Ⅲ. Социалистік және коммунистік әдебиет

1. Реакциялық социализм

а) Феодалдық социализм

Француз жә не ағ ылшын аристократиясы, ө здерінің тарихи жағ дайына қ арай, осы заманғ ы буржуазиялық қ оғ амғ а қ арсы памфлеттор жазуғ а тиісті болғ ан. Француздыц 1830 жылғ ы июль революциясында жә не парламенттік реформаны жақ тағ ан ағ ылшын қ озғ алысында жексұ рын ұ рыншақ тағ ы да бір рет аристократияны жең іліске ұ шыратты. Бұ дан кейін елеулі саяси кү рес туралы сө з қ ылу да мү мкін емес еді. Аристократияғ а тек ә деби кү рес қ ана қ алды. Бірақ ә дебиет саласында да Реставрация уақ ытындағ ы ескі сө здерді пайдалану енді мү мкін болмай қ алды. Жұ ртты ө зіне тілектес етіп алу ү шін аристократия енді ө з мү дделерін ойламайтын сияқ ты болып, қ аналушы жұ мысшы табының мү дделері ү шін ғ ана буржуазияғ а қ арсы ө зінің айыптау актісін жасайтын сияқ ты болып кө рінуге тиіс болды. Ол ө зінің жаң а ә міршісіне пасквиль жазумен жә не оның қ ұ лағ ына азды-кө пті ү рейлі сә уегейлікті айтып сыбырлаумен қ анағ аттанды.

Осылайша феодалдық социализм шық ты: мұ ның ө зі жартылай жоқ тау зары да, жартылай пасквиль, — жартылай ө ткен заманның жаң ғ ырығ ы да, жартылай болашақ тың қ аупі; кейде ол буржуазияны ащы кү йдіргі, ө ткір сө зімен дә л жү ректен тү йрейді, бірақ ол осы заманғ ы тарихтың барысын тіпті де тү сіне алмайтындығ ын кө рсетіп, ә рдайым кү лкі болады.

Аристократия халық ты ө здеріне ерту ү шін пролетариаттың қ айыршылық дорбасын ту етіп кө терді. Бірақ аристократияның соң ына ергенде халық ә рдайым оның боксесіндегі ескі феодалдық таң баны кө ріп мазақ тап, қ арқ қ арқ кү ліп, бет-бетіне тарап кетті.

Француз легитимистерінің бірқ атары мен «Жас Англия осы комедиямен шұ ғ ылданып кө рді.

Егерде феодалдар ө здерінің қ анау ә дісін буржуазиялық қ анаудан басқ аша деп дә лелдесе, онда олар тек ө здерінің бү тіндей басқ аша, қ азірде кү ні ө ткен жай-жағ дайлар тұ сында қ анағ анын ұ мытқ аны. Егер олар ө здерінің ү стемдігі тұ сында қ азіргі заманғ ы пролетариаттың болмағ анын айтса, онда олар дә л қ азіргі заманғ ы буржуазия олардың коғ амдық қ ұ рылысының қ ажетті жемісі болғ анын ұ мытқ аны.

Дегенмен, олар ө з сындарының реакцияшылдық сипатын пә лендей жасыра қ оймайтындығ ы сонша, олардың буржуазияғ а қ оятын жалғ ыз-ақ басты кінә сы: буржуазияның ү стемдігі тұ сында бү кіл ескі қ оғ амдық тә ртіптің кү лін кө кке ұ шыратын тап ө сіп келеді, дейді.

Олар буржуазияны кінә лағ анда, оның жалпы пролетариатты туғ ызғ анынан гө рі революцияшыл пролетариатты туғ ызғ аны ү шін кө бірек кінә лайды.

Сондық тан саяси практикада олар жұ мысшы табына қ арсы істелетін барлық зорлық шараларғ а қ атысады, ал кү нбе-кү нгі ө мірде ө здерінің барлық кө пірме сө здеріне қ айшы келіп, реті келген сайын алтын алмалар жинайды жә не адалдығ ын, махаббатын, ар-ожданын қ ой жү німен, қ ызылшамен, арақ пен сауда істеуден тү скен пайдағ а айырбастайды».

Поптың ә рдайым феодалмен қ ол ұ стасып бірге жү ргеніндей, поптық социализм де феодалдык социализммен кол ұ стасып бірге жү реді.

