Ресурстық әлеует немесе абсолютті артықшылықтар

Жоғ арыда айтылғ андай, Қ азақ стан бірнеше салыстырмалы артық шылық тарғ а ие, олардың негізінде орнық ты экономикалық даму стратегиясын табысты қ ұ рып, іске асыра алады жә не ә лемдік экономикалық жү йеге тиімді ық палдаса алады. Республиканың болашақ экономикалық ө суінің неғ ұ рлым маң ызды кө зі бай ресурстық ә леует болып табылады, ол бү гінде елдің шикізат пен отынғ а деген ішкі қ ажеттіліктерінің негізгі бө лігін қ амтамасыз етіп қ ана қ оймай, экспорттан тү сетін валюталық тү сімдердің басым бө лігін қ алыптастырады. Қ азақ станның жер қ ойнауында пайдалы қ азбалардың барланғ ан ә лемдік қ орының 1/15 бө лігі бар. Еліміз вольфрам қ оры бойынша – бірінші, хромит жә не фосфорит қ оры бойынша – екінші, марганец кені қ оры бойынша – ү шінші, қ орғ асын жә не молибден қ оры бойынша-тө ртінші орында. Темір рудасының қ оры ә лемдік маң ызғ а ие.

Сонымен бірге, пайдалы қ азбалардың кө лемі мен алуан тү рлілігі бойынша ә лемнің минералдық -шикізат базасында кө рнекті орын ала отырып, Қ азақ стан барланғ ан қ орлар мен ө ндірістік қ уаттылық тың сапасы бойынша Австралия, ОАР, АҚ Ш, Ресей, Таяу Шығ ыс пен Латын Америкасының кейбір елдері сияқ ты минералдық шикізатты ө ндіруші жетекші елдерден едә уір тө мен. Республиканың жер қ ойнауында бар минералдық шикізат қ орларының ішінен оны ө ндіру мен қ айта ө ң деу жө ніндегі қ азіргі ө ндірістік ә леуетті ескере отырып, ә лемдік нарық та тек жартысы ғ ана жеткілікті бә секелестік жасай алады. Қ азіргі уақ ытта қ азақ стандық отын-энергетикалық ресурстар (мұ най, газ, кө мір), сондай-ақ кейбір қ ара (темір, хром кені, болат жә не ферроқ орытпалар) жә не тү сті металдар (мыс, алюминий, мырыш жә не қ орғ асын) салыстырмалы халық аралық бә секеге қ абілеттілікке ие. Елдің ауыл шаруашылығ ы ресурстарының, ә сіресе астық пен мал шаруашылығ ы ө німдерінің ә леуеті айтарлық тай зор.

Мұ най жә не газ. Бү гінде республиканың экономикалық кешеніне, ең алдымен, кө мірсутегі шикізатының бай қ орлары жаһ андық маң ыздылық беріп отыр. Барланғ ан қ орлар бойынша ел ә лемде 13-ші орында. Алайда, қ азақ стандық мұ найдың жалпы қ оры ә лдеқ айда кө п, ө йткені оның едә уір бө лігі Каспий тең ізінің қ айраң ында шоғ ырланғ ан. Ү кімет пен жергілікті сарапшылардың бағ алауы бойынша Қ азақ стандағ ы мұ най мен газдың жалпы қ оры 23 млрд. тоннаны қ ұ райды, оның 13 млрд. жуығ ы Каспий қ айраң ында шоғ ырланғ ан. Шетелдік сарапшылардың бағ алауы бойынша, қ азақ стандық мұ найдың ә зірлеу ү шін жарамды жобалық қ оры 9, 7 млрд. тоннаны қ ұ райды, бұ л елді ә лемде жетінші орынғ а қ ояды. Қ орларды бағ алаудағ ы айырмашылық Каспий тең ізі бассейнінің салыстырмалы тү рде бытыраң қ ылығ ымен тү сіндіріледі. Қ алай болғ анда да, кө мірсутегі қ орларының ең тө менгі бағ алары бойынша да Қ азақ стан ә лемдік мұ най-газ бизнесінің элитасына кіруге барлық мү мкіндікке ие.

