Коммунистік Партияның Манифесі

Коммунистік Партияның Манифесі

Еуропаны елес кезіп жү р, — бұ л коммунизм елесі. Осы елесті ант берісіп қ уғ ындау ү шін ескі Еуропаның барлық кү штері: папа мен патша, Меттерних пен Гизо, француз радикалдары мен неміс полицейлері бірікті.

Ө кімет басында отырғ ап қ арсыластары коммунистік партия деп атақ бермеген оппозициялық партия қ айда бар? Оппозицияның неғ ұ рлым алдың ғ ы қ атарлы ө кілдеріне де, ө зінің реакцияшыл қ арсыластарына да коммунизмге бой ұ рдың деп, ө зі де айып тағ ып, кү йе жақ пағ ан оппозициялық партия қ айда бар?

Бұ л фактіден екі қ орытынды шығ ады.

Еуропаның барлық кү штері қ азірдің ө зінде-ақ коммунизмді кү ш деп танып отыр.

Коммунистерге ө здерінің қ ө зқ арастарын, ө здерінің мақ саттарын, ө здерінің талаптарын бү кіл дү ние жү зі алдында ашық айтып, коммунизмнің елесі туралы ертегіге партияның ө зінің манифесін қ арсы қ оятын уақ ыт жетті.

Осы мақ сатпен нағ ыз ә ртү рлі ұ лттардың коммунистері Лондонғ а жиналып, ағ ылшын, француз, неміс, итальян, фламанд жә не дат тілдерінде жарияланып отырғ ан тө мендегі «Манифесті» жазды.

Ⅰ. Буржуалар мен пролетарлар

Осы кү нге дейін ө мір сү рген барлық қ оғ амдардың тарихы таптар кү ресінің тарихы болды.

Ерікті мен кұ л, патриций мен плебей, помещик пен крепостной, шебер мен кіші шебер, қ ысқ асы — езуші мен езілуші бірімен бірі мә ң гілік антагонизмде болып, бірде жасырын, бірде ашық тү рде ү здіксіз кіресіп келді; бұ л кү рес ә рқ ашан да бү кіл қ оғ ам қ ұ рылысын революциялық жолмен қ айта қ ұ румен немесе кү ресуші таптардың жалпы жойылуымен тынып отырды.

Тарихтың ө ткен дә уірлеріне қ арасақ, барлық жерде дерлік қ оғ амның толығ ымен тү рлі сословиелерге бө лінгенін — ә ртү рлі қ оғ амдық жағ дайлардың толып жатқ ан сатылары болғ анын кө реміз. Кө не замандағ ы Римде патрицийлер, салт атты сарбаздар, плебейлер, қ ұ лдар болғ анын кө реміз; мұ ның ү стіне бұ л таптардың ә рқ айсысында дерлік тағ ы ерекше аралық жіктер болғ анын кө реміз.

Қ ұ рығ ан феодалдық қ оғ амның қ ойнауынан шық қ ан қ азіргі замандағ ы буржуазиялық қ оғ ам таптық қ айшылық тарды жойғ ан жоқ. Ол тек ескілерінің орнына жаң а таптарды, езудің жаң а жағ дайларың жә не кү рестің жаң а формаларын туғ ызды.

Алайда біздің заманымыздың, буржуазия заманының, айырмасы — ол таптық қ айшылық тарды айқ ындады: қ оғ ам бірден-бірге, біріне бірі жау екі ү лкен лагерьге, біріне бірі қ арама-қ арсы тұ рғ ан екі ү лкен тапқ а — буржуазия мен пролетариатқ а бө лініп келеді.

Орта ғ асырлардың крепостнойларынан алғ ашқ ы қ алалардың ерікті халық тары шық ты; қ ала халқ ының бұ л сословиесінен келіп буржуазияның алғ ашқ ы элементтері ө сіп-ө нді.

Американың ашылуы жә не Африканы айналатын тең із жолының ашылуы ө рлеп келе жатқ ан буржуазияның ісіне жаң а ө ріс ашып берді. Ост-Индия мен Қ ытай рыноктары, Американы отарлау, отарлармен айырбас жасау, айырбас қ ұ ралдарының жә не жалпы товардың кө беюі сауданы, тең із қ атынасын, ө неркә сіпті бұ ғ ан дейін болып кө рмеген дә режеде кү шейтті, сө йтіп ыдырап бара жатқ ан феодалдық қ оғ амда революциялық элементтің дамуын тездетті.

Ө неркә сіптің бұ рынғ ы феодалдық, немесе цехтық жолмен ұ йымдастырылуы жаң а рыноктармен бірге ө скен сұ ранымды енді қ анағ аттандыра алмады. Оның орнын мануфактура басты. Цех шеберлерін ө неркә сіптік орта сословие ығ ыстырып шығ арды; тү рлі корпорациялардың арасындағ ы ең бек бө лінісі жойылып, оның орнына жеке шеберхананың ішіндегі ең бек бө лінісі болды.

Бірақ рыноктар барғ ан сайын ө се берді, сұ раным арта берді. Бұ л сұ ранымды енді мануфактура да қ анағ аттандыра алмайтын болып қ алды. Сол кезде бу мен машина ө неркә сіпте революция жасады. Мануфактураның орнын осы заманғ ы ірі ө неркә сіп басты, ө неркә сіптік орта сословиенің орнын ө неркә сіпші миллионерлер, толып жатқ ан ө неркә сіп армияларының басшылары, осы заманғ ы буржуалар басты.

