Стратегиялық жоспарлаудың мәні және құрылымы

Жоспар

Кіріспе:

1) Стратегиялық жоспарлау;

2) Стратегиялық жоспарлаудың мә ні жә не қ ұ рылымы;

3) Стратегиялық жоспарлаудың Қ Р-да пайда болуы;

Қ ортынды:

Кө пшілік қ ауымғ а белгілі «Стратегия» термині, гректердің «Strategos» сө зінен туындағ ан, ө з тілімізге аударғ анда «генерал ө нері» немесе «адамдарды басқ ару ө нері» деген тү сініктерді беріп, болашақ та мақ сатты бағ ытталғ ан жә не шешуші іс-қ имыл тобын, жиынтығ ын кө рсетеді немесе «Стратегия» іске асырылуы мақ сатқ а жетуді қ амтамасыз ететін бө лшекті, жан-жақ ты жә не кешенді жоспар. Кө не Қ ытайда біздің дә уірімізге дейінгі 480 жылдары «Стратегия ө нері» атты кітап жазылғ ан, бұ дан біз стратегия ұ ғ ымы адам, қ оғ ам ө мірінде ө те ерте кезден қ олданылып келе жатқ андығ ын кө реміз.

Стратегиялық жоспарлау – оғ ан жету жолында шешім қ абылдау мен оны ұ йымдастыру ү шін мақ саттарды таң дау процесі. Ол бү кіл басқ ару шешімдері ү шін оның негізін қ амтамасыз етеді.

Стратегиялық жоспарлау – кө птеген мемлекеттер, ірі жә не орта компаниялар соң ғ ы кездері кең інен қ олданып жү рген арнаулы білім (қ ызмет) саласы. Ол басқ аруда ертеден қ олданылып келеді, бірақ жиі жә не кең кө лемде қ олданылуы екінші дү ниежү зілік соғ ыс кезінен басталды жә не тек ә скери ғ ана емес, сонымен қ атар азаматтық қ ызмет пен бизнес сферасында да кең інен қ олданылғ андық тан қ азіргі кезде жеке ғ ылым саласы ретінде қ алыптасты.

Стратегиялық жоспарлаудың мә ні айқ ындалғ ан, шекті қ ор кө лемі бойынша дамудың магистральді бағ ытын, қ азіргі экономиканың қ олайлы тұ старын дұ рыс пайдалану жә не жағ ымсыз жақ тарының ә серін бейтараптандыру арқ ылы болашақ қ а нақ ты қ ойылғ ан мақ сатқ а қ ол жеткізетін іс-ә рекеттерді анық тауда.

Стратегиялық жоспар, ұ зақ уақ ыт бойы тұ тас болып қ ана қ оймай, сонымен бірге тұ рақ ты ө згеріп отыратын іскерлік, ә леуметтік ортаның ә серімен қ ажет болғ ан жағ дайда, оларғ а тү зетулер енгізуге болатындай жеткілікті тү рде икемді болуы тиіс.

Стратегиялық жоспар жасау болашақ қ а мұ қ ият, жү йелі дайындық ты білдіреді. Стратегиялық жоспарлау – бұ л бірінші кезекте жоғ ары буын жетекшілерінің міндеті. Орта буын жә не тө менгі буын жетекшілері тиісті ақ параттар беру арқ ылы жә не кері байланысты қ амтамасыз ете отырып, осы жұ мысқ а қ атысады.

Қ азақ стан Республикасында ұ зақ мерзімді стратегиялық жоспарлар 10-15 жылдар аралығ ына жасалынады. Бұ л жоспарда халық шаруашылығ ының ұ зақ мерзімді мақ саттары, міндеттері жә не ұ лттық экономиканың бірінші кезекті дамуы қ ажетті бағ ыттары, олардың іске асу кезең дері жә не мемлекеттің ә леуметтік-экономикалық саясатының жалпы бағ ыты белгіленеді.