Мұ най мен газдың ауқ ымды қ орлары саяси тұ рақ сыздық тың салыстырмалы тү рде тө мен тә уекелімен қ атар қ азірдің ө зінде Қ азақ станды ТМД елдері арасында жан басына шақ қ андағ ы шетелдік инвестициялардың ең ірі реципиентіне айналдырды. Сонымен қ атар, мұ най-газ секторындағ ы инвестициялық ахуал бірқ атар басқ а да қ олайлы факторлармен сипатталады. Біріншіден, қ азіргі уақ ытта мұ най, шетелдік инвестициялар, лицензиялау жә не жекешелендіру туралы заң дарды қ амтитын табиғ ат пайдалану саласындағ ы шетелдік инвесторлардың қ алыпты жұ мыс істеуі ү шін қ ұ қ ық тық база қ ұ рылды. Екіншіден, қ олданыстағ ы салық жә не тарифтік жү йелер табиғ и ресурстарды алу секторына арнайы бейімделген. Ү шіншіден, мұ най ө ндіру секторын мемлекеттік басқ ару қ ұ рылымы айтарлық тай жең ілдетілді. Сонымен, Қ азақ станның континенттің орталығ ында географиялық орналасуының арқ асында, бір жағ ынан, Еуропаның, екінші жағ ынан, Қ ытай мен Оң тү стік-Шығ ыс Азияның ірі экспорттық нарық тарына қ ол жеткізуге мү мкіндік туды.

Қ азіргі уақ ытта мұ най секторының ү лесіне ЖІӨ -нің шамамен 15% - ы тиесілі. Мұ най ө ндіру кө лемі бойынша Қ азақ стан ә лемде 26-шы орында, 1999 жылы шамамен 27 млн. тонна ө ндірді. Қ азақ стан мұ найын ө ндіру тұ рақ ты қ арқ ынмен ө сіп келе жатқ андық тан - жылына шамамен 10%, осы ү рдісті сақ тай отырып, Қ азақ стан таяу болашақ та ә лемдегі аса ірі мұ най ө ндіруші бола алады. Республиканың ресурстық ә леуеті қ азірдің ө зінде мұ най ө ндіруді жылына 120-140 млн. тоннағ а дейін жеткізуге мү мкіндік береді. Бұ л ретте ішкі нарық та таяудағ ы 10-15 жылда жылына шамамен 20 млн. тонна тұ тынылуы мү мкін. Қ алғ ан мұ най экспортынан тү сетін табыс жылына 1-2 млрд. долларғ а жетуі мү мкін, бұ л тө лем балансын нығ айтуғ а жә не ЖІӨ -ні ұ лғ айтуғ а мү мкіндік береді.

Мұ най-газ секторының ө німі бү гінде бү кіл Еуразиялық континент бойынша ондағ ан елдерге экспортталады жә не қ азақ стандық экспорттың негізгі бабы болып қ ала береді: оның ел экспортының жалпы кө леміндегі ү лесі 1998 жылы 32% - ды қ ұ рады. Қ азақ стан мұ найын, газын жә не мұ най ө ң деу ө німдерін ірі импорттаушылар Ресей, Ұ лыбритания, Украина, Швейцария жә не Италия болып табылады.

Қ азіргі уақ ытта ә зірше қ азақ стандық мұ найдың шектеулі кө лемі ғ ана ә лемдік нарық қ а қ ұ йыла алады. Мұ най нарығ ы конъюнктурасының объективті факторлары қ азақ стандық мұ найды ә лемдік айналымғ а енгізу ү шін ө те қ атаң негіздемелік жағ дайларды айқ ындайды. Біріншіден, ә лемдегі тауарлық мұ най қ орлары ә лемдік экономиканың негізгі орталық тарында энергияны тұ тынудың ұ зақ мерзімді динамикасын ескере отырып, шың ына жетті. Екіншіден, кө мірсутегі шикізатына бай ә лемнің басқ а ө ң ірлерінен, ең алдымен Ресей мен Парсы бассейнінен бә секелестік кү шті. Ү шіншіден, қ азақ стандық мұ найды негізгі ө ткізу нарық тарына тасымалдаумен байланысты проблемаларғ а жә не елдегі мұ най-газ ө ндірісінің қ айта ө ң деу инфрақ ұ рылымының дамымауына байланысты ө ндірістік шығ ындарды азайту мақ сатында Каспий мұ найын игеру қ алыптасқ ан қ ұ быр жү йелеріне, порттар мен терминалдарғ а барынша байланатын болады. Тө ртіншіден, Каспий тең ізінің мұ най резервтерін игеруге елеулі кедергі бірнеше жылдан бері жағ алаудағ ы бес мемлекет дауласып келе жатқ ан оның қ ұ қ ық тық мә ртебесінің белгісіздігі болып қ ала береді, бұ л, негізінен, Каспий ресурстарын барлау мен дамытуды тоқ татпайды, бірақ соғ ан қ арамастан, толық ауқ ымды операцияларды жү ргізуге мү мкіндік бермейді. Ақ ырында, кү рделі жағ дайларды жә не шельфтік аймақ та мұ най жатуының ү лкен терең дігін, сондай-ақ оның тө мен сапасын (жоғ ары агрессивтілікті, тұ тқ ырлық ты жә не кү кіртті) ескере отырып, Каспий мұ найын ә зірлеу ү шін Қ азақ станда жоқ, бірақ ә лемдегі жетекші мұ най трансұ лттық компанияларының иелігіндегі ауқ ымды инвестициялар мен қ ымбат жаң а технологиялар талап етіледі.