Ірі ө неркә сіп Американың ашылуы арқ асында дайындалғ ан бү кіл дү ние жү зілік рынокты қ ұ рды. Бү кіл дү ние жү зілік рынок сауданы, тең із қ атынасын, қ ұ рлық тағ ы қ атынас қ ұ ралдарын орасан дамытты. Мұ ның ө зі айналын келгенде ө неркә сіптің кең еюіне ә сер етті, сө йтіп ө неркә сіп, сауда, тең із қ атынасы, темір жолдар қ андай дә режеде ө ссе, буржуазия да сондай дә режеде ө сті, ол ә зінің капиталдарын кө бейтті жә не орта ғ асырлық заманнан қ алғ ан барлық таптарды соң ғ ы қ атарғ а ығ ыстырып шығ арды.

Сө йтіп, біз осы заманғ ы буржуазияның ө зі дамудың ұ зақ процесінің, ө ндіріс пен айырбас ә дісіндк болғ ан бірқ атар тө ң керістердің жемісі екенін кө реміз.

Буржуазия дамуының осы сатырларының ә рқ айсысы тиісті саяси табыстарғ а жетіп отырды. Феодалдардың ү стемдігі тұ сында езілген сословие, коммунада қ аруланғ ан жә не ө зін ө зі басқ арушы ассоциация, мұ нда — тә уелсіз қ алалық республика, онда — монархияның алымсалық тө лейтін ү шінші сословиесі, одан кейін мануфактура дә уірінде, — сословиелік немесе абсолюттік монархияда дворяндарғ а қ арама-қ арсы шық қ ан, жалпы ірі монархиялардың бас тірегі болғ ан сословие; ақ арында ірі ө неркә сіп пен бү кіл дү ние жү зілік рынок орнағ ан кезден бастап, буржуазия осы замандағ ы ө кілдік мемлекетте ерекше саяси ү стемдікті жең іп алды. Осы заманғ ы мемлекеттік ө кімет — бү кіл буржуазия табының жалпы істерін басқ арып отыратын комитет қ ана.

Буржуазия тарихта орасан зор революциялық роль атқ арды.

Буржуазия ө зі ү стемдікке жеткен жердің бә рінде де барлық феодалдық, патриархтық, идиллиялық қ атынастарды қ иратты. Ол адамды ө зінің «табиғ и ә міршілеріне» манастырғ ан қ ым-қ иғ аш феодалдық бұ ғ ауларды аяусыз ү зіп, адамдар арасында жалаң мү ддеден басқ а, рақ ымсыз «ақ шалай есептен» басқ а ешқ андай байланыс қ алдырмады. Ол діни шабыттың, рыцарьлық жігердің, мещандық мү лә йіымдылық тың қ асиетті толқ уын ө зімшіл есепқ орлық тың қ ытымырлығ ымен тұ ншық тырды. Ол адамның ададық қ асиетін айырбас қ ұ нғ а айналдырды жә не сый ретінде берілген, игіліктен табылғ ан сансыз кө п бостандық тардың орнына тек жалғ ыз сауданың арсыз бостандығ ын ғ ана қ ойды. Ол, қ ысқ асы, діни жә не саяси жалғ ан ү мітпен бү ркелген қ анаудың орнына ашық, ұ ятсыз, тіке, қ атыгез қ анауды туғ ызды.

Буржуазия бұ л кү нге дейін қ ұ рметті саналып келген жә не тағ зыммен ардақ талып келген тү рлі қ ызметтердің бә рін қ асиетті даң қ ынан айырды. Ол дә рігерді, юристі, священникті, ақ ынды, ғ ылым адамын ө зінің ақ ылы жалдама қ ызметкерлеріне айналдырды.

Буржуазия отбасы қ атынастарының нә зік сыпайыгершілік пердесін жұ лып тастап, оларды таза ақ ша қ атынастарына айналдырды.

Буржуазия реакционерлердің айызын қ андырғ ан орта ғ асырлардағ ы тұ рпайы кү ш жұ мсаудың табиғ и тү рде жалқ аулық пен, жатып ішерлікпен ұ штасып жатқ анын кө рсетті. Ол адам баласының қ ызметі қ андай табыстарғ а жеткізе алатынын бірінші рет кө рсетті. Ол ө нердің кереметтерін жасады, бірақ бұ л Египет пирамидаларынан, Рим су қ ұ бырларынан, готика соборларынан мү лде басқ аша кереметтер болды; ол халық тардың қ оныс аударуынан, крест жорық тарынан мү лде басқ аша жорық тар жасады.

