КХЕ БÆЛАС

КХЕ БÆЛАС

Ацы хабар æрцыди тынг раджы. Цардис дыууæ æфсымæры. Иу æнамонд бон сæ ныййарджытæ амардысты, æмæ дыууæ æфсымæры иунæгæй баззадысты. Райдианы цæрын фæрæзтой, дыууæйæ дæр куыстой, сæхиуыл нæ ауæрдгæйæ; сæ цард иууылдæр быдыры æрвыстой. Ахæм царды сыл рæстæг куыд аивгъуыдта, уый æмбаргæ дæр нæ бакодтой, афтæмæй сын устытæ курыны рæстæг æрхæццæ.

Устытæ куы ракуырдтой, уæд сæ ныхас кæрæдзиуыл нал бадти. Хъуыддаг афтæ рауади, æмæ хистæр æфсымæрæн йæ къух ницæмæуал тасыди, хæдзары уæз иудадзыгдæр кæстæр æфсымæр æмæ уый усыл бавæрдта.

Кæстæр æфсымæр æмæ-иу йæ ус боныцъæхæй сыстадысты æмæ уымæй æмбисæхсæвмæ æнцой нæ зыдтой. Уæддæр кæстæр æфсымæр йæ цардæй хъаст ницæмæй кодта. Хуым кодта, къамбецтæн кæрдæг карста, зæхмæ хъацæнтæй зылди.

Иуахæмы хистæр æфсымæр тæрсын байдыдта, уæдæ ай хортæй фылдæр хай йæхицæн цæмæй айса, уый кæны, зæгъгæ. Йæ усимæ ауынаффæ кодта æмæ байуарыныл сси. Буынаффæ кодта, уæдæ цы, æмæ байуæрста.

Кæстæр æфсымæрæн бахай кодтой иу хъæмпын къуым æмæ кхе бæлас... Тыхст цæрдтытæ кодтой лæг æмæ ус. Бон-изæрмæ-иу хъæды хус къæцæлтæ фембырд кодтой, стæй сæ-иу базармæ уæймæ ахастой, кæнæ-иу искæмæн уаргъ хæссæг ныллæууыдысты.

Хистæр æфсымæр зæхх иууылдæр аренды радта, йæхæдæг йæ усимæ йæ зæрдæйы дзæбæхæн æнцад-æнцойæ царди. Æфсымæр йæ ныхмæ ницы дзуры, уый куы бамбæрста, уæд загъта, ай бынтон æдылы у, зæгъгæ, æмæ йæ хъуыды дæр нал кодта, зынæрвæссон хуызæй йæм касти.

Кæстæр æфсымæр æмæ йæ ус сæхи иудадзыгдæр сæ бæласыл ирхæфстой. Сæрдæй-зымæгæй сæ куыст уый скодтой, йæ алыварс ын зæхх фæлмæн дардтой, йæ уидæгтæ йын мæлдзыджытæй сыгъдæг кодтой. Бæлас уæларвмæ фæцыди, йæ къабæзтæ фæйнæрдæм айтыгъта æмæ йæ аууонæй сæ зæххы гæбаз æрæмбæрзта. Адджын дыргътæй афтæ зад уыди, æмæ йæ къалиутæ зæхмæ хæццæ кодтой, æртæаздзыд сывæллон дæр сæм сæххæссыдаид. Лæг æмæ ус, мæгуыр, æнхъæлмæ кастысты, уæдæ нæ дыргътæ кæд сцæттæ уыдзысты æмæ сæ кæд тондзыстæм, зæгъгæ.

Æрхæццæ дыргътæ тонын афон дæр. Кæстæр æфсымæр дыууæ тæсчъы кæрæмисыл акодта, йæ ус та хызынтæ райста, æмæ сæ кхе бæласы дыргътæ тонынмæ араст сты, стæй сæ хъуамæ базармæ уæймæ ахастаиккой. Уалынмæ дын къалиуæй цыдæр сыф-сыф цæуы, цыма исчи бæлас уигъгæ кæны, уыйау. Лæг æмæ ус бæласмæ скастысты æмæ дзы ауыдтой дынджыр æнахуыр маргъ.