Ең алдымен, соң ғ ы факторғ а байланысты мұ найды дербес ә зірлеу ү шін жеткілікті қ аржы мен техникалық сараптамағ а ие емес Қ азақ стан мемлекеті шетелдік мұ най компанияларына қ атысты біршама ырық тандырылғ ан позицияғ а ие болды. Бү гінгі таң да Қ азақ стандағ ы барлық мұ най жә не газ кен орындары барланып, шетелдік тә жірибе мен қ аржыландыруды қ олдана отырып игерілуде. Шетелдік капитал кен орындарын игерумен, іздестіру-барлау жұ мыстарымен, қ айта ө ң деу кә сіпорындарын реконструкциялаумен, мұ най мен газды тасымалдаумен байланысты 27 ірі жобағ а тартылды. Мұ най-газ ө неркә сібіндегі жиынтық шетелдік инвестициялар 2000 жылғ а қ арай шамамен 5 миллиард АҚ Ш долларын қ ұ рады (5-сурет). Шетелдің қ атысуымен іске асырылып жатқ ан жобаларғ а ә леуетті инвестициялар 40 млрд. астам АҚ Ш долларына бағ аланады.

Жаң а ғ асырда Қ азақ стан ұ зақ мерзімді перспективағ а арналғ ан экономикалық ө судің негізгі кө зі ретінде мұ най ө неркә сібіне елеулі ү міт артып отырғ аны анық. Алдағ ы отыз жылда мұ най-газ секторына қ омақ ты шетелдік инвестициялар елеулі кіріс ә келеді деп кү тілуде, бұ л мемлекеттік бюджет қ ажеттіліктерінің басым бө лігін жабатын болады. Алайда, бұ л жағ дайда мұ най долларлары ағ ынының Қ азақ стан ү шін экономикалық ө згерістерге деген ынтаның ә лсіреуіне жә не, сайып келгенде, ұ лттық экономиканың халық аралық бә секеге қ абілеттілігінің тө мендеуіне оралуына жол беруге болмайды.

Тас кө мір. Қ азақ стан ә лемдік нарық та кө мірді ірі ө ндірушілер мен экспорттаушылардың ондығ ына кіреді, оның ә лемдік ө ндірістегі ү лесі шамамен 2% – ды, ал ә лемдік экспортта-шамамен 5% - ды қ ұ райды. Бү гінгі таң да ә лемдегі негізгі кө мір ө ндірушілер-Қ ытай (ә лемдік ө ндіріс кө лемінің 36%) жә не АҚ Ш (24%). Ресей де ірі кө мір ө ндіруші болып саналады (6 %), бірақ оны ө ндіру кө лемі жылдан жылғ а тө мендейді, негізінен Ресей экономикасының салаларында ө ндірістің тө мендеуіне жә не кө мірді тұ тынудың тө мендеуіне байланысты. Осығ ан ұ қ сас себеппен Қ азақ станда да тас кө мір ө ндіру кө лемі қ ысқ аруда: 1999 жылы ол 1993 жылғ ы 112 млн. тоннағ а қ арағ анда 58 млн. тоннаны қ ұ рады.

Ө ндіру кө лемінің тө мендеуіне қ арамастан, тас кө мір қ азақ стандық экспорттың маң ызды бабы болып қ алуда: оның экспорттың жалпы кө леміндегі ү лесі 1999 жылы 6% - ды қ ұ рады. Іс жү зінде барлық қ азақ стандық кө мір ТМД елдеріне экспортталады (барлық экспорттың 99, 8% - ы), бұ л ретте негізгі сатып алушы Ресей болып табылады.