Буржуазия ө ндіріс қ ү ралдарында ү немі тө ң керістер жасамайынша, олай болса ө ндірістік қ атынастарды, демек, қ оғ амдық қ атынастардың бү кіл жиынтығ ын революцияшылдандырмайынша, ө мір сү ре алмайды. Мү ның керісінше, бұ рынғ ы барлық ө неркә сіптік таптардың ө мір сү руінің бірінші шарты — ө ндірістің ескі ә дісін ө згертпей сақ тау еді. Ө ндірістегі дамылсыз тө ң керістер, барлық қ оғ амдық қ атынастардың ү здіксіз шайқ алуы, мә ң гі сенімсіздік пен қ озғ алыс буржуазия заманын барлық ө ткен замандардан ө згеше етіп тұ рады. Қ атып қ алғ ан, тот басқ ан қ атынастардың бә рі, ө здеріне тә н, ғ асырлар бойы қ асиеттелген кө зқ арастармен, тү сініктермен бірге қ ирайды, жаң адан пайда болғ андардың бә рі, буыны катып ү лгірмей тұ рып, ескіріп қ алады. Сословиелік жә не қ алыптасқ ан нә рселердің бә рі жоғ алады, қ асиетті нә рселердің бә рі былғ анады, сө йтіп адамдар, ақ ырында, ө здірінің тұ рмыс кү йлері мен ө зара қ атынастарына байыпты тү рде қ арау қ ажет екенін аң ғ арады.

Ө німдерді ү немі еселеп ө ткізу қ ажеттігі буржуазияны айдап, бү кіл жер шарын кездеріді. Ол барлық жерге еніп араласуғ а, барлық жерге орнығ уғ а, барлық жерге байланыстар орнатуғ а тиісті болды.

Буржуазия дү ние жү зінің рыногын пайдалану арқ ылы барлық елдердің ө ндірісі мен тұ тынуын космополиттік етті. Ол реакционерлерді қ атты қ ынжылтып, ө неркә сіпті ұ лттық негізінен айырды. Ө неркә сіптің ежелгі ұ лттық салалары қ ұ ртылды жә не қ ү н санап қ ұ ртылып келеді. Оларды ө неркә сіптің жаң а салалары ығ ыстырып шығ арып отырады; бұ л жаң а салаларды енгізу барлық цивилизациялы ұ лттардың тіршілік мә селесіне айналады, —бұ л жаң а салалар енді жергілікті шикізатты емес, жер шарының ең алыс аймақ тарынан ә келінетін шикізатты ө ң деп шығ арады жә не белгілі бір елдің ө з ішінде ғ ана емес, бү кіл ә лемнің барлық бө ліктерінде де тұ тынылатын фабрикалық ө німдерді жасап шығ арады. Елдің ө з ө німдері ө теп тұ рғ ан бұ рынғ ы қ ажеттіктің орнына жаң а қ ажеттік туады; мұ ны ө теу ү шін ең алыс елдердің, ауа райы нағ ыз ә ртү рлі жерлердің ө німдері керек болады. Бұ рынғ ы ескі жергілікті, ұ лттық томағ а-тұ йық тық тың орнына жә не ө зі ө ндірген ө німнің есебінен кү н кө рудің орнына ұ лттар бір-бірімен барлық жағ ынан байланыс жасап, барлық жағ ыпан бір-біріне тә уелді болып отырады. Мұ ның ө зі материалдық ө ндіріске де, рухани ө ндіріске де бірдей дә режеде қ атысты. Жеке ұ лттардың рухани ісінің жемістері барша жұ рттың игілігіне айналады. ¥ лттық сың аржақ тық пен шектелушілік бірден-бірге мү мкін болмайтын болады, сө йтіп толып жатқ ап ұ лттық жә не жергілікті ә дебиеттерден бү кіл дү ние жү зілік бір ә дебиет қ ұ ралады.

Буржуазия барлық ө ндіріс қ ұ ралдарын тез жетілдіріп, қ атынас қ ұ ралдарын ү здіксіз оң айлатып, барлық ұ лттарды, тіпті ең варвар ұ лттарды да, цивилизацияғ а тартады. Буржуазияның товар бағ асының арзандығ ы — оның ауыр артиллериясы; ол осы артиллерия арқ ылы барлық қ ытай қ орғ андарын қ иратады жә не варварлардың шетелдіктерге деген ө те кү шті ө шпенділігін де жең ө ді. Ол барлық ұ лттарғ а қ ұ рып кету қ аупін туғ ызып, буржуазиялық ө ндіріс ә дісін еріксіз қ олдандырады, оларды ө здерінде цивилизация дегенді енгізуге, яғ ни буржуа болуғ а мә жбү р етеді. Қ ысқ асы, буржуазия ә лемді ө з ү лгісімен, ө зіне ұ қ сас етіп жасайды.

Буржуазия деревняны қ аланың ү стемдігіне бағ ындырды. Ол ү лкен қ алалар салды, село халқ ымен салыстырғ анда қ ала халқ ының санын ө те-мө те кө бейтті, сө йтіп халық тың едә уір белегін деревня тұ рмысының мең іреулігінен қ ұ тқ арды. Ол деревняны қ алағ а тә уелді еткеніндей, варвар, жартылай варвар елдері цивилизациялы елдерге, шаруа халық тарды буржуазиялық халық тарғ а, Шығ ысты Батысқ а тә уелді етті.

Буржуазия ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарының, меншіктің, халық тың бытыраң қ ылығ ын бірден-бірге жоюда. Ол халық ты жиілетті, ө ндіріс қ ұ рал-жабдық тарын орталық тандырды, меншікті азғ ана адамның қ олына жинап шоғ ырландырды. Мұ ның қ ажетті салдары саяси орталық тау болды. Бар болғ аны дерлік тек одақ тастық байланысы бар, мү дделері, заң дары, ү кіметтері, баж салығ ы тү рліше болғ ан тә уелсіз облыстар бір ұ лт болып бірікті, ү кіметі де біреу болды, заң ы да біреу болды, ұ лттық тап мү ддесі де біреу болды, баж шегі де біреу болды.