Христиандық аскетизмге социалистік рең беруден оң ай нә рсе жоқ. Христиандар да жеке меншікке, некеге, мемлекетке қ арсы аттанбап па еді? Олар мұ ның орнына қ айырымдылық пен қ айыршылық ты, некесіздік пен нә псі тыюды, монастырь тү рмысы мен шіркеуді уағ ыздамап па еді? Христиандық социализм — аристократтың ашуын басқ анда поптың бү ркетін қ асиетті суы ғ ана.

b) ¥ сак буржуазиялық социализм

Буржуазия қ ұ латқ ан тап, осы заманғ ы буржуазиялық қ оғ амда тұ рмыс жағ дайлары нашарлап, кұ рып бара жатқ ан тап жалғ ыз феодалдық аристократия ғ ана емес. Орта ғ асырлардағ ы қ ала халқ ының сословиесі мен ұ сақ шаруалар сословиесі осы заманғ ы буржуазияның алдында болып ө ткен сословиелер еді. Ө неркә сіп пен сауда жағ ынан кемірек дамығ ан елдерде бұ л тап дамып келе жатқ ан буржуазиямен қ атар ә лі кү нге ілініп-салынып келеді.

Осы заманғ ы цивилизация дамығ ан елдерде пролетариат пен буржуазияның арасында ауытқ ып отыратын жаң а ұ сақ буржуазия қ ұ рылды жә не оның ө зі буржуазиялык қ оғ амның қ осымша бө лігі есебінде ә рдайым жаң адан қ ұ рылып отырады. Бірақ бә секе бұ л таптың адамдарын ү немі пролетариаттың қ атарына тү сіріп отырады, сондық тан олар ірі ө неркә сіп дами келе ө здерінің осы заманғ ы қ оғ амның дербес бір бө лігі ретінде мү лде жоғ алатын уақ ытының, сө йтіп саудада, ө неркә сіпте, егіншілікте ө здерінің орнын бақ ылаушылар мен жалдама қ ызметшілер басатын уақ ыттың жақ ындағ анын қ азірдің ө зінде-ақ кө ре бастады.

Бү кіл халқ ының жартысынан ә лдеқ айда кө бі шаруалар болып отырғ ан Франция сияқ ты елдерде пролетариатты жақ тап, буржуазияғ а қ арсы шық қ анда буржуазиялық қ ұ рылысты ұ сақ буржуазиялық, ұ сақ шаруалық ү лгімен сынағ ан, жұ мысшылардың мү ддесін ұ сақ буржуазиялық тұ рғ ыдан қ орғ ағ ан жазушылардың шығ уы табиғ и нә рсе. ¥ сақ буржуазиялық социализм осылай туды. Францияда ғ ана емес, Англияда да мұ ндай ә дебиетке бас болғ ан Сисмонди болды.

Бұ л социализм осы заманғ ы ө ндірістік қ атынастардағ ы қ айшылық тарды тамаша аң ғ ара білді. Ол экономистердің екі жү зді апологетикасын ә шкереледі. Ол машиналы ө ндіріс пен ең бек бө лінісінің бү лдірушілік ә рекетін, капитал мен жер иемденудің шоғ ырлануын, асыра ө ндірушілікті, дағ дарыстарды, ұ сақ буржуалар мен шаруалардың сө зсіз қ ұ ритынын, пролетариаттың қ айыршылық қ а ұ шырауын, ө ндіріс анархиясын, байлық ү лесудегі ө рескел тең сіздікті, ұ лттар арасындағ ы ө неркә сіп жө нінен қ ырғ ын қ ырқ ысуды, ескі ғ ұ рыптардың, ескі отбасы қ атынастарының, ескі ұ лттардың ыдырауын талассыз дә лелдеді.

Бірақ ө зінің негізгі мазмұ ны жағ ынан алғ анда бұ л социализм не ескі ө ндіріс пен айырбас қ ұ ралдарын, сонымен бірге ескі меншік қ атынастары мен ескі қ оғ амды қ айта орнатуғ а ұ мтылады, не осы заманғ ы ө ндіріс пен айырбас қ ұ ралдарын ескі меншік қ атынастарының, солардың ө здері қ иратқ ан, қ иратылуғ а тиісті болғ ан қ атынастардың шең беріне қ айтадан кү штеп сыйғ ызуғ а ұ мтылады. Осы екі жағ дайдың екеуінде де бұ л социализм ә рі реакцияшыл, ә рі утопияшыл.