Маргъ бадти бæласы тæккæ цъуппыл æмæ дыргътæн сæ тæккæ рæгъæддæртæ хордта. Ус æмæ лæг сагъдауæй аззадысты, бæласмæ хæстæг дæр нал бауæндыдысты. Иу дзæвгар афтæ дисæй мæлгæ фæлæууыдысты. Уæдмæ маргъ дæр бафсæсти æмæ атахти. Уæдæй фæстæмæ алы райсом дæр дыргътæ тонгæйæ лæг æмæ ус æнахуыр маргъы бæласы сæр уыдтой. Йæхи-иу рæгъæд дыргътæй бафсæста æмæ-иу æнæмæтæй атахти. Рацыдис иу мæй, бæласыл ма чысыл цыдæртæ аззади.

Иу хатт кæстæр æфсымæры ус йæхи нал баурæдта æмæ, маргъ хæрд куы фæци, уæд ын хъазгæмхасæн афтæ зæгъы:

— Дæ иуыл бæрзонддзинад! Куыд кæсын, афтæмæй нын ды нæ дыргъты бынæй рухс суадздзынæ! Мæлæты зад куынæуал у нæ бæлас, дæ фæхъхъау фæуон!

Маргъ йæ сæр сдардта, йæ цæстытæ худгæ æрцъынд кодта æмæ дзуапп радта:

— Уæ дыргътæй цы бахæрон, уый уын сызгъæринæй бафиддзынæн. Стыр хызын сцæттæ кæнут, æз уын, цасдæриддæр зæгъат, уыйбæрц сызгъæрин ратдзынæн!

Æртæ хатты загъта афтæ, йæхæдæг йæ базыртæ бацагъта æмæ атахти.

Маргъ адæймаджы æвзагæй куы сдзырдта, уæд лæг æмæ ус дисы куыннæ бацыдаиккой. Афтæ фенхъæлдтой, нæ хъустыл кæд ауади, зæгъгæ, фæлæ маргъ æртæ хатты уыциу ныхас куы загъта, уæд ма сæ куыннæ бауырныдтаид. Бирæ рахъуыды-бахъуыдыйы фæстæ сфæнд кодтой, маргъы ныхæстæ æцæг сты æви нæ, уый сбæрæг кæнын.

Ус аходæнафон æрбадти æмæ морæ кæттагæй бахуыдта, æртæ вершоччы йæ уæрх, æртæ вершоччы йæ дæргъ кæмæн уыд, ахæм хызын.

Дыккаг бон лæг æмæ ус аходæн ахордтой æмæ сæ хæдзарæй рацыдысты. Куыддæр кæртмæ рахызтысты, афтæ тыхджын дымгæ ракодта. Уыцы зилгæ-дымгæйы сæ тæккæ размæ ауыдтой сæ зонгæ маргъы. Маргъ кæрты бæстастæу йæхи æруагъта, хæдзары ’рдæм разылд æмæ, йæ цæстытæ худгæ æрцъынд-æрцъынд кæнгæйæ, саламдæттæгау цыдæр фæхъæр кодта. Мæгуыр лæг æмæ усмæ хызын куы ауыдта, уæд лæгæн бамбарын кодта, ме рагъыл æрбабад, зæгъгæ. Лæг йæхи фæныфсджын кодта æмæ маргъы рагъмæ сбырыди. Куыннæ ахауа, афтæ йын йæ хъуырыл йæ дыууæ къухæй фидар куы æрхæцыди, уæд маргъ йæхи аивæзта, йæ базыртæ цалдæр хатты бацагъта æмæ арвмæ йæхи систа.

Афтæ бæрзонд стахти, æмæ сæм зæхх æппындæр нал зынди. Æвзистхуыз æврæгътæ æнахуыр симгæ-кафт кодтой, куы-иу амбырд сты иу ран, куы та-иу фæйнæрдæм фæпырх сты. Хатгай-иу маргъ фæстæмæ бынырдæм хауæгау райдыдта, суанг-иу бæлæсты цъуппытыл дæр йæхи сцавта. Уалынмæ денджызмæ бахæццæ сты, æгæрон тыгъдады сæрты сæхи аскъæрдтой, фæйлаугæ уылæнтæ цыргъ къæдзæхтыл сæхи куыд хойынц, уымæ кæсгæйæ.