Буржуазия ө зінің жү з жылғ а жетпейтін таптық ү стемдігі тұ сында одан бұ рынғ ы барлық ө ткен ұ рпақ тар туғ ызғ ан ө ндіргіш кү штерден гө рі ө те кө п, ө те зор ө ндіргіш кү штер туғ ызды. Табиғ ат кү штерін бағ ындыру, машиналы ө ндіріс, ө неркә сіп пен егіншілікте химияны қ олдану, кемеқ атынасы, темір жолдар, электр телеграф, дү ниенің байтақ алқ аптарын егіншілік ү шін игеру, ө зендерді кеме жү ретін ету, бейне бір жер астынан шық қ андай болып кө п халық тың пайда болуы, — қ оғ амдық ең бектің қ ойнауында осындай ө ндіргіш кү штердің сың сып жатқ анын ө ткен ғ асырлардың қ айсысы сезіп еді!

Сонымен, біз буржуазияның қ ұ ралуына негіз болғ ан ө ндіріс пен айырбас қ ұ рал-жабдық тарының феодалдық қ оғ амда жасалғ анын кө рдік. Осы ө ндіріс пен айырбас қ ұ рал-жабдық тары дамуының белгілі бір сатысында феодалдық қ оғ амның ө ндірісі мен айырбасы жү зеге асқ ан қ атынастар, егіншілік пен ө неркә сіптің феодалдық тү рде ү йымдастырылуы, қ ысқ асы, феодалдық меншік қ атынастары енді дамығ ан ондіргіш кү штерге сә йкеспейтін болып қ алды. Ол қ атынастар ө ндірісті дамытудың орнына оғ ан кедергі жасады. Олар ө ндірістің бұ гауыиа айналды. Оларды қ ирату қ ажет болды, олар қ иратылды да.

Олардың орнын озіне сай қ оғ амдық жә не саяси қ ұ рылысы бар, буржуазия табының экономикалық жә не саяси ү стемдігі бар еркін бә секе басты.

Нақ осындай қ озғ алыс кө з алдымызда ө тіп жатыр. Буржуазиялық ө ндіріс жә не айырбас қ атынастары бар, буржуазиялық меншік қ атынастары бар, бейне бір сиқ ырмен жасағ андай ө ндіріс пен айырбастың соншама қ ұ діретті қ ұ ралдарын жасағ ан осы заманғ ы буржуазиялық қ оғ ам сарнап шақ ырып алғ ан жындарына ие бола алмай отырғ ан сиқ ыршығ а ұ қ сайды. Міне, бірнеше ондағ ан жылдардан бері ө неркә сіп пен сауданың тарихы қ азіргі заманғ ы ө ндіргіш кү штердің қ азіргі заманғ ы ө ндірістік қ атынастарғ а қ арсы, буржуазияның жә не оның ү стемдігінің ө мір сү ру шарты болып отырғ ан меншік қ атынастарына қ арсы наразылығ ының тарихы ғ ана болып келеді. Бұ л жө нінде дү ркін-дү ркін қ айталап, бү кіл буржуазиялық қ оғ амның ө мір сү руіне бірден-бір зор қ ауіп туғ ызып отырғ ан сауда дағ дарыстарын кө рсетудің ө зі жеткілікті. Сауда дағ дарыстары кезінде ә рдайым, дайын тұ рғ ан ө німдердің ғ ана емес, тіпті бұ рын жасалғ ан ө ндіргіш кү штердің де едә уірі қ ұ ртылады. Дағ дарыстар кезінде барлық ө ткен замандарда ө рескел нә рсе болып кө рінетін қ оғ амдық дерт — артық ө ндіру дерті қ аптайды. Қ оғ ам қ апелімде пайда болғ ан варвар кү йіне кенет кері қ айтады, аштық, жаппай қ ырғ ын соғ ыс қ оғ амды барлық тіршілік заттарынан айырғ ан сияқ ты болады; ө неркә сіп, сауда қ ұ ртылғ ан сияқ танады — мұ ның себебі не? Себебі — қ оғ ам ө те цивилизациялы болып кеткен, оның тіршілік заттары ө те кө п болып кеткен, оның ө неркә сібі мен саудасы ө те кө п болып кеткен. Оның қ олындағ ы ө ндіргіш кү штер енді буржуазиялық меншік қ атынастарының дамуына қ ызмет етпейді; қ айта ө ндіргіш кү штер бұ л қ атынастар ү шін тым зор болып кеткен, олардың дамуына буржуазиялық қ атынастар кедергі жасайды; ал ө ндіргіш кү штер бұ л кедергілерді жоя бастағ ан кезде олар бү кіл буржуазиялық қ оғ амды ірітеді, буржуазиялық меншіктің ө мір сү руіне қ ауіп туғ ызады. Буржуазиялық қ атынастар ө зі жасағ ан байлық ты сыйғ ыза алмайтындай ө те тар болып қ алды. — Буржуазия дағ дарыстарды қ андай жолмен жең еді? Бір жағ ынан, толып жатқ ан ө ндіргіш кү штерді амалсыздан қ ұ рту арқ ылы, екінші жағ ынан, жаң а рыноктар жаулап алу, ескі рыноктарды барынша сарқ а пайдалану арқ ылы жең еді. Сө йтіп, қ алай жең еді? Неғ ұ рлым ә р тарапты, апатты дағ дарыстар дайындау, оларғ а қ арсы қ олданылатын қ ұ раддарды азайту арқ ылы жең еді.

