Башҡорт халыҡ эпосы «Урал батыр» 2 страница
3-сө бү лек. Уралдың Зә рҡ умды ү лемдә н алып ҡ алғ аны, уның менә н атаһ ы Ҡ ә һ ҡ ә һ ә батшағ а барғ аны, сер һ арайын асҡ аны, Гө лө станды ү ҙ енә алғ аны
Бер нисә кө н булғ ан һ уң, Ҡ ыҙ ҙ ың туйы уҙ ғ ан һ уң, Урал тағ ы киткә н, ти, Кү п һ ыуҙ арҙ ы кискә н, ти. Бара торғ ас, бер ерҙ ә, Бер ҡ ая тау битендә, Уйпат сая эсендә Арыҫ ланынан тө шө п, Ял итергә ятҡ анда, Йылан ыҫ лағ ан тауыш Ҡ олағ ына салынғ ан. Ырғ ып тороп урынынан, Тирә -яғ ына ҡ аранғ ан. Йыраҡ тү гел, яҡ ында, Бер ҡ улҡ ының янында: Бейеклеген ҡ араһ аң, – Арыҫ лан аша кү ренмә ҫ, Оҙ онлоғ он ү лҫ ә һ ә ң, – Йө ҙ аҙ ымда тү кә лмә ҫ, Ғ ә лә мә т бер ҙ ур йылан Ҡ улҡ ы эсенә н һ ө ҙ ө п, Тотоп алғ ан бер болан. Ай, айҡ аша, ти, былар, Һ ай, сайҡ аша, ти, былар; Аҙ аҡ сиктә тү ҙ алмай, Йыланғ а ҡ аршы торалмай, Сә сә п, йығ ылғ ан болан, Арт һ анынан боландың Шундуҡ ҡ апҡ ан, ти, йылан. Урал барғ ан йү гереп; Йылан ҡ ойроғ он болғ ап, Дулай, ти, ағ ас һ ындырып. Уралды ла йоторғ а Ҡ ойроҡ менә н һ уҡ ҡ ан, ти, Урал урап йыландың Ҡ ойроғ онан тотҡ ан, ти. – Ебә р һ ин боланды! – тип, Йыланғ а Урал ә йткә н, ти. Йылан бер һ ү ҙ ә йтмә гә н, Боландың ул арт һ анын Сә йнә гә н дә сә йнә гә н. Тырышҡ ан, ти, был йылан Ү ҙ телә ген итергә, Боланды йотоп бө тө ргә Тырышһ а ла, булмағ ан: Ҙ ур мө гө ҙ ҙ ә туҡ тағ ан; Ҡ ойроғ о менә н шаҡ арғ ан, Унда ла мө гө ҙ һ ынмағ ан; Ергә һ уҡ ҡ ан боланды – Мө гө ҙ гә бер ни булмағ ан. Бара-тора йыландың Һ ис тә ҡ ә те ҡ алмағ ан; Йотһ а, мө гө ҙ ебә рмә й, Ҡ оҫ һ а, кире тибә лмә й; Аптырағ ан, алйығ ан, Һ ис тә эше сыҡ мағ ас, Башҡ а сара ҡ алмағ ас, Йылан, башын сә кә йтеп, Уралғ а ҡ арап ялбарғ ан: – Ай, егетем, ярҙ ам ит, Шул булмаһ ын ү лемем, Ҡ ә һ ҡ ә һ ә нең улымын, Зә рҡ ум тигә н егетмен, Ярҙ амына ҡ арыуғ а Мин дә ярҙ ам итермен. Юлымда юлдаш бул, тиһ ә ң, Юлың а бергә китермен; Ынйы-мә рйен һ ораһ аң, Һ арайыма барырһ ың, Телә гә нсә алырһ ың, Ҡ унаҡ булып ҡ алырһ ың, – Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с, Урал былай тигә н, ти: – Һ ис тә ҡ арыу ҡ ылмағ ан, Бер йә нгә лә теймә гә н, Ҡ ан эсмә ҫ тә й боланды Минең дошман Ү лемгә Асмарланың бахырҙ ы, Миң ә һ ө йлә серене, Миң ә ә йт һ ин барыны, Миң ә бү лә к кә рә кмә й, Миң ә һ арай кә рә кмә й, Мин сыҡ ҡ анмын илемдә н Ҡ отҡ арырғ а кешене, Ғ ә йепһ еҙ болан ишене Яуыз дошман Ү лемдә н. Зә рҡ ум: – Ай, егетем, ә йтә йем, Бар серемде һ ө йлә йем: Беҙ гә яҡ ын бер ерҙ ә, Ҡ оштар торғ ан ҙ ур илдә, Самрау тигә н батша бар. Шул батшаның Ҡ ояштан Тыуып тө шкә н ҡ ыҙ ы бар. Мин һ ораным – бирмә не, – Һ ин йылан, – тип, ҡ ыҙ ы ла Мине тартып килмә не. Мин атама ялындым, Кө нө н-кисен ялбарҙ ым, – Атай, шуны ал, – тинем, Һ ис булмаһ а иленә Утлы яуың ас, – тинем. – Бө гө н ауғ а сыҡ, тине, Йылан туның кей, тине; Ун ике тарбаҡ мө гө ҙ лө Болан табып ей, тине – Шуны йотһ аң, донъяла Тө рлө тө ҫ кә керерһ ең, Хә ү еф белмә й йө рө рһ ө ң; Кешелә рҙ ең һ ылыуы, Бер ир-егет булырһ ың; Ҡ ош иленә барырһ ың, Самрауҙ ың бер ҡ ыҙ ын Ү ҙ ең һ айлап алырһ ың, – Тигә с, ауғ а сыҡ ҡ айным, Боланды ла йотҡ айным; Инде хә лем ҡ алманы: Ауыҙ ыма киплә нгә н Мө гө ҙ ө һ ис һ ынманы, Телә гә нем булманы. Егет, мине хур итмә, Бер изгелек ит, егет, Миң ә ярҙ ам ит, егет! Атама бергә барайыҡ, Ни телә һ ә ң – алайыҡ. Атамдан байлыҡ һ орама: Донъяла һ ылыу ҡ ыҙ бирер, Анһ ына ла алданма! Һ арай тулы мал бирер, Анһ ына ла алданма, Ынйы-мә рйен – барыһ ын Атам тү гер алдың а, – Анһ ына ла алданма! Аҙ аҡ сиктә атайым: – Ынйы-мә рйен һ ө ймә гә н, Байлыҡ ҡ а баш эймә гә н, Ай, һ ылыу ҡ ыҙ, тимә гә н, Был донъяла йө рө п тә, Ишетеп тә, кү реп тә Һ ис берә ү ҙ е тапманым, Бирер нә мә м ҡ алманы, Инде ү ҙ ең ә туҡ таным, Егет, ә йтсе телә ген, Ҙ ур эшең ә бү лә гем, – Тиер һ иң ә атайым. Алдан ә йтеп ҡ уяйым: Аждаһ а туның һ ал, – тирһ ең, Ҡ ош туның ды кей, – тирһ ең, Ҡ ош телең де сығ арып, Ауыҙ ыма бир, – тирһ ең. Атам һ ине ҡ урҡ ытыр, Ташҡ а тө кө рө п кү рһ ә тер, Ташты һ ыуҙ ай ҡ айнатыр. Ә гә р тауғ а тө кө рһ ә, Тауы иреп, һ ыу булыр, Ағ ып бары шул саҡ та, Бер ү ҙ ә нгә йыйылыр, Осо-сиге кү ренмә ҫ Ялтырағ ан кү л булыр. Анһ ынан да ҡ урҡ ма һ ин, Һ аман телен һ ора һ ин. Атам телен ү пкә н һ уң, – Кү ң еле йомшап киткә н һ уң, Ни һ орайһ ың бү лә ккә? – тип, Һ иң ә ҡ арап ә йткә н һ уң: – Бер ҙ ур илдә батшаның Яҡ шылыҡ ҡ а яҡ шылыҡ Ҡ ылыр эшен белә һ ен, Ү ҙ һ ө йгә нең ни булһ а, Шуны миң ә бирә һ ең, – Тигә с, ынйы башлы таяғ ын Бирһ ә, уны алырһ ың. Ул таяҡ тың даны шул: Һ ыуғ а тө шһ ә ң, батмаҫ һ ың, Утҡ а инһ ә ң, янмаҫ һ ың, Кү ренмә ҫ кә телә һ ә ң, Һ ис бер йә н дә кү рә лмә ҫ, Дошман һ ине эҙ лә һ ә, Бер ҡ асан да табалмаҫ, – Тиеп Зә рҡ ум ялбарғ ас, Урал мө гө ҙ ҙ ө һ ындырғ ан, Йылан, боланды йотҡ ас, Шундуҡ бер егет булғ ан. Уйламаҫ тан-нитмә ҫ тә н, Һ ү ҙ ҙ ә ре лә бө тмә ҫ тә н, Бер һ ыҙ ғ ырыу ишеткә н, Зә рҡ умдың йө ҙ ө шул саҡ Ағ арынып, буҙ булғ ан. Урал: – Ни? – тип һ орағ ан, Зә рҡ ум бер ни ә йтмә гә н, Унан серен йә шергә н. – Атам белде серемде, Мин һ ө йлә гә н уйымды; Был егеттә н яҙ лыҡ һ ам, Быны йотмай ебә рһ ә м, Атам йө рә ге ташыр, Асыуынан мине аҫ ыр. Йоторғ а кө с алалмам, Ҡ ойроғ омдо боғ алаҡ Тағ ы да мин ҡ ылалмам. Атама илтеп тапшырһ ам, Аяғ ына баш орһ ам, Аҙ -маҙ яза алырмын, Ү ҙ ем иҫ ә н ҡ алырмын, – Тигә н уйҙ ы уйлағ ан, Тик Уралғ а ә йтмә гә н, – Атам эҙ лә тә икә н, – тип, Ул Уралды алдағ ан. – Ә йҙ ә, егет, барайыҡ, Беҙ ҙ ә ҡ унаҡ булайыҡ, Атайымдан бү лә ккә Мин ә йткә нде һ орайыҡ, – Тип Уралды ө ндә гә н, Һ арайына димлә гә н. – Йылан илене кү рә йем, Бар серене белә йем, Якшылыҡ ҡ а яманлыҡ Була икә н донъяла, Бергә барып кү рә йем. Егет һ ү ҙ е бер булыр, Алғ а алғ ан уй булыр, Тартынмайса барайым. Ү лем ең ер йө рә ктең, Уны йығ ыр белә ктең Батырлығ ын һ ынайым, – Тиеп Урал уйлағ ан, Барыу юлын һ айлағ ан, – Һ ау булһ ам, кире килермен, Һ инең менә н булырмын. Килмә һ ә м, оҙ аҡ кө тмә ҫ һ ең, Ситтә ғ ү мер итмә ҫ һ ең, Тө ҫ ә ү еллә п юлың дан, Илгә ҡ айтып китерһ ең, Минә н сә лә м ә йтерһ ең, – тип, Арыҫ ланына ә йткә н, ти, Маң лайынан ү пкә н, ти, Шунда ҡ уйып киткә н, ти. Бергә киткә н, ти, былар, Кү п ер ү ткә н, ти, былар. Кү ккә олғ ашҡ ан ҙ ур тауҙ ай Ҡ ара кү ргә н алдында, Нә ж(ә )ғ ә йҙ ә й ялтырағ ан