2. Қарым-қатынас және тәрбие.

Егер оқ у баланың танымдық дамуын анық тайтын болса жә не заттық (пә ндік) практикалық іс-ә рекетпен тікелей байланысты болса, онда қ арым–қ атынас жеке адам болып қ алыптасуына ық пал жасайды. Олай болса, тә рбие адамдар арасындағ ы ө зара ә рекеттесумен байланысты. Психологиялық турығ ыдан дұ рыс тә рбие беру адамның ойластырылғ ан қ арым–қ атнастың ғ ылыми негізі, ол ә рбір жеке адамды дамуытуғ а бағ ытталғ ан. Адамның бір–біріне тә рбиелік ә сері, дұ рыс қ абылдауы жә не адамдардың бір–біріне бағ а беруі. Сондық тан адамдар қ арым–қ атынас процесіндегі қ абылдау механизімін білмейтін болса, онда адамдардың қ арым–қ атынасы арқ ылы, тә рбиелеу процесін басқ ару мү мкін емес.

Қ арым – қ атынас адамдардың бірін–бірі танып білуіне байланысты.

Жаң а туыла салысымен баланың негізгі қ ажеттілігі оның қ оршағ ан ортамен (адамдарымен) қ арым – қ атынасқ а тү суі. Бала ө зін-ө зі жә не қ оршағ ан адамдарды танып білу ә рекеті, оның дамуына ә сер етеді. Сол арқ ылы–бала ө зіне жә не қ оршағ ан ортадағ ы адамдарғ а бағ а бере алады. Басқ а адамның бағ а беруі, (баланың басқ а) оның адамдарды қ алай қ абылдағ андығ ымен жә не ө зіне-ө зі бағ а беруі, «мен» бейнесін қ алай тү сінгендігін кө рінеді. М. И. Лисинаның айтуы бойынша 2, 5 айлық бала қ оршағ ан ортадағ ы адамдарымен қ арым–қ атнастнасын «кешенді тірілу» бағ ытында болады -... Баланың ө мір сү ру процессінің дамуы мынадай негізгі бағ ытта болады:

а) қ арым – қ атынастың даму себебі.

б) дамудың қ арым – қ атынастағ ы ә сері.

в) қ арым – қ атынастың даму формасы.

Қ арым–қ атынас дамуы баланың жеке адам болып қ алыптасуы, оның қ ызығ ушылығ ы мен қ ажеттілігінен туындайды. Баланың алғ ашқ ы ойлары мен мектеп бітірген кеезң ге дейінгі ойы: ойын, танымдык, ө зара жеке қ арым–қ атынас, интимді, органикалық тү рткі жә не кә сіптік болып дамиды.

Лисинаның тә жірибесі бойынша балалардың қ арым – қ атынасының негізгі қ ұ ралдарын ү ш тү рге бө леді:

1. Экспрессивті – эмациональды.

2. Заттық (пә ндік) – ә рекеттік.

3. Сө здік.

Біздің елімізде қ алыптасқ ан идеология, жеке адамды жан-жақ ты етіп тә рбиелеу. Тә рбие негізінде: жеке адам болып қ алыптасу тек ұ жымда, ұ жым арқ ылы деп тү сіндіреді. Педагогикалық теориялық зерттеулерде баланың жеке адам болып қ алыптасуының ең негізі «ұ жым» екендігіне ә бден кө з жеткізілді. Ұ жым – тек қ ана тә рбиелік жағ ынан емес, сол баланың ойлағ ан, кө здеген мақ сатына жетуіне ық пал етедң. Ең алдымен тә рбиелі ұ жым болса баланы сол ұ жым арқ ылы тә рбиелеуге болады. Сол кездегі ө з ойын айтқ ан Макаренко А. С. былай деді: «Ұ жымның негізгі мақ саты тә рбиелеу болуы қ ыжет». Макаренконың ғ ылыми зерттеулеріндегі дә лелдеуі бойынша: «Дамығ ан бала ұ жымда ү лкен роль атқ арады жә не де баланың ө зін-ө зі қ айта тә рбиелеуі немесе психологиялық ауытқ уы бар балалардың ө зі де ұ жым арқ ылы қ айта тә рбиеленуге мү мкіндіктері бар» - деді.

Жеке адам деп индивидуальды психологиялық тә рбиесі бар, ө з бетінше жұ мыс атқ ара алатын, ешкімге бағ ынбайтын, тә уелді, басқ а адамғ а ұ қ самайтын ерекше жанды айтамыз. Ұ жым негізгі барлық индивидке бірдей талап қ ояды. Ол баланың жеке, ерекше қ асиетіне қ арамастан тә рбиені бірдей береді. Жеке адам болып туылмайды, қ оғ амдық ортада, ұ жымда қ алыптасады. Макаренконың айтуы бойынша: «Барлық ұ жымғ а есептелініп жасалынғ ан ә рекет... » ол қ оршағ ан ортағ а «зиян» деп тұ жырымдады. «Барлық уақ ытта ұ жымның бірлесіп шешкен шешімі, ойы жеке адамның ойынан жоғ ары тұ рады».

