Скланенне з асновай на *ĭ ахоплівала назоўнікі жаночага і мужчынскагароду на -ь: дань, ночь, огнь, зять. У родным склоне адзіночнага ліку назоўнікі мелі канчатак -и: ночи, огни.. Змены ў скланенні назоўнікаў

Скланенне з асновай на *ĭ ахоплівала назоўнікі жаночага і мужчынскагароду на -ь: дань, ночь, огнь, зять. У родным склоне адзіночнага ліку назоўнікі мелі канчатак -и: ночи, огни.

Склон	Адзіночны лік	Множны лік
Назоўны	ночь огнь	ночи огни (-ье)
Родны	ночи огни	ночии (-ьи) огнии (-ьи)
Давальны	ночи огни	ночьмъ огньмъ
Вінавальны	ночи огнь	ночи огни
Творны	ночию (-ью) огньмь	ночьми огньми
Месны	ночи огни	ночьхъ огньхъ
Клічны	ночи огни

Склон	Парны лік
Назоўны – вінавальны – клічны	ночи огни
Родны – месны	ночию (-ью), огнию (-ью)
Давальны – творны	ночьма огньма

Скланенні назоўнікаў з асновамі на *ā (jā), *ŏ (jŏ), *ŭ, *ĭ

Скланенне	Род	Канчатак у форме адзіночнага ліку
Скланенне	Род	назоўнага склону	роднага склону
На *ā	жаночы мужчынскі	-а, -я, -ыи, -ии, -и	-ы, -ҍ
На *ŏ	мужчынскі ніякі	-ъ, -ь, -о, -е	-а, -я
На *ŭ	мужчынскі	-ъ	-у
На *ĭ	мужчынскі жаночы	-ь	-и

З табліцы відаць цяжкасці распазнавання тыпу скланення слоў мужчынскага роду з канчаткам формы назоўнага склону адзіночнага ліку -ь. Словы тыпу голубь, локъть, рубль па форме належалі або да асноў на *jŏ, або на *ĭ. Гістарычная фанетыка дае магчымасць вызначыць, што словы ножь, рубль мелі аснову на *jŏ: ножь аднаго кораня са словам заноза і паходзіць з *zj, рубль – рубити, спалучэнне [бл’] узнікла з *bj. Слова локъть мае аснову на *ĭ, бо ў адваротным выпадку было б *локъчь (*tj – ч). Пры вызначэннні скланення назоўнікаў тыпу голубь трэба памятаць пра семантычны прынцып размеркавання скланення назоўнікаў. Так, група слоў, што называла дзікіх жывёл і птушак (медвҍдь, рысь, лось, звҍрь, гоусь, голубь, лебѧдь) адносілася да назоўнікаў з асновай на *ĭ.

Скланенне назоўнікаў з асновай на зычны ахоплівала назоўнікі мужчынскага, жаночага і ніякага роду, якія ў формах ускосных склонаў узнаўлялі старажытныя канцавыя спалучэнні асновы *-en-, *-er-, *-men, *-es-, *-ent-:

Назоўны склон адзіночны лік	-ы камы	-и дъчи	-мѧ имѧ	-о слово	-ѧ (*en) осьлѧ
Родны склон адзіночны лік	-ене камене	-ере дъчере	-мене имене	-есе словесе	-ѧте (*ent) осьлѧте

Назоўнікі з устаўкай *en мелі супрацьпастаўленне асноў у назоўным і вінавальным склонах адзіночнага ліку: камы (форма сустракаецца ў помніках) – камен-ь, *ремы – ремен-ь,*ячьмы – ячьмен-ь. Назоўнік дьнь – адзіны, для якога не ўзнаўляецца форма назоўнага склону адзіночнага ліку без *n (хутка перайшоў у скланенне на *ĭ).

Да назоўнікаў гэтага скланення на *-er- адносіліся два словы: мати, дъчи. Па меркаваннях даследчыкаў, у праславянскі перыяд у гэтае скланенне ўваходзілі словы, што называлі асоб паводле роднасці: суфікс *-ter- лёгка ўзнаўляецца не толькі ў словах англійскай мовы motҍer, daugҍter, але і ў слове сестра (у англійскай мове sister), брат (у лацінскай мове – frater, у стараславянскай – братръ).

У назоўнікаў скланення на зычны з устаўкай *es у сучасных словаформах і аднакарэнных словах праяўляецца спалучэнне -ес-: кола – калёсы, неба – нябёсы, слова – словеса (руская мова).

У групу назоўнікаў на *men уключаліся назоўнікі, якія ў сучасных беларускай і рускай мовах захавалі канцавое -мя: імя, полымя, стрэмя.

Словы з суфіксам асновы *-ent- мелі значэнні ‘назвы маладых істот’:телѧ, козьлѧ, поросѧ, дҍтѧ.