Ә лемде, ең алдымен электр энергиясын ө ндіруде кө мірді тұ тынудың жалпы тұ рақ ты ө су тенденциясын, сондай-ақ АТМӨ елдерінде, ә сіресе ә лемдегі ең ірі кө мір тұ тынушылар болып табылатын Қ ытай мен Ү ндістанда оны тұ тынудың болжамды кү шейтілген ө суін ескере отырып, Қ азақ стан тас кө мірді ө ндіру мен экспорттауда ө з позициясын кү шейтуге белгілі бір мү мкіндігі бар.

Қ ара металдар. Қ азақ стан темір кені қ оры бойынша ә лемде сегізінші орында (Ресей, Украина, АҚ Ш, Австралия, Бразилия, Канада жә не ОАР-дан кейін). Оның ә лемдік қ орлардағ ы ү лесі 6% - ды қ ұ райды (2-кесте). Айтарлық тай қ орлардан басқ а, қ азақ стандық темір кенінің басқ а артық шылығ ы оның ө те жоғ ары сапасы болып табылады: 8, 7 млрд. тонна темір кенінің 73, 3% - ы оң ай ө ндірілетін болып табылады. Сонымен қ атар, елдің жең іл байытылатын темір кендерінің қ орларымен қ амтамасыз етілуі салыстырмалы тү рде жоғ ары: ол 50 жылдан асады.

Темір кенінің орасан зор қ орына жә не оны ө ндіру мен ө ң деу ү шін қ уатты базағ а ие бола отырып, Қ азақ стан ө ндіріс кө лемі бойынша сыртқ ы нарық та жеткілікті тү рде табысты бә секелесетін Ресей мен Украинадан едә уір тө мен.

Қ азақ станның темір кені ө неркә сібі 1997-1999 жылдары ә лемдік металл нарық тарындағ ы конъюнктураның қ атты нашарлауын туындатқ ан Азия мен Ресейдегі валюта-қ аржы дағ дарысының ө зіне теріс ә серін бастан кешірді. Ә лемдік нарық тарда, ең алдымен Азияда болатқ а сұ раныстың кү рт тө мендеуі жә не артық ө ндірілуі нә тижесінде темір кені бағ асының тө мен болуы соң ғ ы жылдары ә лемдік темір кені нарығ ына тығ ыз байланыстырылғ ан Қ азақ станды қ оса алғ анда, ә лемде оны ө ндірудің айтарлық тай қ ысқ аруына ә келді. Елде ө ндірілетін темір рудасының 70%-дан астамы экспортқ а кететіндіктен, 1998 жылы ә лемдік бағ аның тө мендеуі 1997 жылмен салыстырғ анда темір рудасы ө ндірісінің кү рт 30% - дық қ ұ лдырауына ә келді. Азиялық болат қ ұ ю ө ндірісіндегі жалғ асып жатқ ан терең дағ дарыстың салдарынан бағ аның одан ә рі тө мендеуі республиканың темір кені саласындағ ы жағ дайды одан ә рі қ иындата тү сетіні анық.

Елдің жалпы экспортындағ ы қ ара металл кендерінің (хром жә не марганец кендерін қ оса алғ анда) ү лесі 1999 жылы шамамен 4% - ды қ ұ рады. Кеннің 90% - ғ а жуығ ы ТМД елдеріне, негізінен Ресейге (Қ ара металл кендерінің барлық экспортының 88, 5% - ы) экспортталады.

Темір кені ө неркә сібіндегі проблемалар қ ара металдар ө ндірісіне де ә сер етеді. Қ азақ станның шикі Болаттың ә лемдік ө ндірісіндегі ү лесі жылдан жылғ а азаюда: 1990 жылдан 1998 жылғ а дейінгі кезең де ол екі есе қ ысқ арды жә не қ азіргі уақ ытта шамамен 0, 4% - ды қ ұ райды. Қ азақ станның қ ара металлургиясына ә лемдік қ аржы дағ дарысының теріс ә серінен басқ а, республикадағ ы металлургиялық ө ндірістің салыстырмалы тү рде тө мен технологиялық дең гейі де ө з рө лін атқ арды, ол ө ндірістік шығ ындарды тө мендету жә не металл ө німдерінің сапасын арттыру арқ ылы бағ а шығ ындарын ө теуге мү мкіндік бермейді. Елдің қ ара металлургиясының ә лемдік дағ дарыстан ең аз шығ ынмен шығ уын қ амтамасыз ету жә не оның орнық ты дамуының жеткілікті берік негізін жасау ү шін саладағ ы Инвестициялық саясат ө ндірісті технологиялық рационализациялауғ а жә не кең халық аралық кооперацияғ а бағ ытталуы тиіс.