Буржуазияның феодализмді қ ұ латқ андағ ы қ аруы енді буржуазияның ө зіне қ арсы жұ мсалады.

Бірақ буржуазия ө зін ө лтіретін қ ару жасап қ ана қ ойғ ан жоқ; ол ә рі сол қ аруды буржуазияғ а қ арсы жұ мсайтып адамдарды — осы заманғ ы жұ мысшыларды, пролетарларды туғ ызды.

Буржуазия, яғ ни капитал, қ андай дә режеде дамыса, осы заманғ ы жұ мысшылар табы — пролетариат та сондай дә режеде дамиды; ол жұ мысшылар тек жұ мыс тауып тұ рғ анда ғ ана ө мір сү ре алады, ал жұ мысты ө здерінің ең бегі капиталды кө бейтіп тұ рғ анда ғ ана таба алады. Ө здерін амалсыздан жекелеп сататын бұ л жұ мысшылар, ә рбір басқ а сауда заттары сияқ ты, ө здері де товар болып табылады сондық тан бә секенің барлық кездейсоқ тық тары, рыноктың барлық толқ улары оларғ а да зардабын тигізеді.

Машиналардың қ олданылуы мен ең бек бө лінісінің ө се тү суі себепті пролетарлардың ең бегі дербестік сипатының бә рінен айрылды, сонымен бірге ең бектің жү мысшылар ү шін ешбір қ ызығ ы да қ алмады. Жұ мысшы машинаның жай шылауына айнала бастады, одан талап етілетін нә рсе ең қ арапаным, ең бір сарынды, ө те оң ай игерілетін тә сілдерді ғ ана білу болды. Сондық тан жұ мысшығ а шығ атын шығ ын тек кү н керуіне, ұ рпағ ын сақ тауына қ ажетті тіршілік заттарына ғ ана дерлік саяды. Ал ә рбір товардың, демек, ең бектің де, бағ асы оны ө ндіру шығ ынына тең. Сондық тан ең бектің қ ызығ ы қ аншалық дә режеде азайса, жалақ ы да соншалық дә режеде азая береді. Ол ол ма: машиналардың қ олданылуы мен ең бек бө лінісі қ аншалық дә режеде ө ссе, ең бектің мө лшері де соншалық дә режеде ө се береді, ө скенде не жұ мыс сағ аттарының кө беюі есебінен, не ә рбір белгілі уақ ыт ішінде керек болатын ең бектің мө лшө рі кө бейгендіктен, машинаның жү рісі тездегендіктен, тағ ы сол сияқ ты себептерден ө седі.

Қ азіргі заманғ ы ө неркә сіп патриархтық шебердің кішкентай шеберханасын ө неркә сіп капиталисінің ірі фабрикасына айналдырды. Фабрикағ а ұ йлығ ып жиналғ ан жұ мысшылар бұ қ арасы солдатша ұ йымдастырылады. Ө неркә сіп армиясының жай солдаттары сияқ ты олар унтер-офицерлер мен офицерлердің бутін бір иерархиясының бақ ылауында болады. Олар буржуазия табының, буржуазиялық, мемлекеттің ғ ана қ ұ лдары емес; оларды кү н сайын, сағ ат сайын мапшна, бақ ылаушы, ең алдымен ә рбір буржуа-фабриканттың ө зі қ ұ л етіп отырады. Тү пкі мақ саты баю екені неғ ұ рлым ашық жарияланғ ан сайын бұ л деспотия соғ ұ рлым қ азымыр, жексұ рын бола береді, соғ ұ рлым қ атаң дай тү седі.

Қ ол ең бегіне ө нер мен кү ш неғ ұ рлым аз керек болғ ан сайын, яғ ни осы заманғ ы ө неркә сіп неғ ұ рлым дамығ ан сайын еркектердің ең бегін ә йелдер мен балалардың ең бегі соғ ұ рлым ығ ыстырып шығ арып отырады. Жұ мысшы табына келгенде жыныс пен жас жө ніндегі айырмалар барлық қ оғ амдық мә нін жояды. Жасы мен жынысына қ арай тү рлі шығ ындар керек қ ылатын тек жұ мыс аспаптары ғ ана қ алады.

Фабрикант жұ мысшыны қ анап, жұ мысшы ақ ырында жалақ ысын ақ шалай алғ аннан кейін ол жұ мысшығ а буржуазияның басқ а топтары — ү й иесі, дү кенші, ө сімқ ор, т. с. тарпа бас салады.

Орта сословиенің тө менгі топтары: ұ сақ ө неркә сіпшілер, ұ сақ саудагерлер мен рантьелер, қ олө нершілер мен шаруалар — осы таптардың бә рі пролетариаттың қ атарына барып қ осыла береді, оның бір себебі — олардың азғ антай капиталы ірі ө неркә сіп орындарын жү ргізуге жеткіліксіз, сондық тан да, олар негұ рлым ірі капиталистердің бә секесіне тө теп бере алмайды, екінші себебі — олардың кә сіптік шеберлігі ө ндірістің жаң а ә дістері енгізілгендіктен қ ұ нсыз болып қ алады. Сө йтіп халық тың барлық таптарынан пролетариат осылайша қ ү рылады.