Қ азақ стан Республикасында алғ ашқ ы стратегиялық жоспар Президентіміздің 1997 жылғ ы «Қ азақ стан 2030: Гү лдену, қ ауіпсіздік жә не барлық қ азақ стандық тардың тұ рмыс жағ дайларын жақ сарту» ү ндеуіне сай 1998-2000 жылдар аралығ ына сай жасалынды.

Стратегиялық жоспарлаудың мә ні жә не қ ұ рылымы

Жоғ арыда айтқ андай «Стратегия» термині, гректердің «Strategos» сө зінен туындағ ан жә не «генерал ө нері» немесе «адамдарды басқ ару ө нері» деген тү сініктерді беріп, болашақ та мақ сатты бағ ытталғ ан жә не шешуші іс-қ имыл тобын, жиынтығ ын кө рсетеді.

Қ андай дең гейдегі экономика болмасын басты мақ сат, міндет бұ л іс-қ имыл тобы, жиынтығ ының нақ ты жағ дайғ а байланысты ғ ылыми негізделініп, тұ жырымдалынып жә не цифрлар тілімен немесе сапалық, сандық кө рсеткіштермен сипатталынуы. Бұ л міндеттерді шешу, іске асыру кез-келген мемлекеттің (жоспарлауды экономиканы дамытудағ ы басты қ ұ ралдардың бірі деп есептейтін) тө л істерінің бірі.

Қ азіргі замаң ғ ы тү сінікте жә не мемлекеттік басқ ару, реттеу істерінде жә не кә сіпорындар, ұ жымдар дең гейіндегі қ олданылуда «Стратегия» бө лшектеніп нақ тыланғ ан, жанжақ ты жә не кешенді, іске асырылуы мақ сатқ а жетуді қ амтамасыз ететін жоспар болып саналады. Стратегиялық жоспарлар негізінен сандық емес сапалық жоспарлау. Оның индикативтік жоспарлардан айырмашылығ ы мақ саттылығ ында, мазмұ нында. Стратегиялық жоспар мә ні – белгісіз болашақ жә не ішкі, сыртқ ы тұ рақ ты ө згерістер жағ дайында, ұ тымды мү мкіндіктерді пайдалана жағ ымсыз қ ұ былыстарын жең е отырып нақ ты қ ойылғ ан мақ сатқ а жетудің магистралды (басты) даму жолын, қ ызметтерін жә не іс-қ имылдарын жасау. Осы тү сінікте бұ л жоспарлау ү кімет басқ ару, атқ ару органдарының экономиканы реттеу, оның макроэкономикалық, микроэкономикалық тұ рақ ты дамуын қ амтамасыз етудегі басты қ ұ ралдарының бірі десек қ ателеспейміз.

Стратегиялық жоспарлау тек макродең гейдегі басты реттеу қ ұ ралдары болып қ оймай, сонымен бірге аймақ тар, яғ ни облыстар дең гейінде де басты басқ ару, реттеу қ ұ ралы болып саналады. Себебі облыстар экономикасы жалпы ұ лттық экономиканың ажырамас бө лігі.

Он жылдық уақ ыт аралығ ына жасалынатын аймақ тық стратегиялық жоспарлар болашақ ә леуметтік-экономикалық міндеттерді ұ тымды шешуге бағ ытталады. Бірде бір экономикалық субьектаның қ ұ қ ық тық шең беріне енбей, экономикалық реттегіштер мен тікелей жә не жанама ық палды ұ штастыра отырып, барлық субьекталардың іс-қ ызметтерін ортақ мү ддеге бағ ыштап, белгіленген уақ ыт аралығ ындағ ы мақ саттарғ а жетуді қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан. Облыстар шең беріндегі мұ ндай стратегиялық жоспарлар бір-бірімен тығ ыз байланысқ ан тө мендегідей бө лімдерден тұ рады:

1. Облыстың, қ азіргі ә леуметтік-экономикалық жағ дайының бағ алануы;

2. Жоспар кезең індегі облыстың миссиясы мен басты даму мақ саты;