Ут уйнай, ти, янында. Кү к томандар ҡ аплағ ан, Ут һ ө рө мө бө ркө лгә н Нә мә кү ргә с юлында, Урал: – Ни? – тип һ орағ ан, – Һ арайҙ арҙ ы һ аҡ лағ ан Тау тү гел ул, йылан, – тип, Зә рҡ ум уғ а аң латҡ ан. Барып еткә н, ти, былар, Шунда кү ргә н, ти, Урал: Тимер ҡ ойма янында Уралып ү ҙ яйына Туғ ыҙ башлы бер йылан – Һ аҡ сы икә нен белгә н. Зә рҡ ум башлап барғ ан, ти, Туғ ыҙ башлы йыланғ а: – Асҡ ыс килтер! – тигә н, ти. Йылан шыжлап һ ыҙ ғ ырғ ан, Тау-таш ауғ андай булғ ан, Бер саҡ тауыш ҡ уҙ ғ алғ ан: Алтышар башлы дү рт йылан Асҡ ыс һ ө йрә й икә н, ти, Шул асҡ ыстың тауышы Шундай шаулай икә н, ти. Шул ҙ ур асҡ ысты алып, Һ арайҙ ы асҡ ан, ти, барып. – Ә йҙ ә, егет, инә тор, Мин атама барайым, Бында алып килә йем, – Тиеп Зә рҡ ум киткә н, ти, Уралды шунда япҡ ан, ти. Бер саҡ һ арай тирә һ е: Эреһ е-вағ ы, тө рлө һ ө – Йылан килеп тулғ ан, ти; Тө рлө һ ү ҙ ҙ ә р булғ ан, ти, Урал тың лап торғ ан, ти. Ун бер башлы бер йылан: – Сират миң ә ашарғ а – Ун икенсе баш яһ арғ а, Батшағ а иң яҡ ын бер Вә зиренә н булырғ а. Туғ ыҙ башлы бер йылан: – Юҡ, был кеше батшаның Серен алды улынан, Вә ғ ә ҙ ә алды ҡ улынан; Быны батша йә ү ҙ е, Йә булмаһ а мин йотам: Батшабыҙ ҙ ың бар серен Ү ҙ башымда мин тотам. Батша уны ашамаҫ, Улын яҡ лап ҡ отҡ арғ ас, Ашаһ а ла, баш ү ҫ мә ҫ. Юҡ ҡ а йыйылып тормағ ыҙ, Ымһ ынышып йө рө мә геҙ, Һ еҙ гә теймә ҫ – кө тмә геҙ, – Тигә с, барыһ ы таралғ ан. Туғ ыҙ башлы ҙ ур йылан Шул тирә лә уралғ ан. Ҡ апҡ ағ а яҡ ын килгә н, ти, Бер ҡ ыҙ тө ҫ лө булғ ан, ти, Урал янына инеп, Арбамаҡ сы булғ ан, ти, Уралғ а ҡ ул һ уҙ ғ ан, ти. Урал ҡ улын ҡ ыҫ ҡ ан, ти, – Бармаҡ тары осонан Ҡ аны бә реп сыҡ ҡ ан, ти; Йылан тү ҙ мә й ҡ ыҫ ыуҙ ан Ут бө ркмә к булғ ан, ти; Урал сә сеп ғ ә йрә тен, Боғ аҙ ынан алғ ан, ти. – Һ ин бит серҙ е белеү се, Кеше ашап ятыусы, Баш ү ҫ тереп йө рө ү се, Ҡ ә һ ҡ ә һ ә нең бар серен, Башын һ аҡ лап тороусы, – Тигә н һ ү ҙ ҙ е ишеткә с, Аптырауғ а ҡ алғ ан, ти: – Ай, тә ң рем икә нһ ең, Мин быны һ ис белмә нем, Кешеһ ең, тип уйланым. Шуғ а бая батшама: – Улың серҙ е кешегә, Беҙ гә дошман ишегә Һ ө йлә гә н бит, – тигә йнем, – Тиеп, йылан Уралдың Аяғ ына йығ ылғ ан, Бил урталай һ ығ ылғ ан. Еҫ кә непме, һ иҙ епме, Кү п тә ү тмә й был йылан: – Юҡ, юҡ, тә ң рем тү гел һ ин – Кеше еҫ е аң ҡ ыны – Ысын кеше икә нһ ең! Батша улын һ ө йлә теп, Бө тә серҙ е белгә нһ ең, Серҙ е аң лап килгә нһ ең, – Тиеп ырғ ып торғ ан, ти, Ауыҙ асып, ажғ ырып, Утын бө ркмә к булғ ан, ти. Урал ҡ урҡ ып тормағ ан, Башына бер орғ ан, ти, – Бер башынан сылтырап, Ергә асҡ ыс ҡ ойолғ ан, Һ игеҙ баштан тағ ы ла Һ игеҙ батыр бар булғ ан. – Барыбыҙ ҙ а кеше инек, Илебеҙ ҙ ә ир инек, Йылан беҙ ҙ е ашаны, – Ү ҙ енә баш яһ аны. Яр йыландың йө рә ген – Алтын асҡ ыс табырһ ың Сер һ арайын асырһ ың, Телә гә нең алырһ ың, – Тип тегелә р ә йткә н, ти. Урал йө рә ген ярғ ан, ти, – Сер һ арайын асҡ ан, ти: Ынйы менә н биҙ ә нгә н, Ебә к менә н уранғ ан, Йө зө -башы һ арғ айғ ан Бер һ ылыу ҡ ыҙ кү ренгә н; Ҡ ыҙ янында – бер ишек, Шуны барып асҡ ан, ти; Бер тә хеттең янында Ынйы таяҡ кү ргә н, ти. – Алсы, егет, таяҡ ты, – тип, - Теге кешелә р ә йткә