Кө рсетілген қ иындық тарғ а қ арамастан, Қ азақ станның қ ара металлургиясында экономикалық ө судің белгілі бір резервтері бар. Бұ ғ ан соң ғ ы бірнеше жылда қ алыптасқ ан (1998 жылғ ы дағ дарысты қ оспағ анда) қ ара металдардан жасалғ ан металл ө німдерінің ә лемдік экспортындағ ы Республика ү лесінің тұ рақ ты ө су ү рдісі дә лел бола алады: 1995 жылғ ы 1% - дан 1997 жылы 1, 4% - ғ а дейін ө сті. Бү гінгі таң да ел бү кіл ә лем бойынша ондағ ан елдерге қ ара металл ө німдерін, соның ішінде легирленген жә не тот баспайтын болаттан жасалғ ан илек пен бұ йымдарды, шойын қ ұ бырлары мен ферроқ орытпаларды экспорттайды. 1998 жылы экспорттың жалпы кө леміндегі қ ара металдар мен олардан жасалғ ан бұ йымдардың ү лесі шамамен 15% - ды қ ұ рады. Қ азақ стандық қ ара металдардың негізгі импорттаушылары Қ ытай, Нидерланды, Эстония жә не Тү ркия болып табылады.

Металлургия ө ндірісінің ұ зақ мерзімді даму ү рдістерін, атап айтқ анда халық аралық шойын жә не болат институты болжап отырғ ан қ ара металдарды ә лемдік ө ндіру мен тұ тынудың 2-3 жылдан кейін артуын ескере отырып, Қ азақ стан таяу жылдары ә лемдік ө ндірісте жә не Қ ара металдар экспортында ө з ұ станымын кү шейтуге сенім арта алады.

Мыс. Қ азақ станда Мыстың едә уір қ оры бар, алайда олардың басым бө лігі кедей мыс-порфир кен орындарында жатыр. Соң ғ ы жылдары кең естік индустрияландыру жылдарында жинақ талғ ан мысқ а бай полиметалл кендерінің қ алдық тарын дамыту ө неркә сіптік маң ызғ а ие болды.

Ө ндіріс дең гейі бойынша Қ азақ стан ә лемдегі тазартылғ ан мысты ірі ө ндірушілер мен экспорттаушылардың қ атарына кіреді. 1998 жылы ә лемдік мыс ө ндірісіндегі республиканың ү лесі 2, 3% - ды қ ұ рады. Бұ л ретте елімізде ө ндірілетін барлық мыс шетелге экспортталады: 1997 жылы бұ л кө рсеткіш 97% - ды қ ұ рады. Республиканың жалпы экспортындағ ы мыс пен одан жасалғ ан бұ йымдардың ү лесі 1998 жылы шамамен 11% - ды қ ұ рады. Қ азақ стан мысының негізгі импорттаушылары Италия мен Германия болып табылады.

1995 жылдан бастап 1999 жылғ а дейін екі еседен астам тө мендеген мысқ а ә лемдік бағ аның қ атты қ ұ лдырауына қ арамастан, Қ азақ стан экспорттан тү сетін тү сім кө лемінде біршама ұ тылып, ө ндіріс кө лемін тұ рақ ты ө сіруде. Экспорттық кірістерді арттыру ү шін мыс бағ асының тө мендеуінің болжанып отырғ ан ұ зақ мерзімді ү рдісін ескере отырып, республика экспорттың географиялық қ ұ рылымын дағ дарыстан кейінгі Оң тү стік-Шығ ыс Азия мен Ресейден Мыстың жоғ ары сұ ранысы мен тұ тыну дең гейі бар елдерге, ең алдымен АҚ Ш пен Латын Америкасы елдеріне қ айта бағ дарлай алады.