3. Экономикалық дамуы;

4. Ә леуметтік дамуы;

5. Кү тілетін нә тиже;

Қ азіргі ә леуметтік-экономикалық жағ дайдың бағ алануы, облыстағ ы ә леуметтік-экономикалық дамуды сандық, сапалық жағ ынан талдап, бағ алап, оның жалпы мемлекет экономикасындағ ы рө лі мен ү лесін сипаттауы қ ажет. Осындай талдау, бағ алау негізінде облыстың ә леуметтік-экономикалық даму миссиясы мен басты мақ саты анық талынады. Ал миссия мен басты мақ сат мемлекеттің стратегиялық даму жолындағ ы облыс рө лінен анық талынып, тұ жырымдалынады.

Басты мақ сат – бұ л облыстың стратегиялық дамуының негізгі мақ саты. Ол қ азіргі ә леуметтік-экономикалық жағ дайдың негізінде анық талынып ұ зақ мерзімді ә леуметтік-экономикалық даму бағ ытын білдіреді. Басты мақ саттарды орындау, оларғ а қ ол жеткізу ү шін ә леуметтік жә не экономикалық салалар, сфералардағ ы іс-қ ызметтер, қ имылдар стратегиясы жасалынады.

Экономикалық дамудағ ы негізгі стратегиялық бағ ыттарды анық тау ү шін облыстың ішкі-сыртқ ы факторларына талдау жасалынады. Осы талдау негізінде облыс экономикасының басым бағ ыттары анық талынады. Басым бағ ыттардың анық талынуы, немесе оны кө п тізбектегі басты буынның белгіленуі барлық мү мкіндіктер мен кү штерді осы қ ызметтерді шешуге шоғ ырландыруғ а мү мкіндік береді.

Басым бағ ыттарды анық тауда кү шті, ә лсіз, мү мкіндіктер жә не қ ауіп матрицасы пайдалынады. Мұ ндай SWOT талдауды тө мендегіше кө рсетуге болады:

1. Облыс экономикасының (ол мемлекет-экономикасынында) кү шті, ә лсіз жақ тары талданып, олардың маң ыздылары анық талынады, тізімдері белгіленеді.

2. Мү мкіндік жә не қ ауіпті (тиімді дамуғ а кері ық пал жасайтын) факторлар анық талынып талданады, олардың тізімі анық талынады.

3. Осы мә ліметтер негізінде SWOT матрицасы жасалынады.

Тұ жырымдалғ ан стратегияларды іске асырудағ ы негізгі талап, ол оның қ аржы, тағ ы басқ а мемлекеттік реттеу қ ұ ралдарымен қ амтамасыз етілуі. Сол себепті ә рбір стратегияның қ аржылық кө зі белгіленіп, сол арқ ылы ол тұ жырымдалынуы керек.

Ұ зақ мерзімді стратегиялық жоспарлар ағ ымдағ ы ә леуметтік-экономикалық жағ дайдың талдауына, даму тенденцияларының эксперттік бағ алануына, болжамдық есептеулерге негізделіне отырып тө мендегідей жағ дайларды анық тауғ а міндетті:

· Болашақ даму мақ саттар мен міндеттер жү йесін;

· Халық шаруашылығ ының маң ызды басым бағ ыттары мен олардың іске асырылу кезең дерін;

· Экономика ө суінің мү мкін қ арқ ынын жә не негізгі макроэкономикалық пропорцияларды;

· Экономикадағ ы қ ұ рылымдық ө згерістерді;

· Ресурстық кү штерді жә не олардың тиімділігін, пайдалану бағ ыттарын;

· Сыртқ ы жә не ішкі экономикалық саясаттың негізгі бағ ыттарын;

· Шаруашылық жү йесіндегі негізгі институционалдық ө згерістерді;

Ұ зақ мерзімді стратегиялық жоспарлар бір-бірімен тығ ыз байланысқ ан тө мендегідей 4 ү лкен бө лімдерден тұ рады:

1. ә леуметтік-экономикалық жағ дайдың талдауы;

2. ә леуметтік-экономикалық даму концепциясы;

3. негізгі макроэкономикалық кө рсеткіштер;

4. ұ лттық бағ дарламалар.