Ө неркә сіпті цехтық жолмен ұ йымдастыру жә не ауыл шаруашылығ ын патриархтық ету — оның айналып келгенде тапқ аны, міне, осы.

Ө зінің бұ дан кейінгі дамуында бұ л бағ ыт қ орқ ақ тық мазасыз кү ң кілге айналды.

с) Немістік, немесе «ақ иқ ат», социализм

Ү стем буржуазияның езгісінде туғ ан жә не осы ү стедікке қ арсы кү рестің ә деби бейнесі болып табылатын Францияның социалистік жә не коммунистік ә дебиеті Германияга апарылғ анда оның буржуазиясы ө зінің феодалдық абсолютизмге қ арсы кү ресін жаң а ғ ана бастағ ан кезде апарылды.

Неміс философтары, жартылай философтары жә не сұ лу сө зді сү йетіндері бұ л ә дебиетке ынтығ а жармасты, бірақ олар Франциядан Германияғ а бұ л шығ армалардың апарылуымен қ атар ол жақ қ а француздың тұ рмыс жағ дайларының апарылмағ андығ ын ұ мытты. Неміс жағ дайларында француз ә дебиеті тікелей практикалық маң ызының бә рін жоғ алтып, таза ә деби ағ ым тү ріне тү сті. Ол ә дебиет адамдық қ асиетті жү зеге асыру туралы қ ол боста данасыну сипатын алуғ а тиісті болды. Мә селен, бірінші француз революциясы қ ойғ ан талаптардың Ⅹ Ⅷ ғ асырдағ ы неміс философтары ү шін жалпы «практикалық ақ ыл» талаптары сияқ ты ғ ана мағ ынасы болды, ал революцияшыл француз буржуазиясы еркінің кө ріністері оларғ а таза еріктің, болуғ а тиісті еріктің, ақ иқ ат адамдық еріктің заң дары есебінде ғ ана маң ызы болды.

Неміс ә дебиетшілерінің бү кіл жұ мысы жаң а француз идеяларын ө здерінің ескі философиялық арымен жарастыру ғ ана болды, немесе, дұ рысырақ айтқ анда, француз идеяларын ө здерінің философиялық тұ рғ ысынан ұ ғ ыну ғ ана болды.

Мұ ны ұ ғ у бө тен тілді ұ ғ удың жалпы жолымен, аударма жолымен болды.

Жұ ртқ а мә лім, ертедегі пұ тқ а табынушылық заманның классикалық шығ армалары жазылғ ан қ олжазбалар тексінің басына монахтар католик ә улиелерінің қ исынсыз ө мірбаяндарын жазатын. Неміс ә дебиетшілері француздың кү нә лы ә дебиетіне нақ керісінше істеді. Французша тү пнұ сқ асының аяғ ына олар ө здерінің философиялық шатпақ тарын жазды. Мә селен, ақ ша қ атынастары жө ніндегі француз сынының аяғ ына олар «адамдық қ асиетті жою» деп жазды, буржуазиялық мемлекет жө ніндегі француз сынының аяғ ына олар «Абстракті-Баршағ а ортақ тың ү стемдігін жою» деп жазды, т. т.

Француз теорияларына ө здерінің осындай философиялық жел сө здерін қ ыстыруды олар «қ имыл философиясы», «ақ иқ ат социализм», «социализмнің немістік ғ ылымы», «социализмді философиялық тұ рғ ыдан негіздеу», т. т. дел атады.

Сө йтіп француздың социалистік-коммунистік ә дебиетінің қ ұ р сү лдесі қ алдырылды. Немістің қ олында ол ә дебиет бір таптың екінші тапқ а қ арсы кү ресін кө рсетуден қ алды, сондық тан неміс: «француз сың аржақ тығ ынан» гө рі жоғ ары кө терілдім, ақ иқ ат керектердің орнына ақ иқ аттың керектігін қ орғ ап отырмын, ал пролетариат мү дделерінің орнына адамдық қ асиет мү дделерін, жалпы адамның, ешбір тапқ а жатпайтын, тегінде шын ө мірде емес, философиялық қ иялдың бұ лдыр ә лемінде ө мір сү ретін адамның мү дделерін қ орғ ап отырмын деп сенді.

Ө зінің дә рменсіз шә кірттік жаттығ уларын соншама кө рнекті, маң ызды деп білген жә не ол туралы даурығ ып жар салғ ан осы неміс социализмі аз-аздап ө зінің педанттық бейкү нә лылығ ынан айрылды.

Неміс буржуазиясының, ә сіресе пруссиялық буржуазияның, феодалдар мен абсолюттік монархияғ а қ арсы кү ресі, — қ ысқ асы либералдық қ озғ алыс — бірден-бірге кү шейе берді.

Сө йтіп «ақ иқ ат» социализмнің саяси қ озғ алысқ а социалистік талаптарды қ арсы қ оюына, либерализмді, ө кілдік мемлекетті, буржуазиялық бә секені, буржуазиялық баспасө з бостандығ ын, буржуазиялық қ ұ қ ық ты, буржуазиялық бостандық пен тең дікті қ аралап, дә стү р бойынша оларғ а бә ддұ ғ а оқ уына, бұ л буржуазиялық қ озғ алыстан еш нә рсе ұ та алмайсың, қ айта барың ды жоғ алтуың мү мкін деп халық бұ қ арасына уағ ыздауына қ олайлы жағ дай туды. Француз сынының мардымсыз жаң ғ ырығ ы болғ ан неміс социализмі ол сынның осы заманғ ы буржуазиялық қ оғ амның ө зіне сә йкес материалдық тұ рмыс жағ дайлары мен тиісті саяси конституциясы болуын кө здегенін, яғ ни Германияда жең іп алу керектігі туралы жаң а ғ ана сө з болып отырғ ан барлық алғ ы шарттардың болуын кө здегенін дер кезінде ұ мытты.

Поптардан, мектеп тә рбиешілерінен, кертартпа юнкерлерден, бюрократтардан қ ұ ралғ ан нө керлері бар немістің абсолюттік ү кіметтеріне бұ л социализм қ ауіпті тү рде тө ніп келе жатқ ан буржуазияғ а қ арсы жұ мсайтын қ олайлы қ ұ быжық болды.

Ол социализм сол ү кіметтер тарапынан неміс жұ мысшыларының кө терілістерін басуғ а қ олданылғ ан қ амшының, мылтық оғ ының азабына дә мді қ осымша болды.

Сө йтіп «ақ иқ ат» социализм ү кіметтердің неміс буржуазиясына қ арсы жұ мсайтын қ аруы болса, ол реакциялық мү дделерді, неміс мещандарының мү дделерін тікелей де қ орғ ап отырды. Германияда ө мір сү ріп отырғ ан тә ртіптің шын қ оғ амдық негізі — Ⅹ Ⅵ ғ асырдан мирас болып қ алғ ан жә не содан бері ә ртү рлі формада ү немі жаң адан шығ ып отырғ ан ұ сақ буржуазия.

¥ сақ буржуазияны сақ тау Германияда ө мір сү ріп отырғ ан тә ртіпті сақ таумен тең. Бір жағ ынан, капиталдың шоғ ырлануы себепті, екінші жағ ынан, революцияшыл пролетариаттың ө суі себепті ұ сақ буржуазия буржуазияның ө неркә сіп пен саясатта ү стемдік алуынан қ орқ ып, енді сө зсіз қ ұ римын деп зә ресі ұ шады. Оғ ан «ақ иқ ат» социализм бір оқ пен екі қ оянды бірдей ө лтіретін болып кө рінді. Сө йтіп «ақ иқ ат» социализм жұ қ палы дерттей жайылды.

Ойдан қ ұ растырылып ө рмекшінің торындай болып тоқ ылғ ан, сұ лу сө здің ә сем ө рнегімен безелген, кө ң іл-елжірететін кө з жасына бұ ланғ ан бұ л мистикалық перде осы жұ рттың арасына неміс социалистерінің товарын ө ткізуді ғ ана кү шейтті; бұ л пердемен олар ө здерінің мағ ынасыз бір-екі «мә ң гі ақ иқ аттарын» бү ркеді.

Ө з тарапынан, неміс социализмі ө зінің осы мещандардың лепірме сө зуар ө кілі болуғ а тиісті екендігін бірден-бір тү сіне берді.