Пролетариат дамудың тү рлі сатыларынан отеді. Оның буржуазияғ а қ арсы кү ресі ө зінің ө мір сү руімен бірге басталады.

Ә уелі жеке жұ мысшылар кү реседі, одан соң бір фабриканың жұ мысшылары кү реседі, бұ дан кейін белгілі бір жердегі ең бектің бір саласының жұ мысшылары ө здерін тікелей қ анап отырғ ан жеке буржуағ а қ арсы кү реседі. Жұ мысшылар буржуазиялық ө ндірістік қ атынастарғ а ғ ана соқ қ ы беріп қ оймай, ө ндіріс қ ұ ралдарының ө здеріне де соқ қ ы береді; олар шетелдердің бә секе жасаушы товарларын қ ү ртады, машиналарды қ иратады, фабрикаларды ө ртейді, орта ғ асыр жұ мысшысының айрылғ ан бұ рынгы кү йін кү шпен қ айта орнатпақ болады.

Бұ л сатыда жұ мысшылар бү кіл елге тарағ ан, бә секенің кесірінен бытырағ ан бұ қ араны қ ұ райды. Ол кездегі жұ мысшылар бү қ арасының топтасуы ә зірше олардың ө з бетімен бірігуінің нә тижесі емес, буржуазияның бірігуінің нә тижесі ғ ана болады; буржуазия озінің саяси мақ саттарына жету ү шін бү кіл пролетариатты қ озғ алысқ а келтіруго тиісті болады, ә зірше келтіре алады да. Олай болса, бұ л сатыда пролетарлар ө здерінің жауларына қ арсы емес, жауларының жауларына қ арсы — абсолюттік монархияның қ алдық тарына, жер иелеріне, ө неркә сіптен тыс буржуағ а, ұ сақ буржуағ а қ арсы кү реседі. Сө йтіп бү кіл тарихи қ озғ алыс буржуазияның қ олына шоғ ырланады; мұ ндай жағ дайларда қ ол жеткен ә рбір жең іс буржуазияның жең ісі болып табылады.

Бірақ ө неркә сіп дами келе пролетариат тек сапы жағ ынан ғ ана ө сіп қ оймайды; ол кө п тол болып жиылады, оның кү ші арта береді, ол ө зінің кү шін барғ ан сайын айқ ын сезетін болады. Машиналар ең бектің жеке тү рлері арасындағ ы айырмаларды бірден-бірге жойып, барлық жерде дерлік жалақ ыны бірдей дә режеде тегіс тө мендеткен сайын пролетариаттың мү дделері мен тұ рмыс жағ дайлары бірден-бірге тең еле береді. Буржуалардың кү шейе тү скен ө зара бә секесінің жә не бұ дан туатын сауда дағ дарыстарының салдарынан жұ мысшылардың жалақ ысы барғ ан сайын тұ рақ сыз бола береді; машиналардың барғ ан санын тез дамып, ү здіксіз жетіле беруі пролетарлардың тұ рмыс кү йін барғ ан сайын нашарлата береді; жеке жұ мысшы мен жеке буржуаның шайқ асуына бірден-бірге екі таптың шайқ асуына айнала береді. Жұ мысшылар буржуаларғ а қ арсы коалиция қ ұ рудан бастайды; олар ө здерінің жалақ ыларын қ орғ ау ү шін бірігіп қ имыл жасайды. Шайқ асу бола қ алғ ан кү нде ө здерін қ аражатпен қ амтамасыз ету ү шін олар тү рақ ты ассоциациялар да қ ұ рады. Кей жерлерде кү рес ашық кетерілістерге айналады.

Жұ мысшылар оқ тын-оқ тын жең еді, бірақ бұ л жең істер — тек ө ткінші жең істө р ғ ана. Олардың кү ресінің шын нә тижесі қ олма-қ ол табыс емес, жұ мысшылардың барғ ан сайын кең ө ріс алғ ан біріге тү суі болады. Ірі ө неркә сіп туғ ызғ ан, тү рлі жерлердегі жұ мысшылардың арасында байланыс орнататын қ атынас қ ұ ралдарының барғ ан сайын ө суі жұ мысшылардың бірігуіне себеп болады. Тек осындай байланыс болғ анда ғ ана барлық жерлердегі сипаты бір кү рестің толып жатқ ан жергілікті кө здерін орталық тандырып, оларды біртұ тас ұ лттық, таптық кү рес етіп біріктіруге болады. Ал тап кү ресі атаулының бә рі — саяси кү рес. Сө йтіп, село арасындағ ы сү рлеу жолдары ғ ана болғ ан орта ғ асырлардың қ ала халқ ына бірігуі ү шін жү здеген жылдар керек болса, қ азіргі заманғ ы пролетарлар, темір жолдардың арқ асында, аздағ ан жылдың ішінде-ақ біріге алады.