н, ти. Шул саҡ һ арай ишеген Бер аҡ йылан асҡ ан, ти; – Был кем бында инеү се, Һ ис кешегә теймә ҫ тә й Таяғ ымды алыусы? – тип, Йылан килеп Уралғ а, Йотайым тип, уҡ талһ а, Урал тотоп алғ ан, ти, Ергә урап һ алғ ан, ти, Ошо һ ү ҙ ҙ е ә йткә н, ти: – Кеше юйыр Ү лемде Эҙ лә п сыҡ ҡ ан батырмын; Ү лем яҡ лы берә ү ҙ е Ерҙ ә имен ҡ уймамын; Атым Урал булғ анда, Затым кешенә н булып, Был донъяғ а тыуғ анда, Кешегә ярҙ ам итермен, Илем байман итермен, Кешегә дошман булғ андың Барын тар-мар итермен. Батша булһ аң, бир фарман: Бө тә йылан йыйылһ ын, Кеше ейгә н баштары Бары ергә эйелһ ен, – Барын турап бө тө рмө н, Кире кеше итермен. Яуыз Ү лем юлдашы, Бө тә йылан-яуызды, – Барын тар-мар итермен! – Тигә н һ ү ҙ ен ишеткә с, Батырлығ ын һ ынағ ас, Йылан да буй биргә н, ти. – Таяғ ым киткә с ҡ улымдан – Кө сө м һ индә, – тигә н, ти. Батша фарман биргә н, ти: Бар йыланды йыйғ ан, ти; Кеше ашап ү ҫ кә ндең Башын Урал ҡ ырҡ ҡ ан, ти, – Баштан кешелә р сыҡ ҡ ан, ти. Бар һ арайҙ ы астырғ ан, Зиндандағ ы тотҡ ондоң Барыһ ын да ҡ отҡ арғ ан. – Хә ҙ ер улың ды тап, – тигә н, Эҙ лә п алып кил! – тигә н. Халыҡ иреккә сыҡ ҡ ан, ти, Бикле ятҡ ан һ ылыу ҡ ыҙ – Ул да бергә сыҡ ҡ ан, ти; Барыһ ы ла килгә н, ти, Уралды һ ырып алғ ан, ти: – Тә ң ре бирмә ҫ ярҙ амды Беҙ гә, егет, атҡ арҙ ың, Ил ҡ аплағ ан яуыздың Утлы яуын аҡ тарҙ ың. Инде, егет, нишлә йек, Ниндә й бү лә к бирә йек, Ни тип ә йтеп ҙ урлайыҡ? – Һ ис бер ҙ урлыҡ кә рә кмә й. Ил батыры шул булыр – Кеше һ ө йө р ир булыр, Һ еҙ ҙ ең шатлыҡ – минеке, Минең шатлыҡ – һ еҙ ҙ еке. Илдең барын йыяйыҡ, Кү мә клә п туй ҡ ылайыҡ, Арағ ыҙ ҙ ан берә ү ҙ е Башлыҡ итеп ҡ уяйыҡ. Йыланғ а ҡ аршы яу тотҡ ан, Кү п йыл буйы һ уғ ышҡ ан Алғ ыр тигә н ир булғ ан, – Шуны башлыҡ ҡ ылғ ан, ти. Алғ ыр ҡ арт ҡ орҙ ашының Тоғ ро бер юлдашының Ҡ ыҙ ы ҡ алғ ан – Гө лө стан – Ҡ ә һ ҡ ә һ ә лә ҡ ол булғ ан, Һ арайҙ а бая осрағ ан Ошо ҡ ыҙ ҙ ы димлә шеп, Уралғ а бирмә к булғ андар. Урал халыҡ тың уйҙ арын – Ҡ ыҙ ҙ ы алыр туйҙ арын Бер аҙ һ уң латмаҡ булғ ан, Ә зрә ҡ ә не ең гә нсе, Туйҙ ы туҡ татмаҡ булғ ан. Арала иң ө лкә не, Донъяны кү п кү ргә не: – Һ ә р йыл ғ ү мер бер батыр Иле ө сө н яратыр. Быуын-быуын ү тер ул, Килә сә к быуын етер ул, Һ инең даның ҡ алһ а ла, Ҡ улда ғ ә йрә т бө тө р ул. Ир бө тһ ә лә, ил бө тмә ҫ, Ил батыры – батырҙ ан, Батыр ирҙ ә н тыуыр ул; Атанан кү реп, уҡ юнып, Ө лкә ндә н кү реп, яу ҡ ыуып, Ил эсендә ү ҫ ер ул, Утын-һ ыуын кисер ул. Батырҙ ан батыр тыуғ анда, Бер быуын тип һ аналғ ан Илдә ғ ү мер ү тер ул. Батыр атанан ҡ от йә йгә н, Матур ә сә нә н һ ө т имгә н, Һ иң ә тиң дә ш булыр ҡ ыҙ, Батырғ а ә сә булыр ҡ ыҙ, – Тигә с, Урал тың лағ ан: Гө лө станды алғ ан, ти, Бер оло туй ҡ ылғ ан, ти, Бергә ҡ унаҡ булғ ан, ти.