Адзіночны лік

Склон
Давальны	камени	дъчери	имени	словеси	осьлѧти
Вінавальны	камень	дъчерь	имѧ	слово	осьлѧ
Творны	каменьмь	дъчерьмь	именьмь	словесьмь	осьлѧтьмь
Месны	камене	дъчере	имене	словесе	осьлѧте

Множны лік

Склон
Назоўны	камене	дъчери	имена	словеса	осьлѧта
Родны	каменъ	дъчеръ	именъ	словесъ	осьлѧтъ
Давальны	каменьмъ	дъчерьмъ	именьмъ	словесьмъ	осьлѧтьмъ
Вінавальны	камени	дъчери	имена	словеса	осьлѧта
Творны	каменьми	дъчерьми	именьми	словесьми	осьлѧтьми
Месны	каменьхъ	дъчерьхъ	именьхъ	словесьхъ	осьлѧтьхъ

Парны лік

Назoўны –вінавальны – клічны	камени	дъчери	имени	словеси	осьлѧти
Родны – месны	камену	дъчеру	имену	словесу	осьлѧту
Давальны – творны	каменьма	дъчерьма	именьма	словесьма	осьлѧтьма

Назоўнікі мужчынскага роду з суфіксамі -тел’-ь, -ар’-ь, -‘ан-ин-ъ былі рознаскланяльныя: змяняліся ў адзіночным і парным ліках па тыпу скланення на *ŏ (столъ, конь), а ў множным ліку – як этымалагічныя асновы на зычны:

Склон	Адзіночны лік		Множны лік
Назоўны	учитель	кыянинъ	учителе	кыяне
Родны	учителя	кыянина	учитель	кыянъ
Давальны	учителю (-еви)	кыянину	учителемъ	кыяномъ
Вінавальны	учителя	кыянина	учителҍ	кыяны
Творны	учительмь	кыянинъмь	учители	кыяны
Месны	учители	кыянинҍ	учительхъ	кыяньхъ (-ҍхъ)
Клічны	учителю	кыянине

Парны лік

Назoўны – вінавальны – клічны учителя кыянина

Родны – месны учителю кыянину

Давальны – творны учителема кыянинома

Да скланення з асновай на *ū належала некалькі назоўнікаў жаночага роду з канчаткамі ў форме назоўнага склону адзіночнага ліку -ы: цьркы, любы. У форме роднага склону адзіночнага ліку назоўнікі мелі канчатак -е. У формах ускосных склонаў назоўнікаў гэтага скланення з’яўляецца ўстаўка -ъв-: любъве (родны склон адзіночны лік).

Паводле семантыкі ў скланенні выдзяляюцца назвы пладоў (мъркы, смокы, тыкы) і словы, што абазначаюць роднасць (золы ‘залоўка’, свекры, ятры ‘жонка брата мужа’). Мяркуюць, што да гэтага скланення ў старажытнасці адносілася слова Москы (Масква).

Склон Адзіночны лік Множны лік

Назоўны букы мъркы букъве мъркъви

Родны букъве мъркъве букъвъ мъркъвъ

Давальны букъвь мъркви букъвамъ мъркъвамъ

Вінавальны букъвь мъркъвь букъви мъркъви

Творны букъвию (-ью) мърквию (-ью) букъвами мъркъвами

Месны букъве мъркъве букъвахъ мъркъвахъ

Парны лік

Назоўны – вінавальны – клічны букъви мъркъви

Родны – месны букъву мъркъву

Давальны – творны букъвама мъркъвама

2 Змены ў скланенні назоўнікаў

Супастаўленне сістэмы ранніх старажытнарускіх склонава-лічбавых парадыгмаў (тыпаў скланення) з сучаснай выяўляе асноўныя накірунк гістарычнага развіцця формаў і катэгорый назоўніка:

- страта парнага ліку;

- скарачэнне і перагрупоўка словазмяняльных класаў (тыпаў скланення) у адзіночным ліку;

- адрыў формаў словазмянення ў множным ліку ад формаў адзіночнага ліку і іх уніцікацыя;

- страта прыватнай катэгорыі асобы як марфалагічнай з’явы і фарміарванне ўніверсальнай катэгорыі адушаўлёнасці, не абмежаванай тыпамі скланення і лічбавымі адрозненнямі.

Гэтыя працэсы звязаны з развіццём абстракцыі граматычных характарыстык назоўнікаў як адзінак моўнай сістэмы і ўпарадкаваннем функцый марфалагічных адзінак як спосабаў выражэння ўласцівых мове граматычных значэнняў. Такое ўпарадкаванне, даступнае непасрэднаму назіранню, бо звязана з матэрыяльным выражэннем моўных адносін, адлюстроўвае ўзаемадзеянне тэндэнцыі да ўніфікацыі сінанімічных марфалагічных сродкаў (паказчыкаў адных і тых самых граматычных значэнняў) і тэндэнцыі да дыферэнцыяцыі аманімічных сродкаў выражэння розных граматычных значэнняў. У моўным развіцці гэтыя супрацьлеглыя накірункі з’яўляюцца спосабамі рэалізацыі агульнай тэндэнцыі да адназначнай суаднесенасці граматычных значэнняў і спосабаў іх выражэння.

⇐ Предыдущая 123 Следующая ⇒