Пролетарлардың мұ ндай тап болып, осы арқ ылы саяси партия болып ұ йымдасуын жұ мысшылардың ө з арасындағ ы бә секе минут сайын қ айтадан бұ зып отырады. Бірақ ол ұ йым қ айта-қ айта қ ұ рыла береді, ә рдайым бұ рынғ ысынан ә лдірек, берігірек, кү штірек болып шығ ады. Ол ұ йым буржуазияның жеке топтары арасындағ ы алакө здікті пайдаланып, жұ мысшылардың кейбір мү дделерін заң арқ ылы дұ рыс деп таныттырады. Мысалы Англиядағ ы он сағ аттық жұ мыс кү ні туралы заң.

Тегінде ескі қ оғ ам ішіндегі қ ақ тығ ыстар пролетариаттың даму процесіне кө п реттерде себепші болады. Буржуазия ү здіксіз кү рес жү ргізеді; ә уелі аристократияғ а қ арсы кү реседі, кейінірек буржуазияның ө з ішіндегі, мү дделері ө неркә сіп прогресіне қ айшы келетін топтарғ а қ арсы кү реседі жә не ә рдайым барлық шетел буржуазиясына қ арсы кү реседі. Барлық осы тартыстарда буржуазия амалсыздан пролетариатқ а қ ол артады, оны жә рдемге шақ ырады, сө йтіп оны саяси қ озғ алысқ а осылайша қ атыстырады. Олай болса, буржуазияның ө зі пролетариатқ а оз білімінің элементтерін ауыстырады, яғ ни буржуазияның ө зіне қ арсы қ олданылатын қ ару береді.

Одан ә рі, жоғ арыда кө ргеніміздей, ө неркә сіптің прогресі ү стем таптың толып жатқ ан топтарын пролетариаттың қ атарына апарып қ осады немесе, ең болмағ анда, бұ л топтардың тұ рмыс жағ дайларын қ ауіпке ұ шыратады. Бұ л топар да пролетариатқ а білімнің элементтерін кө птеп ала келеді.

Ақ ырында, тап кү ресі шешілуге жақ ындағ ан дә уірлерде ү стем таптың ішіндегі, бү кіл ескі қ оғ ам ішіндегі ыдырау процесінің ө те-мө те кү шті, ө те-мө те айқ ын сипат алатындығ ы сонша, ү стем таптың бір азғ антай бө лімі ө з табынан безіп, революцияшыл тапқ а, болашақ қ а ие болатын тапқ а қ осылады. Сондық тан да, дворяндардың бір бө легінің бір кезде буржуазияғ а ауғ аны сияқ ты, қ азір буржуазияның бір бө легі, атап айтқ анда — тарихи қ озғ алыстың бү кіл барысын теориялық жағ ынан тү сіну дә режесіне жеткен буржуа — идеологтардың бір бө легі пролетариатқ а ауып отыр.

Қ азірде буржуазияғ а қ арсы тұ рғ ан барлық таптардың ішінде тек пролетариат қ ана шын мә нісіндегі революцияшыл тап болып табылады. Ө зге таптардың бә рі ірі ө неркә сіп дамығ ан сайын азып, қ ұ ри береді, ал пролетариат — осы ө неркә сіптің ө з жемісі.

Орта сословиелер: ұ сақ ө неркә сіпші, ұ сақ саудагер, кө ленерші мен шаруа — бұ лардың бә рі орта сословиелер ретінде ө здерінің ө мірін кү йреуден сақ тап қ алу ү шін буржуазияғ а қ арсы кү реседі. Олай болса олар революцияшыл емес, консерватившіл. Ол ол ма, олар реакцияшыл: олар тарихтың тегершігін кері айналдыруғ а ұ мтылады. Олар революцияшыл болғ ан кү нде, ақ ыры пролетариаттың қ атарына кіретін болғ андық тан ғ ана, ө здерінің қ азіргі емес, болашақ тағ ы мү дделерін қ орғ айтын болғ андық тан ғ ана, пролетариаттың кезқ арасында болу ү шін ө здерінің кө зқ арасынан безетін болғ андық тан ғ ана револгоцияшыл.

Люмпен-пролетариат, ескі қ оғ амның ең тө мен топтарының іріп-шіруінің осы жасық туындысы, кей жерлерде пролетарлық революция арқ ылы қ озғ алысқ а тартылады, бірақ ө зінің бү кіл тұ рмыс кү йіне қ арай ол реакцияшыл ә рекет істеушілерге сатылып кетуге анағ ү рлым бейім болады.

Пролетариаттың тұ рмыс жағ дайларында ескі қ оғ амның тұ рмыс жағ дайлары осы кү ннің ө зінде-ақ қ ұ ртылғ ан. Пролетардың меншігі жоқ; оның ә йелі мен балаларына кө зқ арасы буржуазияның отбасына кө зқ арасынан енді бү тіндей басқ а; Англияда да, Францияда да, Америкада да, Герма-нияда да бірдей болып отырғ ан осы заманғ ы ө неркә сіптік ең бек, осы заманғ ы капитал езгісі пролетардың бү кіл ұ лттық сипатын жойып жіберді. Заң, мораль, дін, — пролетариат ү шін осының бә рі — буржуазияның мү дделерін бү ркен тұ рғ ан буржуазиялық соқ ыр сенімдер ғ ана.

Бұ рынғ ы таптардың бә рі, ө здерінің ү стемдігін жең іп алғ аннан кейін, қ азірдің ө зінде ө здерінің қ олы жеткен тұ рмыстағ ы жайын баянды етуге ұ мтылғ ан; олар бү кіл қ оғ амды ө здерінің иемдену ә дісін қ амтамасыз ететін жағ дайларғ а бағ ындырғ ан. Ал пролетарлар ө здерінің қ азіргі иемдену ә дісін, мұ нымен бірге бұ ғ ан дейін болып келген барлық иемдену ә дістерін де тү гелдей қ ұ ртқ ан уақ ытта ғ ана, қ оғ амдық ө ндіргіш кү штерді озіне қ арата алады. Пролетарлардың ө зінде қ орғ ауды керек ететін еш нә рсе жоқ; олар осы кү нге дейін жеке меншікті қ орғ ап, қ амтамасыз етіп келгендердің бә рін қ иратуғ а тиіс.

Бұ л кү нге дейін болғ ан қ озғ алыстардың бә рі азшылық тың қ озғ алысы еді немесе азшылық тың мү дделері ү шін жасалғ ан қ озғ алыстар еді. Пролетарлық қ озғ алыс — орасан зор кө пшіліктің дербес қ озғ алысы, сол кө пшіліктің мү дделерін кө здейтін қ озғ алыс. Қ азіргі заманғ ы қ оғ амның ең тө менгі тобы болып отырғ ан пролетариат ресми қ оғ амды қ ұ рушы топтардың пролетариатты басып отырғ ан қ ондырмасының бә рінің кү лін кө кке ұ шырмай тү рып, кө теріле алмайды, бойын жаза алмайды.

Пролетариаттың буржуазияғ а қ арсы кү ресі, мазмұ ны жағ ынан болмаса да, формасы жағ ынан ә уелі ұ лттық кү рес болады. Ә рбір елдің пролетариаты, ә рине, алдымен ө з елінің буржуазиясын қ ұ ртуғ а тиіс.

Пролетариаттың дамуының неғ ұ рлым жалпы кезең дерін суреттей келіп, біз ө мір сү ріп отырғ ан қ оғ ам ішіндегі азды-кө пті бү ркемелі тү рдегі азамат соғ ысын шолып ө ттік, — бұ л соғ ыс ашық революцияғ а айналатын, сө йтіп пролетариат буржуазияны кү шпен қ ұ лату арқ ылы ө з ү стемдігін орнататын пунктке дейін шолып ө ттік.

Бұ л кү нге дейін ө мір сү рген барлық қ оғ амдар, жоғ арыда кө ргеніміздей, езуші таптар мен езілуші таптар арасындағ ы антагонизмге негізделіп келді. Бірақ қ андай да бір тапты езуге мү мкіншілік болуы ү шін ол тапты, ең болмағ анда, ө зінің қ ұ лдық тіршілігімен кү нелте алғ андай жағ дайлармен қ амтамасыз ету керек. Ұ сақ буржуаның феодалдық абсолютизм бұ ғ ауында жү ріп буржуаның кү йіне жеткені сияқ ты, крепостной крепостнойлық халде жү ріп коммуна мү шесінің кү йіне жетті. Мұ ның керісінше, қ азіргі заманғ ы жұ мысшы ө неркә сіптің прогресімен қ атар жоғ арыламайды, қ айта бірден-бірге ө з табының тіршілік жағ дайларының қ алпынан да тө мендей береді. Жұ мысшы пауперге айналады, сө йтіп пауперизм халық тың ө суінен де, байлық тың ө суінен де тез ө седі. Бұ дан айқ ын кө рінетіні — буржуазия бұ дан ә рі қ оғ амның ү стем табы болып қ ала алмайды жә не ө з табының тіршілік жағ дайларын бү кіл қ оғ амғ а тә ртіптеуші заң ретінде таң а алмайды. Буржуазия ү стемдік жасай алмайды, ө йткені ол ө з қ ү лының қ ұ лдық дә режеде тіршілік етуін де қ амтамасыз ете алмайды, ө йткені буржуазия қ ұ лдың тұ рмыс кү йін лажсыз тө мендететіні сонша, қ ұ лдың ең бегімен ө зі тамақ асыраудың орнына оны ө зі асырайтын болады. Қ оғ ам бұ дан ә рі буржуазияғ а бағ ынып тұ ра алмайды, яғ ни буржуазияның тұ рмысы бұ дан ә рі қ оғ аммен сыйыса алмайды.

Буржуазия табының ө мір сү руі мен ү стемдігінің негізгі шарты — байлық тың жеке адамдар қ олына жиналуы, капиталдың қ ұ ралып, кө беюі. Капиталдың ө мір сү руінің шарты — жалдама ең бек. Жалдама ең бек жұ мысшылардың ө зара бә секесіне ғ ана негізделеді. Ө неркә сіптің прогресі жұ мысшыларды бә секе арқ ылы бытыратудың орнына ассоциациялар қ ұ румен оларды революцияшыл етіп біріктіреді; бұ л прогреске буржуазия лажсыз себепші болады, оғ ан қ арсы тұ руғ а буржуазияның шамасы келмейді. Сө йтіп, ірі ө неркә сіптің дамуымен бірге буржуазия ө зінің ө німдерін ө ндіріп, оны иемденіп отырғ ан негізінің ө зінен айрылады. Буржуазия алдымен ө зінің кө рін қ азушыларды туғ ызады. Буржуазияның қ ұ ритыны да, пролетариаттың жең етіні де сө зсіз.

12 3 4 Следующая ⇒