Кæстæр æфсымæрмæ денджызы фынкæй пырхæнтæ дæр ма хауди. Фыртæссæй йæхи нал æмбæрста лæг. Уæдæ былгæронмæ кæд бахæццæ уыдзыстæм, зæгъгæ, йæ каст размæ скодта. Фæлæ алырдыгæй цыди уылæнты сыф-сыф, ранæй-рæтты зынди иугай къæдзæхты цыргъ цъуппытæ. Уæд маргъ æваст цæхгæр фæзылди æмæ йæ ных иу чысыл сакъадахы ’рдæм сарæзта. Цалдæр хатты æрзылди сакъадахы сæрмæ, цыма йæхицæн æрбадынæн дзæбæхдæр бынат агуырдта, уыйау, гъестæй фатау атахти, чысыл ма бахъæуа йæхи къæдзæхы тигъыл ма скъуыра. Лæг тæссæй йæ цæстытæ бацъынд кодта. Уалынмæ маргъ лæгæтмæ бахæццæ æмæ æнцадгай йæхи æруагъта.

Кæстæр æфсымæр зæххыл куы æрлæууыди, уæд йæ алыварс акæстытæ кодта. Бæстыл иу цъиуызмæлæг нæ уыди. Æрмæст алыхуызон егъау дуртæ кæрæдзиуыл цæндæй лæууыдысты. Уыдис дзы урсытæ, æрвхуызцъæхтæ, сырхытæ, фондз хуызы чи æрттывта, ахæмтæ. Уый ахæм диссаг никуы ма федта. Æнахуыр дурты æрттывдмæ джихауæй баззад, уалынмæ йын маргъ бамбарын кодта, лæгæтмæ бацу, зæгъгæ.

Кæстæр æфсымæр тæрсгæ-ризгæйæ лæгæты дуармæ бацыд. Куыддæр къæсæрыл бахызти, афтæ дын алыхуызон æрттиваг зынаргъ дуртæ сызгъæрин æмæ æвзистимæ æмхæццæйæ æнæхъæн цæнд лæууы. Кæстæр æфсымæр цавдауæй баззад. Сызгъæрины цалдæр къæртты æмæ иу цалдæр алмаз-дуры сæвæрдта йæ хызыны æмæ лæгæтæй уадидæгæн фæстæмæ фездæхти, маргъы рагъмæ схызти æмæ йын ацамыдта, тæхæм, зæгъгæ.

Бæрæг уыдис: маргъ тынг фæбузныг кæстæр æфсымæрæй, фæстæмæ афтæ тагъд кæй здæхынц, уымæй. Йæ сæр разыйы тылд бакодта, йæ къубал сивæзта æмæ цыдæр ныхъхъæр кодта. Айзæлд фæстæмæ къæдзæхты цъуппытæй райхъуысти. Маргъ йæ базыртæ бацагъта æмæ æгæрон арвы ’рдæм йæхи сарæзта. Ногæй тæхын систой, раздæр денджызы сæрмæ, гъестæй тар хъæды сæрмæ, фæстагмæ бæрзонд хæхты сæрты.

Хур хæхты чъылдыммæ куы фæцæйтылди, раст уыцы афон маргъ йæхи æруагъта кхе бæласы бакомкоммæ.

Кæстæр æфсымæры ус дардмæ ауыдта йæ лæджы. Сæрæгасæй æрбаздæхти, уый куы базыдта, уæд цыппæрвадæй маргъы размæ базгъордта, йе рагъ ын фæлмæн æрсæрфта æмæ йын загъта, фæндаггон дæ, æмæ кхейы дыргътæй дæхи хорз фен, зæгъгæ.