Бірінші бө лімі тө мендегідей жағ дайларды суреттейді:

· ө ндірістік кү штердің жағ дайын;

· экономиканың ішкі жә не сыртқ ы даму тенденцияларын;

· мемлекеттік реттеу жү йелерінің, реттегіш қ ұ ралдарының ық палдылығ ы мен нә тижелілігін;

· ө ндіргіш кү штердің сапасын, ө су динамикасын жә не оларғ а ық

факторларды;

 жалпы экономикалық дамудың ә лемдік экономика дамуымен салыстырмасын;

Екінші бө лім ә леуметтік-экономикалық даму концепциясы тө мендегідей жағ дайларды анық тайды:

· ә леуметтік-экономикалық саясаттың стратегиялық мақ саттары мен міндеттері жә не басым бағ ыттарын;

· мақ сат, міндеттерден туындайтын, оларды іске асыруғ а бағ ытталғ ан ұ лттық бағ дарламалар тізімін;

Ү шінші бө лім негізгі макроэкономикалық кө рсеткіштер бө лімі:

· экономикалық ө су, дамудың болжамдық қ арқ ынын, дең гейін;

· экономика қ ұ рылымын;

· экономика салалары араларындағ ы байланыстарды;

· халық тың жә не мемлекеттік кә сіпорындардың қ аржы мү мкіндіктерін суреттейді.

Тө ртінші бө лімі ұ лттық бағ дарламалар – мемлекеттің ә леуметтік-экономикалық стратегиясын іске асырудың жә не ұ лттық (жалпы халық тық ) мақ саттар мен басым бағ ыттарғ а тиімді, ұ тымды жету жолындағ ы ә леуметтік-экономикалық дамуды мемлекеттік реттеудің негізгі қ ұ ралы. Ұ лттық бағ дарламалар жоғ ары тиімділіктегі ұ лттық экономиканы қ ұ руғ а бағ ытталғ ан кү рделі, маң ызды ә леуметтік-экономикалық, ғ ылыми-техникалық, экологиялық жә не басқ ада жағ дайларды шешу ү шін қ ажет.

Орта мерзімдегі жә не жылдық ә леуметтік-экономикалық даму жоспарларын жасағ ан кездерде Ұ лттық бағ дарламалар жоспардың «Экономикалық реттегіштері» бө лімінде, сонымен бірге экономика салаларының жоспарында жә не мемлекеттік қ ажеттіліктерді қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан бюджеттік тапсырыстарда кө рініс алады.

Мемлекеттік ұ лттық бағ дарламалар ұ лттық мү дделерге тиімді, ұ тымды, сапалы жету жолында шектеулі қ оғ ам ресурстарын жақ сы бө лу, пайдалану қ ұ ралы болып саналады.

Орта мерзімді жоспарлар – олар 3-5 жылдар аралығ ына арналып жасалынады. Бұ л жоспардың қ ызметі:

· ә леуметтік-экономикалық дамудың ұ зақ мерзімді мақ саттары мен міндеттерін іске асыруғ а бағ ытталғ ан мемлекеттің саясатын жә не экономикалық реттегіштер жү йесін анық тау;

· стратегиялық жоспарда, мемлекеттік бағ дарламаларда кө рсетілген параметрлердің (индикаторлардың ) жинақ талуын қ амтамасыз ету;

· жоспарлау мерзімі (уақ ыты) аралығ ындағ ы барлық кешенді ә леуметтік-экономикалық іс-қ ызмет шараларын кө рсету;

· осы уақ ыт аралығ ында (3-5 жыл) мақ сатқ а жету жолында мемлекеттің экономикағ а араласу, ық пал жасау ә дістерінің негізгі бағ ыттарын кө рсету;

Осы қ ызметтер (шең берінде) негізінде ұ зақ мерзімді жоспарды белгілі уақ ыт аралығ ында нақ тылау жоспары, қ ұ ралы деп те айтуғ а болады. Жоғ арыда айтылғ ан қ ызметтеріне сә йкес, бұ л жоспарды ә леуметтік-экономикалық дамудың жоспарлы уақ ыт аралығ ындағ ы стратегиялық мақ саттардан туындайтын міндеттер жә не экономикалық реттегіштер жү йесі анық талынады.