Отбасындағ ы мү шелердің бір–біріне қ арым–қ атынасы едә уір жақ сы сақ талынады. Мектептегі, балабақ шадағ ы тә рбиеге, қ арым – қ атнасына қ арамастан кейін қ оршағ ан ортаның ық палынан бала ө згеріп кетуі мү мкін.

Қ арым – қ атынастың негізі тө рт тү рі бар:

Психофизиологиялық.

Психологиялық.

Ә леуметтік.

Мә дениеттілік.

Психофизиологиялық – ол жынысына жә не биологиялық қ арым –

қ атынасына байланысты..

Осы жү йенің барлығ ы отбасы тә рбиесіне ү лкен ә серін тигізеді. Барлық тә рбие қ арым–қ атынас тү рлері баланың бойында дұ рыс немесе қ арама–қ айшы (кері) тә рбие беруі мү мкін. Балағ а дұ рыс отбасылық тә рбие беру ү шін, оның жанұ я ішіндегі ә леуметтік психологиялық жү йесінің дұ рыс тә рбиелік бағ ытта екендігіне кө з жеткізу қ ажет. Отбасындағ ы қ арым–қ атынастың дұ рыс болуын ата–ана қ адағ алап отыруы тиіс.

Баланы дұ рыс тә рбиелеу ол ата–ананың да бір–бірімен тату тұ руы, бір–бірін тү сінуі де баланы бірлесіп немесе жалғ ыз тә рбиелегіндігіне де байланысты болады. Баламен санасу, оның жеке ерекшеліктері мен қ асиеттерін ескеру, ақ ыл айту жә не баланың ойын тың дау ө те маң ызды жағ дай болып табылады. Ата – ана балағ а ү лгі ретінде болу қ ажет. «Ұ л - ә кесіне, қ ыз - шешесіне» қ арап ө седі.

Психологиялық тә рбие адамдарғ а ә леуметтік нұ сқ аулар береді. Тә рбиенің ә леуметтік нұ сқ ауларымен сә йкес келуі тиіс. Балағ а ә леуметтік нұ сқ ау мен педагогикалық ә сер тө рт кезең нен тұ рады. Баланың зейінін кейбір маң ызды, негізгі сұ рақ тардың болуына назар аударуы, қ ызыушылығ ын туғ ызу, жаң а ақ параттық хабармен, дә леледемелерді ұ сыну керек. Баланы ә леуметтік нұ сқ ауларғ а сай тә рбиелеу ү шін нұ сқ аудың объектісіне кө ң ілін бө ліп, бағ ыттау қ ажет. Психологтардың зерттеулері бойынша зейін ә леуметтік нұ сқ ауларғ а ү лкен ә серін тигізеді. Бала ө зін ә леуметтік нұ сқ ауларғ а байланысты қ оршағ ан ортадағ ы адамдар мен салыстырып бағ а бере алады. Егер бала бағ аны дұ рыс қ оя бiлсе, ол дұ рыс жә не тез дамиды. Егер де бағ а дұ рыс қ ойылмаса (шектен тыс мақ тау н/е кө п ұ рысу, жеку) баланың психикасы баяу тү рде дамиды. Егер бала ө зіне деген сенімділігін жоғ алтып, «істей аламын» деген сезімі жойылады. Шектен тыс мақ тау баланы мақ таншақ, менменшіл, менің айтқ аным дұ рыс деп қ айтпайтын етіп тә рбиелейді. Жасынан-ақ баланың дұ рыс жә не бұ рыс қ асиеттері мен қ ылық тарына кө ң іл боліп дер кезінде қ атесін тү зетіп отыру керектігін ескерту қ ажет. Мектепке дейінгі бала ө зінің қ андай екенін ү лкендердің айтуы бойынша берген бағ амен (бағ а беруі бойынша) есептейді. Балағ а тә рбиешілер мен ата–анасының дұ рыс бағ а беріп, оғ ан жә й сө збен мынауың «дұ рыс», мынауың «дұ рыс емес», мынауың «жақ сы» деп т. б. Сө здер арқ ылы тү сіндіріп жеткізу керек. Бала ересектер, актерлер, мұ ғ алім, тә рбиешінің ішіндегі ө зіне ұ нағ ан бір жеке адамына қ арап, еліктеп ө зін-ө зі тә рбиелей алады. Балағ а дұ рыс ә сер ете білу қ ажет, ө йткені бала барлығ ын тіке, ө з қ алпында қ абылдайды. Сондық тан ересектер дұ рыс ә сер етіп, баланың қ абылдауына кү шті ық палын тигізеді.

⇐ Предыдущая 123 4 5 Следующая ⇒