Мыс ө ндірісі, сондай-ақ Қ азақ станның тү сті металлургиясы ә лемдік нарық та ө з позицияларын сақ тағ анымен, металл ө німдерінің негізгі тү рлеріне ә лемдік бағ аның тө мендеуі ө ндіріс рентабельділігін кү рт тө мендетті. Кө птеген тү сті металлургия кә сіпорындары ү шін бағ а дең гейі сыни дең гейге жетті. Мұ ндай жағ дайларда олар қ алыпты стратегиялық жоспарлауды жү зеге асыра алмайды, ө ндірісті кең ейту жә не оны модернизациялау мү ддесінде қ аржы ресурстарын басқ ара алмайды. Бұ л мә селенің тиімді шешімдерінің бірі ө ндіру, қ айта ө ң деу, балқ ыту, прокат ө ндірісі жә не дайын ө нім шығ аруды қ оса алғ анда, барлық металлургиялық бө ліністерді біріктіретін тігінен интеграцияланғ ан қ ұ рылымдарды (ресейлік типтегі) қ ұ ру болуы мү мкін. Мұ ндай шара қ азақ стандық металл ө німдерінің бә секеге қ абілеттілігін арттырып қ ана қ оймай, отандық кә сіпорындардың ә лемдік нарық тағ ы тә уелсіздігін нығ айтуғ а да ық пал ететін болады.

Астық. Реформағ а дейінгі кезең де Қ азақ стан Бұ рынғ ы КСРО-да ірі астық ө ндірушілердің бірі болып, Ресей мен Украинадан кейін 3-ші орынғ а ие болды. Жан басына шақ қ андағ ы орташа астық ө ндірісі бойынша Қ азақ стан тың игерілгеннен кейін ү немі ә лемде жетекші орындарғ а ие болды.

1986-1990 жылдары республикада астық тың орташа жылдық ө ндірісі 24 млн. тоннадан астам немесе ә лемдік астық ө ндірісінің 1, 5% - ын қ ұ рады. Осы кезең де ә лемдік экспортта Қ азақ станның ү лесі одан да жоғ ары болды – шамамен 2, 3%, орташа жылдық кө лемі 4, 6 млн. тонна. Жекелеген жылдары республика 10 млн. тоннадан астам экспорттады.

Бү гінгі таң да Қ азақ станның ә лемдік астық ө ндірісіндегі ү лесі шамамен 1% - ды, ә лемдік экспортта-1, 4% - ды қ ұ райды. Елдің ә лемдік астық нарығ ындағ ы позициясының ә лсіреуі кө п жағ дайда республиканың астық кешенінің экономикалық трансформациясының салдарымен, ең алдымен егіс алқ аптарының қ ысқ аруымен, егіншілік мә дениетінің қ ұ лдырауымен жә не соның салдарынан астық ө ндірісінің тө мендеуімен байланысты болды.

Дегенмен, астық жә не оны қ айта ө ң деу ө німдері (ұ н мен жарма) қ азақ стандық экспорттың негізгі баптарының бірі болып қ алуда: олардың экспорттың жалпы кө леміндегі ү лесі 1998 жылы шамамен 6, 5% - ды қ ұ рады. Негізгі экспорттық дә нді дақ ыл бидай болып табылады, ол республикадан келетін барлық астық экспортының 88% - ғ а жуығ ын алады. Бидайдан басқ а, елден арпа, кү ріш, қ ара бидай, жү гері жә не қ арақ ұ мық экспортталады. Қ азақ стан астығ ының негізгі импорттаушылары ТМД елдері: оларда

Қ азақ станның астық нарығ ы ө зінің дамуы ү шін жақ сы алғ ышарттарғ а ие. Біріншіден, республика жер ресурстарына бай: 223 млн. гектардан астам немесе ел аумағ ының 74% - ын ауыл шаруашылығ ы мақ сатындағ ы жерлер қ ұ райды. Екіншіден, Қ азақ стандағ ы табиғ и-климаттық жағ дайлар дә нді дақ ылдардың ә ртү рлі тү рлерін, оның ішінде қ атты, кү шті жә не бағ алы сортты бидайды ө сіру ү шін қ олайлы. Сайып келгенде, ә лемдік астық нарығ ындағ ы сұ раныстың артуының ұ зақ мерзімді ү рдістері қ азақ стандық астық тың экспорттық ө ндірісін дамыту пайдасын кө рсетеді. Алайда, Қ азақ станның ә лемдік астық нарығ ындағ ы ұ станымын нығ айту мемлекеттен аграрлық секторғ а елеулі материалдық -техникалық ресурстарды тартуғ а, егіс алаң дарын кең ейтуге жә не егін шаруашылығ ы мә дениетін арттыруғ а байланысты орасан зор қ аржылық шығ ындарды талап етеді.

