡ бар.
Анғ армаҫ тан-нитмә ҫ тә н,
Берә ү һ е лә кө тмә ҫ тә н,
Бер батыр ир килгә н дә,
Урлапмылыр, нисектер,
Шул таяҡ ты алғ ан да —
Батшаһ ын да һ ө ргә н, ти,
Бө тә илен алғ ан, ти;
Урал батыр булам мин, тип,
Ү ҙ е батша булғ ан, ти», —
Тиеп Зә рҡ ум Шү лгә нгә
Барын һ ө йлә п биргә н, ти.
Шү лгә н Урал һ аулығ ына,
Бер яғ ынан, шатланғ ан,
«Урал ө ҫ тө н булыр, тип,
«Мин йө рө нө м, ил гиҙ ҙ ем,
Илдә батыр танылдым», —
Тиеп, Урал маҡ таныр,
Илгә ҡ айтҡ ас һ ө йлә нер,
Барына яҡ шы кү ренер»,
Тиеп, Шү лгә н Уралдан,
Бер яғ ынан, кө нлә шкә н.
«Аҡ буҙ атҡ а менгә ндә,
Булат ҡ улда булғ анда,
Бер ни ҡ аршы килә лмә ҫ, — тип,
Зә рҡ ум, Шү лгә н һ ө йлә шкә н.
Зә рҡ ум, бергә килһ ә лә,
Серҙ ә ш булып йө рө һ ә лә:
«Һ омайҙ ы Шү лгә н алыр ҙ а,
Аҡ буҙ атҡ а менер ҙ ә,
Булат ҡ ылыс тотор ҙ а,
Беҙ ҙ ә н ө ҫ тө н булыр, тип, —
Ул да эстә н кө нлә шкә н.
Шү лгә н менә н бер булайым,
Батырлығ ын һ ынайым,
Йә ү лтереп Уралды,
Таяғ ымды алайым,
Телә гемде ҡ ылайым,
Барынан ү с алайым», —
Тиеп Зә рҡ ум уйлағ ан;
Шуғ а маҡ тап таяҡ ты
Шү лгә нгә ул һ ө йлә гә н.
Былар килеп ҡ алғ андар,
Һ арайғ а кү ҙ һ алғ андар,
Һ арай алды туп тулы
Ап-аҡ ҡ оштар кү ргә ндә р.
Ҡ ош тубынан берә ү һ е,
Был икә ү ҙ е кү ргә н дә,
Ситкә айырылып сыҡ ҡ ан,
Ҡ ош тубына ҡ арата
Оран биргә ндә й булғ ан, —
Кү ҙ асып, кү ҙ йомғ ансы
Барлыҡ ҡ оштар таралғ ан.
Айырылғ ан яң ғ ыз ҡ ош
Быларғ а кү ҙ һ алғ ан, ти,
Кү ҙ ә тепме торғ ан, ти;
Былар яҡ ын барғ ан, ти,
Һ омайҙ ы атап һ орағ ас,
«Ө йҙ ә юҡ ул», — тигә н, ти.
Былар һ орашып бө тмә гә н,
Оҙ аҡ ваҡ ыт ү тмә гә н
Ҡ ош туптары барыһ ы
Ҡ ош тундарын һ алғ ан да —
Һ ылыу ҡ ыҙ ғ а ә йлә нгә н.
Шү лгә н барыһ ын кү ҙ лә гә н,
Айырыуса берә ү һ ен.
Ни тиергә белмә гә н:
Ү ҙ е ү ҫ еп, ил гиҙ еп,
Бындай һ ылыу кү рмә гә н!
Йө ҙ ө айҙ ай балҡ ығ ан,
Кү крә ктә ре ҡ абарып,
Һ ылыу булып ҡ алҡ ығ ан.
Тирә -яғ ы, бар ҡ ыҙ ҙ а,
Һ арай алды, бар ер ҙ ә
Шул һ ылыуҙ ан йә м алғ ан,
Бары шунан йә нлә нгә н
Һ ымаҡ тө ҫ лө тойолғ ан,
Ә йтерһ ең дә, бар донъя
Уғ а ҡ арап эйелгә н,
«Һ омай тигә н ошолор», —
Тиеп эстә н уйлағ ан.