4-се бү лек Уң дан киткә н Шү лгә н дә Осрағ ан, ти, бер ҡ артҡ а. Ни эҙ лә ү ен был яҡ та, Килгә н саҡ та юлында Осрағ анын бер ҡ артҡ а, — Барын һ ө йлә п биргә с тә, «Был ҡ арт тағ ы Шү лгә нгә, Сер йә шермә й, эс тартмай, Былай тиеп ә йткә н, ти: «Һ ин осрағ ан ул бабай — Минең ҡ устым булыр ул, Минең менә н бер илдә Тыуып ү ҫ кә н ине ул; Уның йө ҙ ө хә ҙ ер ҙ ә — Ап-аҡ һ аҡ ал, сал ҡ арттыр, Саҡ йә нене аҫ ырарҙ ай, Ү ҙ е ҡ аҡ шау, ябыҡ тыр. Бына мине кү рә һ ең — Бер егеттә й тиерһ ең, Уны «ҡ устым» тигә нгә, «Был ҡ арт алдай», — тиерһ ең. Уның сере шул, егет, Шуны яҡ шы бел, егет: Беҙ ҙ ең илдә бар кеше лә — Ө лкә не йә нә йә ше лә — Барыһ ы ла туғ андай, Бер ә сә нә н тыуғ андай; Илде талап йө рө мә ҫ кә, Кеше ҡ анын ҡ оймаҫ ҡ а; Ил ынйыһ ын йә шереп, Ергә кү меп ҡ уймаҫ ҡ а; Тапҡ ан-таянғ ан бары Һ ис айырым булмаҫ ҡ а; Кө слө нө кө — байман, тип, Еҫ ерҙ е сит кү рмә ҫ кә; Ҡ ыҙ ғ а ә сә булғ анды Хур ә сә, тип кә мһ етеп, Балаларын һ ыуғ а атып, Ундай йола ҡ ылмаҫ ҡ а, — Тигә н илдең анты бар. Ҡ устым шуны тотманы, Кө сө еткә н йә ндә рҙ ең Барын ҡ ырҙ ы, туҡ маны, Ҡ ыйыратты, ашаны; Ү лем тигә н яуызғ а Дуҫ, дошманын табырғ а, Илдә кү п ҡ ан ҡ ойорғ а Йола таба башланы. Шуғ а уны был илдә н, Тыуып ү ҫ кә н еренә н Бө тә һ е лә берлектә Ситкә ҡ ыуып ташланы. Хә ҙ ер илдә н йыраҡ та Ү ҙ е йә шә й тарлыҡ та, Ғ ү мере ү тә зарлыҡ та; Шуғ а уның тө ҫ -башын Ү лем, ҡ артлыҡ ҡ апланы», — Тиеп, был ҡ арт һ ө йлә гә с, Шү лгә н эште аң лағ ан, Шул илде барып кү рергә, Ни барыны белергә Ҡ арттан юлын һ орағ ан, Ҡ арт йә шермә й һ ө йлә гә н. Ай киткә н, ти, йыл киткә н, Кү п йылғ а, тауҙ ар ү ткә н. Ҡ айҙ а ғ ына тө н булһ а, Шунда ятып йоҡ лағ ан. Барып сыҡ ҡ ан бер ергә, Осрағ ан бер кү лгә, Ситен ҡ уғ а уратҡ ан, Томбойоҡ тар япрайып, Тик ағ астай, сә скә атҡ ан; Һ аҙ мыт тү гел, ҡ ырсын тө п, Ө йрә к, аҡ ҡ ош, ҡ ыр ҡ аҙ ы Йө ҙ ө п йө рө й — шундай кү п. Кү лдә ятҡ ан балығ ы, Ялтуш, сабаҡ, суртаны Бергә йө ҙ ө п уйнайҙ ар, Бер-береһ енә теймә йҙ ә р. Быны кү ргә с, туҡ тағ ан, Арыҫ лан ҡ ылыны алып, Мә скә ү яһ амаҡ булғ ан, Балыҡ ауламаҡ булғ ан. Мә скә ү енә һ ап эҙ лә п, Ҡ уйы таллыҡ ҡ а ҡ арап, Атлап алғ а киткә ндә, Тал тө бө нә еткә ндә: Талда һ айрап ултырғ ан, Һ андуғ асты ҡ ушарлап, Ә берсендә р теҙ елгә н; Яғ ылбай ҙ а, ҡ арсығ а, Тағ ы турғ ай кү ренгә н. Тау битенә кү ҙ һ алһ а, — Ҡ уй-һ арыҡ та, бү ре лә, Ә тә с, тауыҡ, тө лкө лә Бер тирә гә йыйылғ ан. Шү лгә н кү реп, туҡ тағ ан, Ҡ арт һ ү ҙ ене иҫ лә гә н: «Тә ү батшағ а барайым, Һ арай серен белә йем, Ҡ айтыуҙ а юл ың ғ айы Барын аулап ҡ арайым», — Тиеп Шү лгә н уйлағ ан, Арыҫ ланына менгә н дә, Ү ҙ юлына ыҡ лағ ан. Китеп барғ ан сағ ында, Ҡ асып ултырғ ан Зә рҡ умғ а Шү лгә н килеп тап булғ ан. Зә рҡ ум бынан һ орашҡ ан, Шү лгә н танмай һ ө йлә шкә н. Зә рҡ ум ү ҙ ен Ә зрә ҡ ә — Дейеү батша улы тип, Сер йә шереп алдашҡ ан. Ә зрә ҡ ә гә барырғ а, Кү п бү лә ктә р бирергә, Бергә алып китергә; Йә ншишмә нә н һ ыу алып, Телә гә нсә бирергә Зә рҡ ум уны димлә гә н; Шү лгә н серҙ е белмә гә н. Былар бергә киткә н, ти, Былар кү п ер ү ткә н, ти; Бер саҡ ергә тоташҡ ан, Ү ҙ е кү ккә олғ ашҡ ан Ҡ ара нә мә кү ренгә н. Болот микә н, тау микә н? Тау тир инең — ҡ айнай, ти, Болот тиһ ә ң — шаулай, ти, Шү лгә н бығ а аптырап, Юлдашынан һ орай, ти. Зә рҡ ум уғ а былай ти: «Ул кү ренгә н ҡ арасҡ ы — Һ арайҙ ы һ аҡ лап тороусы, Беҙ ҙ е кү реп килеү се Ҙ ур дейеү ҙ ең берә ү һ е. Туҡ та, һ ин аҙ кө тө п тор, Ошо урында тороп тор, Мин тә ү барып ә йтә йем, Ҡ унаҡ килде, тиә йем, — Беҙ ҙ е килеп алыр ул, Һ арайғ а алып барыр ул», — Тип, Шү лгә нде ҡ алдырғ ан. Ү ҙ е дейеү гә барғ ан, Юлдашымды, ү ҙ емде Һ арайғ а илт, тип һ орағ ан. Дейеү хә бә р иткә н, ти, Батша серҙ е һ иҙ гә н, ти, Дейеү ҙ ә ргә ҡ ушҡ ан, ти. Ике толпар етә клә п, Батыр ирҙ ә й олпатлап, Ҙ ур ҡ унаҡ тай йү пә тлә п, Бер ҙ ур дейеү килгә н, ти, Шү лгә н менә н Зә рҡ умды Һ арайғ а алып киткә н, ти. Һ арайғ а барып еткә н һ уң, Шү лгә нде Зә рҡ ум ҡ алдырып, Хә бә р итеү ен белдереп, Ү ҙ е һ арайғ а ингә н, ти, Батшағ а ҡ ул биргә н, ти, Ә зрә ҡ ә нең янында Атаһ ыны кү ргә н, ти. Ҡ ә һ ҡ ә һ ә менә н Ә зрә ҡ ә Урал турында уйлашып, Икә ү -ара һ ө йлә шеп, Аптырашып, алъяшып Ултырғ ан саҡ икә н, ти. Һ ынсы дейеү ҙ ә р килеп, Бер ҡ арт дейеү бик белеп: «Анау саҡ та, ай, батшам, Бер йә ш бала тыуғ анда, Шуның тауышы килгә ндә, Кү ктә осҡ ан дейеү ҙ ә р Бары ҡ олап тө шкә йне. Баланы урлап алырғ а, Ү лтереп юҡ ҡ ылырғ а Барғ ан дейеү, ендә рҙ ең, Бала теклә п ҡ арағ ас, Тоторғ а тип уҡ талғ ас, Барғ ан бере ҡ урҡ ыуҙ ан Йө рә ге ҡ убып ү лгә йне. Шул баланың сыҡ ҡ анын, Илгә яҡ ынлашҡ анын, «Алам» тигә н уйының Йә ншишмә гә тө шө ү ҙ ә н «Шишмә ҡ урҡ ып ҡ айнауын, Яртылаш һ ыуы ҡ айтыуын Хә бә р итеп алғ айның — Ҙ ур ҡ айғ ығ а ҡ алғ айның. Батшам, сара эҙ лә йек, Ҡ ул ҡ аушырып тормайыҡ; Берә й кеше табайыҡ, Самрау ҡ оштоң Аҡ буҙ ын Кеше аша алайыҡ, Һ ис булмаһ а — урлайыҡ ». Ә зрә ҡ ә: «Аҡ буҙ атты алырғ а, Уғ а эйә р һ алырғ а Йә булмаһ а, ул атты Был донъянан юйырғ а Ете дейеү ебә рҙ ем. Кү ктә торғ ан буҙ аттың Урынын ү ҙ ем кү ргә ҙ ҙ ем. Улар барып баҫ тырҙ ы, Тота алмағ ас яҡ шылап, Ат уларғ а килмә не, Дейеү ҙ ә рем ғ ә рлектә н Кире илемә инмә не: Кү ктә ҡ алды хур булып, «Етегә н» тигә н исемдә Мә ң ге ҡ алды ут булып. «Һ ис булмаһ а һ ары атын Алайым», тип уйланым. Айҙ ан тыуғ ан ҡ ыҙ ы бар, — Шуны урлап ҡ араным. Ҡ ыҙ ы тотҡ он булһ а ла, Аты бү лә к булһ а ла, — Ул ат һ аман килмә не, Һ ис телә гем булманы. Хә ҙ ер беҙ гә шул кә рә к: Кеше булғ ан ир кә рә к, Ҡ ояш ҡ ыҙ ы Һ омайҙ ы Арбай алыр ир булһ ын, Был донъяла бер булһ ын. Ҡ ыҙ, яратып егетте, Аҡ буҙ менә н булатты Бү лә к итерҙ ә й булһ ын. Буҙ ат менер ир тапһ аҡ, Ҡ ыҙ телә һ ә, ҡ ыҙ биреп, Мал телә һ ә, мал биреп, Баш булам тип ымһ ынһ а, Берә й илгә баш ҡ ылып, Ул егетте арбаһ аҡ, — Беҙ Уралды ең ербеҙ, Ер ө ҫ тө ндә кешенә н Тарлыҡ -мазар кү рмә беҙ, Телә гә небеҙ итербеҙ, ‘ Барын ҡ улда тоторбоҙ! » — Тигә н һ уң Ә зрә ҡ ә, Зә рҡ ум, алғ а сыҡ ҡ ан да, Батшағ а баш эйгә н дә, «Мин Уралдың ағ аһ ын Алып килдем», — тигә н, ти Ү ҙ хә йлә һ ен аң латып, Теҙ еп һ ө йлә п биргә н, ти. Барыһ ы ла шатланғ ан, Зә рҡ ум батша алдында Маҡ тау алып, данланғ ан. Шү лгә н һ арайғ а ингә с, Ә зрә ҡ ә урын кү рһ ә ткә н, Бик йү пә тлә п, олпатлап, Таҡ янына ултыртҡ ан, Зә рҡ умды ул — улым, тип, Ҡ ә һ ҡ ә һ ә не — дуҫ ым, тип, Алдап-йолдап танытҡ ан. Ни телә һ ә, шул ә ҙ ер, — Ҙ ур ҡ унаҡ тай һ ыйлатҡ ан, Бар байлығ ын кү рһ ә ткә н; Һ арай ҡ ыҙ ҙ арын йыйып, Һ ылыуҙ арын кү ҙ лә ткә н Тө ркө м-тө ркө м ҡ ыҙ ҙ ары — Барыһ ы һ айлап ҡ уйғ андай, Кү ҙ ҙ ең яуын алырҙ ай, Кү ргә