Қ АЗАҚ СТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ Ә ЛЕУМЕТТІК Ә ЛЕУЕТІ ЖӘ НЕ РЕФОРМАЛАР

Республикада экономикалық реформалармен қ атар ә леуметтік реформаларғ а да ерекше кө ң іл бө лінді. Мемлекеттің ә леуметтік саясатының негізгі бағ ыттарының бірі зейнетақ ымен қ амсыздандыру болып табылады. Қ азақ станда зейнетақ ымен қ амсыздандыру проблемасы 90-шы жылдардың ортасында, қ аржы қ аражатының ө ткір жетіспеушілігі дә стү рлі зейнетақ ы жү йесінің дағ дарысына алып келген кезде ерекше ө зектілікке ие болды. Сондық тан мемлекет бұ л жү йені тү бегейлі ө згерту туралы шешім қ абылдайды. 1997 жылғ ы наурызда Республикада зейнетақ ымен қ амсыздандыруды реформалау тұ жырымдамасы мақ ұ лданды, содан кейін " Қ азақ стан Республикасында зейнетақ ымен қ амсыздандыру туралы" заң жобасы бү кілхалық тық талқ ылаудан ө тті, сол жылғ ы маусымда заң ды ел парламенті қ абылдады жә не 1998 жылдың басынан бастап республика жаң а зейнетақ ы жү йесінің қ ұ рылысына кірісті.

Белгіленген зейнеткерлік жас белгіленді: ерлер ү шін — 63 жас, ә йелдер ү шін — 58 жас. Мерзімінен бұ рын зейнетке шығ у Семей облысында тө тенше радиациялық қ атер аймағ ында кемінде 10 жыл тұ рғ ан азаматтар ү шін, кө п балалы аналар мен зиянды ө ндірісте жұ мыс істеген адамдар ү шін сақ талғ ан. Ә скери қ ызметшілер мен ішкі істер органдарының қ ызметкерлеріне ең бек сің ірген жылдары ү шін зейнетақ ы жең ілдіктері қ алдырылды.

Азаматтарғ а жинақ тарды жү зеге асыру ү шін зейнетақ ы қ орларын таң дау қ ұ қ ығ ы берілген. Мемлекет ең тө менгі зейнетақ ыны қ амтамасыз ету ү шін кепілдіктің тиімді тетіктерін жасады. Заң да ең бекке қ абілетті жастағ ы ә рбір азаматтың ө зінің зейнетақ ы жинақ тарын қ алыптастыруғ а міндетті тү рде қ атысуы, сондай-ақ осы жинақ тарды мұ рағ а алу қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету кө зделген. Салымшылардың міндетті жарналары есебінен ғ ана емес, сондай-ақ тү рлі қ аржы институттарында қ аражатты инвестициялаудан тү скен кірістер есебінен де Зейнетақ ы жинақ тарын ұ лғ айтуғ а мү мкіндік жасалды.

Уақ ыт мемлекет таң дағ ан жолдың дұ рыстығ ын растады жә не Бү гін Қ азақ станда зейнетақ ы реформасы ө тті деп сеніммен айтуғ а болады. Қ азіргі уақ ытта қ азақ стандық зейнетақ ы қ ызметтері нарығ ында 15 жинақ таушы зейнетақ ы қ оры, зейнетақ ы активтерін басқ аруды жү зеге асыратын 10 компания жұ мыс істейді, қ ызмет кө рсетуді 8 банк қ амтамасыз етеді. Жинақ таушы зейнетақ ы қ орларындағ ы салымшылардың саны 7 миллионнан асты, ә леуметтік бө луден зейнетақ ымен қ амсыздандырудың жинақ таушы жү йесіне кө шу ұ зақ процесс болып табылады. Қ азіргі кезең азаматтардың реформағ а деген сенімі байланысты болатын зейнетақ ы заң намасының негізгі тұ жырымдамалық постулаттарының мызғ ымастығ ын сақ тау ү шін ө те маң ызды болып кө рінеді. Мемлекет зейнетақ ы қ аражаты ү шін бірінші қ ағ идатты негізге алады — бұ л ең кө п табыс емес, ең аз тә уекел..

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 Следующая ⇒