Ол социализм неміс ұ лтын ү лгілі ұ лт, ал неміс мещанын ү лгілі адам деп жариялады. Мещанның ә рбір пасық тығ ына ол нағ ыз, барып тұ рғ ан социалистік мағ ына берді, сол пасық тық ты оғ ан мү лде қ арама-қ арсы бір нә рсе етіп кө рсететін мағ ына берді. Ақ ырына дейін дә йекті бұ л социализм коммунизмнің «дө рекі-бү лдіргіш» бағ ытына ашық тан-ашық қ арсы шық ты жә не мен ө зім ұ лы ә ділдігім арқ асында қ андай тап кү ресінен болса да жоғ ары тұ рмын деп жариялады. Бір азын-аулағ ы ғ ана болмаса, Германияда бейне социалистік, коммунистік шығ армалар ретінде тарап жү рген шығ армалардың бә рі осы лас, аздырғ ыш ә дебиетке жатады.

2. Консерваторлық, немесе буржуазиялық, социализм

Буржуазияның белгілі бір бө легі буржуазиялық қ оғ амның ө мір сү руін баянды ету ү шін қ оғ амдық дерттерді емдеп жазбақ болады.

Бұ ғ ан жататындар — экономистер, филантроптар, адамгершілік ү шін кү ресушілер, ең бекші таптардың игілігін ойлаушылар, қ амқ орлық ұ йымдастырушылар, хайуанаттарғ а қ амқ орлық етуші қ оғ амдардың мү шелері, салауаттылық қ оғ амдарын қ ұ рушылар, мейлінше алуан тү рлі майда-шү йде реформаторлар. Бұ л буржуазиялық социализм тіпті бү тін бір жү йелерге айналдырылды.

Мысал ретінде Прудонның «Қ айыршылық философиясын» келтірейік.

Социалист-буржуалар осы заманғ ы қ оғ амның ө мір сү ру жағ дайларын сақ тап қ алғ ысы келеді, бірақ бұ л жағ дайлардан тумай қ оймайтын кү рес пен қ ауіп болмаса екен дейді. Олар осы заманғ ы қ оғ амды сақ тап қ алғ ысы келеді, алайда оны революцияшылдандыратын, аздыратын элементтер болмаса екен дейді. Олар пролетариатсыз буржуазия болғ анын тілер еді. Буржуазияның ү стемдігі жү ріп тұ рғ ан дү ние, ә рине, буржуазияғ а барлық дү ниелердің ішіндегі ең жақ сысы болып кө рінеді. Буржуазиялық социализм осы жұ баныш ұ ғ ымды азды-кө пті біртұ тас жү йеге айналдырып отыр. Ол пролетариатты ө зінің осы жү йесін жү зеге асыруғ а жә не жаң а Иерусалимге кіруге шақ ыра отырып, шынында пролетариаттан осы кү нгі қ оғ амда қ алуды ғ ана, бірақ бұ л қ оғ амды бір жексұ рын нә рсе деп тү сінуін қ оюды талап етеді.

Бұ л социализмнің онша жү йеге салынбағ ан, бірақ практикағ а жақ ынырақ екінші формасы жұ мысшы табын революциялық қ озғ алыстың бә ріне теріс кө збен қ аратуғ а тырысты, жұ мысшы табына белгілі бір саяси ө згеріс емес, материалдық тұ рмыс жағ дайларын, экономикалық қ атынастарды ө згерту ғ ана пайдалы болар деп дә лелдемек болды. Алайда бұ л социализм материалдық тұ рмыс жағ дайларын ө згерту дегенді буржуазиялық ө ндірістік қ атынастарды тек революциялық жолмен ғ ана жү зеге асырылатын қ ұ рту деп ә сте тү сінбейді, ол мұ ны осы ө ндірістік қ атынастар негізінде жү зеге асырылатын, олай болса капитал мен жалдама ең бек арасындағ ы қ атынастарда ешбір ө згеріс жасамайтын, мық тағ анда — буржуазия ү шін оның ү стемдігінің артық жақ тарын азайтатын жә не оның мемлекеттік шаруашылығ ын ық шамдайтын ә кімшілік жолмен жақ сарту шаралары деп қ ана тү сінеді.

Буржуазиялық социализм жай шешендік сө здің ырғ ағ ына айналғ анда ғ ана ө зіне ең лайық ты тү рге кіреді.

Еркін сауда! — жұ мысшы табының мү ддесі ү шін; қ амқ орлық баж салық тары! Жұ мысшы табының мү ддесі ү шін; жекелеп қ амайтын тү рме! жұ мысшы табының мү ддесі ү шін — міне, буржуазиялық социализмнің шындап ақ тық айтқ ан бірден-бір сө зі осы.

Буржуазия социализмнің мә нін кө рсететін дә л пайымдамасы мынау; буржуаның буржуа болуы — жұ мысшы табының мү ддесі ү шін.