ндә р таң ҡ алырҙ ай. Кү мә к ҡ ыҙ уртаһ ында: Буҙ таштар араһ ында Айырым бө ртө к ынйылай, Кү ктә балҡ ып йә млә нгә н Йондоҙ ҙ арҙ ың айындай; Һ ылыуҙ арҙ ың битендә Айырым торғ ан миң ендә й, Типһ ә н-туғ ай ү лә не Йә млә п торғ ан гө лө ндә й — Һ ылыуҙ арҙ ың һ ылыуы Айһ ылыуҙ ы кү ргә с тә, Шү лгә н кү ҙ ен текә гә н, Тү ҙ емлеген юғ алтып, Зә рҡ умғ ә быны һ ө йлә гә н. Зә рҡ ум уны «һ ең лем», тип, Кейә ү итә м һ ине», —тип, Шү лгә нде ул алдағ ан, Шү лгә н бығ а йә н атҡ ан; «Атама хә ҙ ер ә йтә м», тип, Зә рҡ ум уны йыуатҡ ан. Ә зрә ҡ ә эште аң лағ ан, Алап һ алып, Ҡ от тауғ а Бар дейеү ҙ е йыйнағ ан. Айһ ылыуҙ ы саҡ ырып, Аулаҡ ергә алдырып, Урланғ ан ҡ ыҙ икә нен Шү лгә нгә һ ис ә йтмә ҫ кә, Һ арайҙ ан сығ ып йө рө мә ҫ кә, «Мин ә йткә нде тотмаһ аң, Башың ө ҙ ө п ашармын, Кә ү ҙ ә ң утҡ а ташлармын», — Тигә н һ ү ҙ ен аң латҡ ан, Айһ ылыуҙ ы ҡ урҡ ытҡ ан. Данлы туйын ҡ орғ ан һ уң, Шү лгә н кейә ү булғ ан һ уң, Ҡ ыҙ ҙ а һ ылыу булғ анғ а, Егетте лә һ ө йгә нгә, Шү лгә н шуғ а мауығ ып Был һ арайғ а йотолғ ан, Бө тә эше онотолғ ан. Берҙ ә н-бер кө н Ә зрә ҡ ә Зә рҡ ум менә н Шү лгә нгә Самрау батшаның ҡ ыҙ ын, Булат ҡ ылыс, Аҡ буҙ ын Ала торғ ан юлыны, «Аҡ буҙ атҡ а менгә н ир, Булат ҡ ылыс тотҡ ан ир — Бө тә донъя йө ҙ ө ндә Ин ҙ ур батыр булыуҙ ы, Барын баш эйҙ ереү ҙ е Теҙ еп һ ө йлә п аң латҡ ан», — Тө рлө яҡ лап самалап, Ҡ ул тамырыны тартҡ ан. Шү лгә нгә быны аң латҡ ас, Һ омайҙ ы ил маҡ тағ ас, Яуғ а ҡ алһ а, аҙ ағ ы Дейеү ҙ ә бирә м тигә с, Шү лгә н бармаҡ булғ ан, ти, Һ омайҙ ы алмаҡ булғ ан, ти. Зә рҡ ум, Шү лгә н икә ү һ е Ү ҙ -араһ ы һ ө йлә шеп, Бер дейеү гә менгә шеп, Самрау батша иленә Икә ү бергә киткә н, ти, Кү ҙ асып, кү ҙ йомғ ансы Барыр ергә еткә н, ти. Былар дейеү ҙ ә н тө шкә ндә р, Шунда кә ң ә ш ҡ орғ андар, Һ ү ҙ ың ғ айы килгә ндә, Зә рҡ ум һ ө йлә п киткә н дә, Урал турында һ ү ҙ асып, Былай тиеп, ә йткә н, ти: «Бынан бик йыраҡ тү гел Аждаһ а-йылан иле бар, Ҡ ә һ ҡ ә һ ә тигә н батша бар. Шул батшаның ҡ улында Яуғ а ҡ аршы ут булыр, Телә гә ндә — һ ыу булыр, Ел-дауылдар ҡ уптарыр Бер хикмә тле таяҡ бар. Анғ армаҫ тан-нитмә ҫ тә н, Берә ү һ е лә кө тмә ҫ тә н, Бер батыр ир килгә н дә, Урлапмылыр, нисектер, Шул таяҡ ты алғ ан да — Батшаһ ын да һ ө ргә н, ти, Бө тә илен алғ ан, ти; Урал батыр булам мин, тип, Ү ҙ е батша булғ ан, ти», — Тиеп Зә рҡ ум Шү лгә нгә Барын һ ө йлә п биргә н, ти. Шү лгә н Урал һ аулығ ына, Бер яғ ынан, шатланғ ан, «Урал ө ҫ тө н булыр, тип, «Мин йө рө нө м, ил гиҙ ҙ ем, Илдә батыр танылдым», — Тиеп, Урал маҡ таныр, Илгә ҡ айтҡ ас һ ө йлә нер, Барына яҡ шы кү ренер», Тиеп, Шү лгә н Уралдан, Бер яғ ынан, кө нлә шкә н. «Аҡ буҙ атҡ а менгә ндә, Булат ҡ улда булғ анда, Бер ни ҡ аршы килә лмә ҫ, — тип, Зә рҡ ум, Шү лгә н һ ө йлә шкә н. Зә рҡ ум, бергә килһ ә лә, Серҙ ә ш булып йө рө һ ә лә: «Һ омайҙ ы Шү лгә н алыр ҙ а, Аҡ буҙ атҡ а менер ҙ ә, Булат ҡ ылыс тотор ҙ а, Беҙ ҙ ә н ө ҫ тө н булыр, тип, — Ул да эстә н кө нлә шкә н. Шү лгә н менә н бер булайым, Батырлығ ын һ ынайым, Йә ү лтереп Уралды, Таяғ ымды алайым, Телә гемде ҡ ылайым, Барынан ү с алайым», — Тиеп Зә рҡ ум уйлағ ан; Шуғ а