Маргъ стахти бæласмæ, иучысыл ахордта, уый фæстæ хæрзбоны тыххæй æртæ дзырды загъта æмæ атахти. Уæдæй фæстæмæ ма-иу æрмæст искуы-иу хатт æрбатахти кхе бæласмæ.

Хистæр æфсымæры хъустыл уайтæккæ дæр æрцыди кæстæр æфсымæры хъæздыгдзинады кой. Скатай ис хистæр æфсымæр, æмæ йæ усимæ сфæнд кодтой кæстæр æфсымæрмæ уазæгуаты фæцæуын æцæгдзинад базоныны тыххæй.

Зæрдиагæй байхъуыста йæ кæстæр æфсымæры ныхасмæ, стæй йын афтæ зæгъы: «Ме ’ппæт исбон дын дæттын дæ халагъуд æмæ дæ кхе бæласæн». Кæстæр æфсымæр куы нæ сразы уа, зæгъгæ, лæг æмæ усæн сæ уц сцæйхауди. Фæлæ уый йæ хистæр æфсымæры ныхасыл дыууæ нал загъта, хъазгæ-худгæйæ разыйы дзуапп радта.

Хистæр æфсымæр æмæ йæ ус фырцинæй зæххыл нал хæцыдысты. Дыккаг бон кæстæр æфсымæры мæгуыр къуыммæ æрбалыгъдысты, сæхи бынтæ зæххæй, хæдзарæй, фосæй кæстæр æфсымæрæн ныууагътой.

Фæлæ та хистæр æфсымæр æмæ йæ ус сæ ног бынаты дæр сæ къух уазал доны нæ тылдтой, сæ цæттæ æхца хардз кодтой, бон-изæрмæ сæ бæласы бын хуыссыдысты æмæ дзы фырзыдæй сæ цæстытæ нæ истой. Æнхъæлмæ кастысты æнахуыр маргъы æртæхынмæ.

Иу хатт райсомæй сæууон уддзæф æрбадымдта, æмæ кхе бæласы цъупп базмæлыди. Лæг æмæ ус фестадысты, бæласы бынмæ батахтысты, фæлæ сагъдауæй аззадысты: бæласы цъуппыл бадти егъау цъæх маргъ æмæ йын йæ дыргътæ хордта.

Лæг æмæ ус маргъы хæргæ куы ауыдтой, уæд фырмæстæй ныхъхъæр ластой:

— Гъей, ардæм-ма æрбайхъус! Махæн нæ мулк ацы бæлас у; йæ дыргътæ йын иудадзыгдæр афтæ куы фæхæрай, уæд сыдæй куы амæлдзыстæм.

Уыцы ныхæстæм маргъ йæ сæр схъил кодта æмæ афтæ зæгъы:

— Цы бахордтон, уыдонæй уын алы дыргъ дæр йе ’муæз сызгъæринæй бафиддзынæн! Стыр хызын бахуыйут æмæ уæ цас хъæуы, уыйбæрц уын сызгъæрин раттон!

Æртæ хатты загъта уыцы ныхæстæ, йæхæдæг йæ базыртæ бацагъта æмæ атахти.

Лæг æмæ ус фырцинæй сæхи дæр нал æмбæрстой, афтæмæй мидæмæ згъорынмæ фесты, уæдæ тагъддæр хызын ацæттæ кæнæм, зæгъгæ.

Цæйас хызын бахуыйой, ууыл бирæ фæрадзур-бадзур кодтой, хыл дæр ма-иу фесты. Раздæр хъавыдысты иу цалдæр хызыны бахуыйынмæ, фæлæ маргъæн куы фæхъыг уа, уымæй тæрсгæйæ сфæнд кодтой фæлтау иу стыргомау хызын бахуыйын, кæстæр æфсымæры хызынæй раст дыууæ хатты стырдæр чи уыдаид, ахæм.