3. Сыншыл-утопиялық социализм мен коммунизм

Біз бұ л жерде жаң а замандағ ы барлық ұ лы революцияларда пролетариаттың талаптарын кө рсеткен ә дебиет туралы айтып отырғ анымыз жоқ (Бабёфтің шығ армалары, т. т. ).

Жаппай ашыну кезінде, феодалдық қ оғ амды қ ұ латкан дә уірде пролетариаттың ө зінің таптық мү дделерін тікелей жү зеге асырмақ болғ ан алғ ашқ ы ә рекеттері кү йреуге ұ шырамай қ оймады, мұ ның ө зі пролетариаттың ө зінін жетілмегендігі салдарынан болды, сонымен қ атар оның азаттық алуына керекті материалдық жағ дайлардың жоқ тығ ы салдарынан болды, ө йткені бұ л жағ дайлар буржуазиялық заманның ғ ана нә тижесі. Пролетариаттың осы алғ ашқ ы қ озғ алыстарымен қ атарласа шық қ ан революциялық ә дебиет, ө зінің мазмұ ны жағ ынан, сө зсіз реакциялық ә дебиет болып табылады. Бұ л ә дебиет жаппай аскетизм мен дө рекі тең бе-тең дікті уағ ыздайды.

Шынында социалистік жә не коммунистік системалар, Сен-Симонның, Фурьенің, Оуэннің жә не т. б. системалары, пролетариат пен буржуазия арасындағ ы кү рестін, жоғ арыда айтқ анымыздай, дамымағ ан алғ ашқ ы дә уірінде шық ты (қ араң ыз: «Буржуазия мен пролетариат»).

Рас, бұ л системаларды ойлап шығ арушылар таптардың қ арама-қ арсылығ ын да, сол сияқ ты ү стем қ оғ амның ө з ішіндегі қ иратушы элементтердің қ имылын да кө реді. Бірақ олар пролетариаттың тарапынан болатын ешбір тарихи талпынысты, оның ө зіне тә н ешбір саяси қ озғ алысты кө рмейді.

Таптық антагонизмнің дамуы ө неркә сіптің дамуымен қ оян-қ олтық қ атар жү ретіндіктен, олар дә л жаң ағ ы сияқ ты, пролетариатты азат етудің материалдық жағ дайларын ә лі де таба алмайды, сондық тан осындай жағ дайларды жасайтын ә леуметтік ғ ылымды, ә леуметтік заң дарды іздейді.

Қ оғ амдық істің орнын олардың кара бастарының тапқ ырлық ісі алуғ а тиіс, азаттық тың тарихи жағ дайларының орнын қ иялдан шық қ ан жағ дайлар алуғ а тиіс, пролетариаттың тап болып бірте-бірте алғ а басып ұ йымласуының орнын қ оғ амды олардың ө здері ойлап шығ арғ ан ереже бойынша ұ йымдастыру ісі алуғ а тиіс. Бү кіл дү ниенің бұ дан арғ ы тарихы, олардың тү сінуінше, ө здерінің қ оғ амдық жоспарларын насихаттау жә не практикада жү зеге асыру болып шығ ады.

Рас, олар ө здерінің бұ л жоспарларында, кө бінесе, кө бірек азап шеккен тап ретінде жұ мысшы табының мү дделерін қ орғ айтындық тарын ұ ғ ынады. Олар пролетариатты нақ сол кө бірек азап шеккен тап ретінде ғ ана біліп отыр.

Алайда тап кү ресінің жетілмеген формасы салдарынан, мұ нымен қ атар олардың ө здерінің ө мірдегі жағ дайы салдарынан олар ө здерін осы таптық антагонизмнен жоғ ары тұ рмыз деп есептейді. Олар қ оғ амның барлық мү шелерінің, тіпті ең жақ сы тұ рмыстағ ыларының да жағ дайын жақ сартқ ысы келеді. Сондық тан олар ешқ айсысын алаламай, ү немі бү кіл қ оғ амғ а, тіпті кө бінесе ү стем тапқ а жү гінеді. Олардың ойынша, жұ рт олардың системасын тү сінсеақ болғ аны, ол системаны болуы мү мкін қ оғ амдардың ішіндегі ең жақ сы қ оғ амның ең жақ сы жоспары деп танатын болады.