Сыртқ ы ортағ а талдау жасау, ү лкен қ ауіп-қ атерлерді жә не жаң адан ашылғ ан мү мкіндіктерді ашу мақ сатында сыртқ ы факторларды анық таудың ү лкен маң ызы бар. Бұ л қ ауіп-қ атердің пайда болуы мен мү мкіндіктерге уақ ытылы болжам жасауғ а, алдын ала болжап білмейтін мә н-жайлар туындайтын жағ дайларғ а жоспарлар жасауғ а мү мкіндік береді. Олардың келесідей жеті тобы бар:

1) Экономикалық факторларды талдау кезінде инфляция қ арқ ыны, салық мө лшерлемесі, халық аралық тө лем балансы, тұ тастай алғ анда халық тың жұ мыспен қ амтылу дең гейі жә не қ ызығ ушылық тудырып отырғ ан сала, халық тың тө лем қ абілеті қ аралады;

2) Саяси факторларды талдау кезінде елдермен сауда жасау тарифтері жө ніндегі келісімдер, кеден саясаты, жергілікті билік органдарының жә не орталық ү кіметтің нормативтік актілері, монополияғ а қ арсы заң нама, жергілікті банктерден несие саясаты қ аралады;

3) Нарық тық факторлар. Оғ ан демографиялық жағ дай, халық табысының дең гейі, оларды бө лу, ұ йымның нарық тағ ы ү лесі, нарық сыйымдылығ ы;

4) Бә секелестік жағ дайындағ ы технологиялық факторларды зерделеу. Ө ндіріс технологиясындағ ы, конструкциялық материалдардағ ы ө згерістерді оқ ып ү йрену ә сіресе маң ызды болып саналады;

5) Бә секелестік факторларына талдау жасау бә секелестердің ә рекетіне бақ ылау жасауды болжайды. Бұ л ретте бә секелестердің нарық қ а қ андай тауарлар шығ аратыны, қ андай іс-қ имыл жасайтыны қ аралады. Осығ ан орай:

- бә секелестердің болашақ тағ ы мақ саттары;

- олардың ағ ымдағ ы стратегиясына берілген бағ а;

- саланы дамыту болашағ ы;

- бә секелестердің кү шті жә не ә лсіз жақ тарын оқ ып ү йренуге талдау жасалады.

6) Ә леуметтік факторлар. Экономикалық тұ рақ сыздық жағ дайларында, атап айтқ анда ә леуметтік ортада ұ йымғ а қ ауіп тө ндіретін кө птеген проблемалар (тұ тынушылар қ ұ қ ығ ын қ арайтын қ озғ алыстың дамуы, ұ лттық сана сезімнің пісіп-жетілуі жә не т. б. ) туындайды.

7) Халық аралық факторларғ а талдау жасау. Сыртқ ы саудағ а мемлекеттік монополияны жою осы факторлардың маң ызын арттырды. Шетелдегі ахуалды, ө зге елдер ү кіметтерінің саясатын кө ң іл қ ойып қ адағ алау арқ ылы, шетелдік бә секелестерге қ арсы ү кіметтен болатын қ орғ ау шараларын назар сала отырып, қ адағ алап отыру қ ажет.

Басшылық сыртқ ы қ ауіп-қ атерлер мен ішкі кү шті жә не ә лсіз жақ тарын салыстырып болғ аннан кейін, стратегиясын айқ ындауы мү мкін. Ұ йым алдында тө рт негізгі стратегиялық балама тұ рады: шекті ө су, ө су, қ ысқ арту жә не ұ штасу.

