Лекцыя 2.17 Мнагатыпнасць скланення назоўнікаў

Лекцыя 2.17 Мнагатыпнасць скланення назоўнікаў

1 Асаблівасці падзелу назоўнікаў па тыпах скланення ў старажытнарускай мове.

2 Змены ў скланенні назоўнікаў.

3 Гісторыя клічных формаў.

4 Развіццё катэгорыі адушаўлёнасці.

1 Асаблівасці падзелу назоўнікаў па тыпах скланення ў старажытнарускай мове

Багатая сінанімія флексій, выражаўшых асноўныя граматычныя значэнні назоўніка, дазваляе выдзеліць у старажытнарускай мове некалькі серый склонава-лічбавых флексій, якія складаюць сістэму не супадаючых адзін з даным флектыўных парадыгмаў – тыпаў скланення.

Кожны з тыпаў скланення перыяду старажытнейшых усходнеславянскіх помнікаў не адлюстроўвае актуальных для гэтага часу граматычных прыкмет супрацьпастаўлення іншым тыпам скланення і аб’ядноўвае словаформы, толькі этымалагічны звязаныя з пэўным тыпам вельмі старажытных, індаеўрапейскіх іменных асноў, перараскладзеных у працэсе развіцця праславянскай мовы.

Для пачатковай эпохі развіцця старажытнарускай мовы ў гістарычна-граматычнай традыцыі тыпы скланення прынята характарызаваць па паказчыках індаеўрапейскіх іменных асноў (па тэматычных галосных), якія гістарычна вызначылі асаблівасць кожнай з рэальна існаваўшых у старажытнарускай мове сінанімічных флектыўных парадыгмаў.

У старажытнай сістэме скланення назоўнікаў было шэсць тыпаў скланення, якія вызначаліся па канцавым галосным праславянскай асновы.

Да скланення з асновай на *ā (*jā) належалі назоўнікі жаночага роду, якія заканчваліся на –а і маглі мець мяккую і цвёрдую асновы, у залежнасці ад зычнага, папярэдняга канцавому -а: сестра, нога, земля, воля, душа. Сюды прымыкалі назоўнікі мужчынскага роду на -а: воевода, слоуга. Па мяккай разнавіднасці скланення на *ā змяняліся назоўнікі мужчынскага і жаночага роду на -ыи, -ии, -и: судии, кънѧгыни, рабыни. У родным склоне адзіночнага ліку назоўнікі мелі канчаткі: -ы (цвёрдая аснова), -ҍ (мяккі варыянт): травы, стрҍхы, землҍ, сажҍ.

Лік	Адзіночны		Множны
Аснова	Цвёрдая	Мяккая	Цвёрдая	Мяккая
Склон	Цвёрдая	Мяккая	Цвёрдая	Мяккая
Назоўны	нога	земля	ногы	землҍ
Родны	ногы	землҍ	ногъ	земль
Давальны	нозҍ	земли	ногамъ	землямъ
Вінавальны	ногу	землю	ногы	землҍ
Творны	ногою	землею	ногами	землями
Месны	нозҍ	земли	ногахъ	земляхъ
Клічны	ного	земле

Склон	Парны лік
Склон	Цвёрдая аснова	Мяккая аснова
Назоўны – вінавальны – клічны	нозҍ	земли
Родны – месны	ногу	землю
Давальны – творны	ногама	земляма

Скланенне назоўнікаў на *ŏ (*jŏ) ахоплівала словы мужчынскага (рабъ, конь) і ніякага роду (окъно, поле). У родным склоне адзіночнага ліку быў канчатак -а (цвёрдая аснова), -я (мяккая): стола, коня..

Лік	Адзіночны		Множны
Аснова	Цвёрдая	Мяккая	Цвёрдая	Мяккая
Склон
Назоўны	столъ стогъ лҍто	конь поле	столи стози лҍта	кони поля
Родны	стола стога лҍта	коня поля	столъ стогъ лҍтъ	конь поль
Давальны	столу стогу лҍту	коню полю	столомъ стогомъ лҍтомъ	конемъ полемъ
Вінавальны	столъ стогъ лҍто	конь поле	столы стогы лҍта	конҍ поля
Творны	столъмь стогъмь лҍтъмь	коньмь польмь	столы стогы лҍта	кони поли
Месны	столҍ стозҍ лҍтҍ	кони поли	столҍхъ стозҍхъ лҍтҍхъ	конихъ полихъ
Клічны	столе стоже лҍто	коню поле

Склон	Парны лік
Склон	Цвёрдая аснова	Мяккая аснова
Назоўны – вінавальны – клічны	стола стога лҍта	коня поли
Родны – месны	столу стогу лҍту	коню полю
Давальны – творны	столома стогома лҍтома	конема полема

Па тыпу скланення на *ŭ змянялася некалькі назоўнікаў мужчынскага роду, якія ў назоўным склоне адзіночнага ліку мелі канчатак -ъ пасля цвёрдых зычных: сынъ, домъ, вьрхъ, волъ, полъ (палова), ледъ, медъ, низъ, разъ, а таксама, магчыма, рѧдъ, даръ, чинъ, пиръ, солодъ. У родным склоне гэтыя назоўнікі мелі канчатак -у: сыну.

Склон	Адзіночны лік	Множны лік
Назоўны	сынъ домъ	сынове домове
Родны	сыну дому	сыновъ домовъ
Давальны	сынови домови	сынъмъ домъмъ
Вінавальны	сынъ домъ	сыны домы
Творны	сынъмь домъмь	сынъми домъми
Месны	сыну дому	сынъхъ домъхъ
Клічны	сыну дому

Склон	Парны лік
Назоўны – вінавальны – клічны	сыны домы
Родны – месны	сынову домову
Давальны – творны	сынъма домъма

12 3 Следующая ⇒