Ҡ ыҙ ҙ ар серҙ е бирмә гә н,
Шиклә нгә нен ҡ ыҙ ҙ арҙ ың
Был икә ү ҙ ә һ иҙ мә гә н;
Аралағ ы яң ғ ыҙ ы,
Алғ а сығ ып бер ү ҙ е,
Кү с башлығ ы — инә лә й,
Ҡ унаҡ кө ткә н эйә лә й:
«Ил аралап йө рө гә нһ еҙ,
Һ омай ҡ ыҙ ҙ ы белгә нһ еҙ,
Уғ а тө бә п килгә нһ еҙ, —
Ә йҙ ә, һ арайғ а ү тегеҙ,
Һ омай ҡ айтыр — кө тө гө ҙ », —
Тип быларҙ ы ө ндә гә н,
Һ арай ишеген асып,
Ҡ унаҡ тарҙ ы ымлағ ан;
Һ омай ү ҙ ен танытмағ ан,
Былар һ ү ҙ ҡ уҙ ғ атмағ ан.
Былар һ арайғ а ингә н, ти,
Ҙ ур ҡ унаҡ тай кә пә йеп,
Тү ргә табан уҙ ғ ан, ти.
Аҙ -маҙ ип-һ ип иткә с тә,
Һ арайҙ ы томан баҫ ып,
Быларҙ ың һ ушы ҡ асып,
Һ арайҙ а шау-шыу ҡ убып,
Ике уртағ а ярылып,
Шү лгә н, Зә рҡ ум икеһ е
Ер аҫ тына осҡ ан, ти,
Ямғ а ҡ олап тө шкә н, ти.
Тирә -яҡ ты һ ә рмә гә с,
Бер-берене тапмағ ас,
Быларҙ а ҡ урҡ ыу тыуғ ан, ти.
Икеһ е лә иҫ йыйғ ас,
Арлы-бирле йө рө гө лә п,
Тирә -яҡ ты ҡ армалап,
Һ ис сер белмә й алъяғ ас,
Шү лгә н аптырап ултырғ ан.
Зә рҡ ум уйлап тормағ ан,
Бер йыланғ а ә йлә неп,
Ярыҡ -маҙ ар юҡ мы, тип,
Сығ ырғ а юл эҙ лә гә н,
Һ омай белгә н был серҙ е,
Саҡ ырып алғ ан бер ҡ ыҙ ҙ ы;
Ямды һ ыуҙ ан баҫ тырғ ан,
Һ алҡ ын һ ыуҙ ы таштырғ ан,
Зә рҡ умды һ ыуҙ а йө ҙ ҙ ө рө п,
Аптырауғ а ҡ алдырғ ан.
Зә рҡ ум кө шө л булғ ан, ти,
Һ ыуҙ а йө ҙ ө п йө рө гә н, ти.
Һ омай быны башҡ арғ ас,
Шү лгә н янына барғ ан, ти,
[Һ ү ҙ ен ә йтә һ алғ ан, ти: ]
«Ҡ араң ғ ығ а осҡ ан һ уң,
Кү ң елең ҡ урҡ ыу алдымы?
Миң ә бысаҡ ҡ айрағ ан
Сағ ың алғ а килдеме?
Ҡ урҡ ыуыма — ҡ урҡ ыуың
Ҡ арыу булһ ын, егетем;
Ҡ ан кө ҫ ә гә н, йә ш тү ккә н,
Кү птә р башына еткә н,
Ҡ ан эсергә уҡ талғ ан
Уҫ ал йө рә гең бө тһ ө н,
Бә ғ ерле йө рә к ү ҫ һ ен.
Йө рә к майың иреһ ен,
Бө тә йә нде ү ҙ ендә й
Һ ө йө р бер кү ң ел тыуһ ын;
Ҡ ыҙ ғ аныусан йә ш йө рә к
Уйың а башсы булһ ын.
Шуғ а саҡ лы был ерҙ ә,
Тере кө йө шул гү рҙ ә
Башың ҡ аң ғ ырып ятһ ын.
Ү ҙ енә юлдаш һ айларлыҡ,
Яҡ шы юлды табырлыҡ,
Илдә даны ҡ алырлыҡ
Яң ы кеше булырһ ың;
Яҡ шығ а юлдаш булырһ ың,
Йыландарҙ ан ҡ асырһ ың,
Уны дошман белерһ ең », —
Тигә н һ ү ҙ ен ә йткә н дә
Һ омай сығ ып киткә н, ти.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 Следующая ⇒