Шекті ө су. Бұ л ұ йымдардың басым кө пшілігінің стратегиясы. Инфляцияны ескере отырып тү зетулер енгізілген, қ ол жеткен табыстар арқ ылы мақ саттарды айқ ындау осы стратегияғ а тә н болып саналады. Шекті ө су стратегиясы негізінен ұ йым ө зінің жағ дайына қ анағ аттанғ ан кезде, баяу дамитын немесе технологиялар ө згермеген ө неркә сіп салаларында қ олданылады. Ұ йым бұ л баламаны ө те жең іл, неғ ұ рлым ың ғ айлы жә не аз тә уекелге баратын іс-қ имыл тә сілі ретінде тандайды.

Ө су. Ө су (ө ркендеу) стратегиясы қ ысқ а мерзімді жә не ұ зақ мерзімді дең гейдің оның алдындағ ы жылдың кө рсеткіштері дең гейінен жыл сайын маң ызды тү рде кө терілу жолымен жү зеге асырылады. Ол, технологиялары тез ө згеріп отыратын серпінді дамушы салаларда қ олданылады. Дағ дарысқ а ұ шырағ ан нарық ты тастап кету ү шін ө з фирмаларын диверсификациялауғ а (ө німдер номенклатураларының алуан тү рлерін шығ аруғ а) ұ мтылушы жетекшілер, осы бағ ытты ұ стануы мү мкін. Ішкі жә не сыртқ ы ө су болуы мү мкін. Ішкі ө су тауарлардың тү т-тү рін (ассортиментін) кө бейту жолымен жү зеге асуы мү мкін. Сыртқ ы ө су тік немесе кө лбеу бағ ытты ө су формасында бір-біріне жақ ын салаларда болуы мү мкін.

Қ ысқ арту. Операцияларды оң тайландыру жә не қ айта бағ дарлаудың терең ойластырылғ ан, ақ ылғ а қ онымды жолы болып саналғ анда қ ысқ арту баламасы таң дап алынады. Қ ысқ арту баламасы шең берінде келесідей бірнеше нұ сқ алар таң дап алынуы мү мкін:

· тарату. Ұ йымның материалдық қ орлары мен активтерін толық сату қ ысқ артудың неғ ұ рлым радикалды жолы болып саналады;

· егер бұ л кә сіпорынғ а пайда ә келетін болса, басы артық нә рселерден қ ұ тылу;

· қ ысқ арту жә не қ айта бағ дарлану.

Компания қ ызметі кө рсеткіштерінің нашарлауы экономикалық қ ұ лдырау кезінде жалғ аса беретін болса немесе жай ұ йымды қ ұ тқ арып қ алу ү шін, жиі тү рде қ ысқ арту стратегиясын таң дап алады.

Ә детте, бірнеше салаларда белсенді іс-қ имыл жасаушы ірі фирмалар жоғ арыда аталғ ан барлық баламаларды ұ штастыру стратегиясынан ұ станады.

Ұ йымның ұ зақ мерзімдік тиімділігін қ амтамасыз ету стратегиялық баламаларды таң дау мақ саты болып саналады. Стратегиялық таң дауғ а алуан тү рлі келесі факторлар ә серін тигізеді:

1) Тә уекел. Компания ү шін тә уекелдің қ андай дең гейі қ олайлы екенін анық тау қ ажет. Жоғ ары тә уекел дә режесі компанияның ө мір сү руі ү шін қ ауіпті болып саналады.

2) Бұ рынғ ы стратегияны білу.

3) Қ ожайын туралы пікір. Нақ ты стратегиялық баламаларды таң дау кезінде акция иелері басшылық жасау икемділігін шектейді.

4) Уақ ыт факторлары.

Стратегиялық баламаларды таң дау кезінде, факторларды білуден ө зге, бү кілімен бө лісетін, оның болашағ ын болжайтын форманың тұ жырымдамасы қ ажет болады.

12 3 4 5 Следующая ⇒