Сондық тан олар саяси қ имыл атаулының бә рін, ә сіресе революциялық қ имыл атаулының бә рін теріске шығ арады; олар ө здерінің мақ саттарына бейбіт жолмен жеткісі келеді, сө йтіп ұ сақ жә не, ә рине, іске аспайтын тә жірибелермен, ү лгі кө рсетудің кү шімен қ огамдық жаң а інжілге жол ашпақ болады.

Болашақ қ оғ амды осылайша қ иялмен суреттеушілік пролетарияттың ә лі тым ө сіп жетілмеген кезінде, сондық тан ө зінің тұ рмыс кү йін ә лі қ иялды тү рде ұ ғ ынатын кезінде туады; мұ ндай суреттеушілік пролетариаттың қ оғ амды тегісінен қ айта қ ұ ру қ ажеттігін алдын ала сезіп, бұ ғ ан алғ ашқ ы рет ұ мтылуынан туады.

Бірақ бұ л социалистік жә не коммунистік шығ армаларда сонымен қ атар сын элементтері де бар. Бұ л шығ армалар ө мір сү ріп отырғ ан қ оғ амның барлық негіздеріне шабуыл жасайды. Сондық тан олар жұ мысшылардың білімін кө теруге ө те бағ алы материал берді. Олардың болашақ қ огам жө ніндегі дұ рыс қ орытындылары, мә селен, қ ала мен деревня арасындағ ы қ арама-қ арсылық ты жою, отбасыны, жеке байлық ты, жалдама ең бекті қ ұ рту, қ оғ амның жарастылығ ын жариялау, мемлекетті ө ндірістің жай басқ армасына айналдыру — осы қ ағ идалардың бә рі тап қ арама-қ арсылығ ын жою қ ажет екенін ғ ана кө рсетеді; бұ л қ арама-қ арсылық тек жаң а ғ ана дами бастағ ан жә не оларғ а тек алғ ашқ ы тұ рпатсыз тү рінде ғ ана мә лім болғ ан. Сондық тан бұ л қ ағ идалардың да ә лі мү лде утопиялық сипаты бар.

Сыншыл-утопиялық социализм мен коммунизмнің маң ызы тарихи дамуғ а кері қ атынаста тұ р. Таптар кү ресі дамып, неғ ұ рлым айқ ын формағ а тү скен сайын сол таптар кү ресінен жоғ ары тұ руғ а ұ мтылғ ан бұ л қ иялдағ ы талап, таптар кү ресін осындай қ иялдағ ы жолмен жең ушілік ө зінің бү кіл практикалық мә нінен, бү кіл теориялық дә лелінен айрылады. Сондық тан, бұ л системаларды қ ұ рушылар кө п реттерде революцияшыл болса да, олардың шә кірттері ә рқ ашан реакцияшыл секталар қ ұ райды. Олар пролетариаттың тарихи ілгері дамуына қ арамастан, ө з ұ стаздарының ескі кө зқ арастарын мық ты ұ станады. Сондық тан олар тағ ы да тап кү ресін бә сең детуге, қ арама-қ арсылық тарды ымыраластыруғ а дә йектілікпен тырысады. Олар ә лі де болса тә жірибе арқ ылы ө здерінің қ оғ амдық утопияларын жү зеге асыруды, жеке фаланстерлер қ ұ руды, ішкі колониялар [«Home-colonies»] орнатуды, кішкентай Икарияны — жаң а Иерусалимнің кішкене ү лгісін — жасауды қ иял етеді; сө йтіп осы қ иял сарайларының бә рін салу ү шін олар лажсыздан буржуазияның мейірімділігі мен ақ ша қ апшық тарының филантропиясына қ ол артады. Олар жоғ арыда суреттелген реакцияшыл немесе консерватор социалистердің қ атарына біртіндеп қ ұ лдырайды, тек айырмасы — аналардан гө рі педантизмді кө бірек қ олданады, ө здерінің ә леуметтік ғ ылымының кереметтік кү шіне фанатикше нанады.

Міне, сондық тан олар жұ мысшылардың саяси қ озғ алысы атаулығ а аласұ рып қ арсы шығ ады; олардың ойынша, бұ л қ озғ алыс жаң а інжілге қ ұ р босқ а сенбестіктен туады.

Англиядағ ы оуэнистер мен Франциядағ ы фурьеристер — біріншілері чартистерге, екіншілері реформистерге қ арсы шығ ады.

⇐ Предыдущая 1 234 Следующая ⇒