маҡ тап таяҡ ты Шү лгә нгә ул һ ө йлә гә н. Былар килеп ҡ алғ андар, Һ арайғ а кү ҙ һ алғ андар, Һ арай алды туп тулы Ап-аҡ ҡ оштар кү ргә ндә р. Ҡ ош тубынан берә ү һ е, Был икә ү ҙ е кү ргә н дә, Ситкә айырылып сыҡ ҡ ан, Ҡ ош тубына ҡ арата Оран биргә ндә й булғ ан, — Кү ҙ асып, кү ҙ йомғ ансы Барлыҡ ҡ оштар таралғ ан. Айырылғ ан яң ғ ыз ҡ ош Быларғ а кү ҙ һ алғ ан, ти, Кү ҙ ә тепме торғ ан, ти; Былар яҡ ын барғ ан, ти, Һ омайҙ ы атап һ орағ ас, «Ө йҙ ә юҡ ул», — тигә н, ти. Былар һ орашып бө тмә гә н, Оҙ аҡ ваҡ ыт ү тмә гә н Ҡ ош туптары барыһ ы Ҡ ош тундарын һ алғ ан да — Һ ылыу ҡ ыҙ ғ а ә йлә нгә н. Шү лгә н барыһ ын кү ҙ лә гә н, Айырыуса берә ү һ ен. Ни тиергә белмә гә н: Ү ҙ е ү ҫ еп, ил гиҙ еп, Бындай һ ылыу кү рмә гә н! Йө ҙ ө айҙ ай балҡ ығ ан, Кү крә ктә ре ҡ абарып, Һ ылыу булып ҡ алҡ ығ ан. Тирә -яғ ы, бар ҡ ыҙ ҙ а, Һ арай алды, бар ер ҙ ә Шул һ ылыуҙ ан йә м алғ ан, Бары шунан йә нлә нгә н Һ ымаҡ тө ҫ лө тойолғ ан, Ә йтерһ ең дә, бар донъя Уғ а ҡ арап эйелгә н, «Һ омай тигә н ошолор», — Тиеп эстә н уйлағ ан. Ҡ ыҙ ҙ ар серҙ е бирмә гә н, Шиклә нгә нен ҡ ыҙ ҙ арҙ ың Был икә ү ҙ ә һ иҙ мә гә н; Аралағ ы яң ғ ыҙ ы, Алғ а сығ ып бер ү ҙ е, Кү с башлығ ы — инә лә й, Ҡ унаҡ кө ткә н эйә лә й: «Ил аралап йө рө гә нһ еҙ, Һ омай ҡ ыҙ ҙ ы белгә нһ еҙ, Уғ а тө бә п килгә нһ еҙ, — Ә йҙ ә, һ арайғ а ү тегеҙ, Һ омай ҡ айтыр — кө тө гө ҙ », — Тип быларҙ ы ө ндә гә н, Һ арай ишеген асып, Ҡ унаҡ тарҙ ы ымлағ ан; Һ омай ү ҙ ен танытмағ ан, Былар һ ү ҙ ҡ уҙ ғ атмағ ан. Былар һ арайғ а ингә н, ти, Ҙ ур ҡ унаҡ тай кә пә йеп, Тү ргә табан уҙ ғ ан, ти. Аҙ -маҙ ип-һ ип иткә с тә, Һ арайҙ ы томан баҫ ып, Быларҙ ың һ ушы ҡ асып, Һ арайҙ а шау-шыу ҡ убып, Ике уртағ а ярылып, Шү лгә н, Зә рҡ ум икеһ е Ер аҫ тына осҡ ан, ти, Ямғ а ҡ олап тө шкә н, ти. Тирә -яҡ ты һ ә рмә гә с, Бер-берене тапмағ ас, Быларҙ а ҡ урҡ ыу тыуғ ан, ти. Икеһ е лә иҫ йыйғ ас, Арлы-бирле йө рө гө лә п, Тирә -яҡ ты ҡ армалап, Һ ис сер белмә й алъяғ ас, Шү лгә н аптырап ултырғ ан. Зә рҡ ум уйлап тормағ ан, Бер йыланғ а ә йлә неп, Ярыҡ -маҙ ар юҡ мы, тип, Сығ ырғ а юл эҙ лә гә н, Һ омай белгә н был серҙ е, Саҡ ырып алғ ан бер ҡ ыҙ ҙ ы; Ямды һ ыуҙ ан баҫ тырғ ан, Һ алҡ ын һ ыуҙ ы таштырғ ан, Зә рҡ умды һ ыуҙ а йө ҙ ҙ ө рө п, Аптырауғ а ҡ алдырғ ан. Зә рҡ ум кө шө л булғ ан, ти, Һ ыуҙ а йө ҙ ө п йө рө гә н, ти. Һ омай быны башҡ арғ ас, Шү лгә н янына барғ ан, ти, [Һ ү ҙ ен ә йтә һ алғ ан, ти: ] «Ҡ араң ғ ығ а осҡ ан һ уң, Кү ң елең ҡ урҡ ыу алдымы? Миң ә бысаҡ ҡ айрағ ан Сағ ың алғ а килдеме? Ҡ урҡ ыуыма — ҡ урҡ ыуың Ҡ арыу булһ ын, егетем; Ҡ ан кө ҫ ә гә н, йә ш тү ккә н, Кү птә р башына еткә н, Ҡ ан эсергә уҡ талғ ан Уҫ ал йө рә гең бө тһ ө н, Бә ғ ерле йө рә к ү ҫ һ ен. Йө рә к майың иреһ ен, Бө тә йә нде ү ҙ ендә й Һ ө йө р бер кү ң ел тыуһ ын; Ҡ ыҙ ғ аныусан йә ш йө рә к Уйың а башсы булһ ын. Шуғ а саҡ лы был ерҙ ә, Тере кө йө шул гү рҙ ә Башың ҡ аң ғ ырып ятһ ын. Ү ҙ енә юлдаш һ айларлыҡ, Яҡ шы юлды табырлыҡ, Илдә даны ҡ алырлыҡ Яң ы кеше булырһ ың; Яҡ шығ а юлдаш булырһ ың, Йыландарҙ ан ҡ асырһ ың, Уны дошман белерһ ең », — Тигә н һ ү ҙ ен ә йткә н дә Һ омай сығ ып киткә н, ти.
|