Дыккаг райсом маргъ æрбадти мæгуыр халагъуды рауайæны. Хистæр æфсымæр æмæ йæ ус аходæн дæр хæрд нал фесты, афтæмæй кæртмæ ратахтысты. Лæг хызынмæ фæлæбурдта æмæ маргъы æккоймæ сгæпп ласта, ус та, йæ зæрдæ йын алхæнон, зæгъгæ, маргъæн йæ бумбули рæвдауæгау æрсæрфтытæ кодта. Маргъ йæхи араст кодта, йæ дæргъæй-дæргъмæ къубал сивæзта, йæ базыртæ бацагъта æмæ арвы цъæхмæ тындзгæ стахти.

Ныр дæр та тахти æвзист æврæгътæй бæрзонддæр, тар хъæдты, бæрзонд хæхты æмæ цъæх денджызы сæрты, бадгæ дæр та æркодта, æмбæхст лæгæт кæм уыдис, уыцы сакъадахыл.

Хистæр æфсымæр маргъы æккойæ куы æрхызт, уæд ауыдта æгасед алыхуызон дуртæ, се ’рттывдмæ цæстытæ нæ лæууыдысты. Маргъ ын зæгъа, уымæ дæр нæ банхъæлмæ касти, фæлæ лæгæты смидæг. Фырзыдæй ницыуал æмбæрста, бриллиантæй, лалæй, сызгъæринæй, æвзистæй сæ йæ хызыны æвгæнынмæ фæци. Хызын йæ дыууæ хъусмæ куы сси, уæд йæ хæдон йе рагъæй фелвæста, йæ дыстæ йын æлхынцъ баст акодта æмæ дзы алы хæзнатæ æвгæнын райдыдта.

Маргъ, мæгуыр, æнхъæлмæ кæсынæй куыннæ сфæлмæцыдаид æмæ йæ хъæлæсыдзаг ныхъхъæр кодта. Изæрмилтæ куы фæци, æрмæст уæд рацыди хистæр æфсымæр лæгæтæй. Хæзнаты уæзæй ныггуыбыр, афтæмæй маргъмæ бараст ис. Хызыны иу кæрон маргъы базырмæ абаста, йæ иннæ кæрон йæхи фæсонтæм, хæдон та йæ хъæбысы æрбакодта.

Тыхтæ-амæлттæй баци маргъы бон хæрдмæ стæхын, фæлæ уайтагъд йæхи фæстæмæ æруагъта. Гъестæй уæддæр йæ тыхтæ æрбамбырд кодта, йæ базыртæ бацагъта æмæ стахти. Хистæр æфсымæр цинæй марди, ныртæккæ атæппæт исбонимæ мæ хæдзарыл сæмбæлдзынæн, зæгъгæ. «Гъеныр-гъе, бæрзонд дуæрттæ кæмæн уа, ахæм галуан сараздзынæн, мæ зæххытыл цæст не ’ххæсдзæн; цалынмæ цæрæм, уæдмæ æнæ кусгæйæ мæ усимæ цардæй тъæпп хаудзыстæм» — хъуыдытæ кодта хистæр æфсымæр.

Уалынмæ дын тыхджын дымгæ рацыди. Денджызы уылæнтæ базмæлыдысты, сæ цыргъ сæртæ раст фæллад маргъыл æндзæвыдысты. Уыцы дымгæйы маргъ йæ базыртæ мæнгæфсон тылд кодта. Сызгъæринæй йе дзаг хызын уæззау куыннæ уыдаид: йæ буар ын хоста, æмæ йæ базыр сисын йæ бон нал уыд. Иуахæмы хызыны цæфæй уыйас фæрысти, æмæ йæ базыртæ æрбангом кодта, афтæмæй дурау денджызы смидæг. Зыд лæг æвирхъау уылæны бын фæци. Æд хызын, æд сызгъæрин аивгъуыдта, денджызы бынмæ.

Маргъ æвæдза фæрогдæр ис, зæгъгæ, уæд йæ базыртæ батылдта, доны пырхæнтæ йæ буарæй ацагъта æмæ йæхи хæрдмæ систа. Æнхъæлмæ йæм кастысты бæрзонд хæхтæ, тар хъæдтæ, æмæ тахтис уыдонырдæм.

⇐ Предыдущая 10 11 12 13 141516 17 18 19 Следующая ⇒