Дагератыпная майстэрня 11 страница

– Гэта "Выйду я на бо… на болані гуляць". Спяваюць яе на Полаччыне, Віцебшчыне… А гэта?

Гукі загулі бадай што страшна. Голас Эдмунда ўдаваў бас.

– Н‑не ведаю… Арганам гучыць. Што, нехта са старых немцаў?

– Ды не, – сказаў Вярыга. – Гэта "пан бог, цвярдыня мая". Стары харал. Маеш рацыю, аднастайнасць. Манюшка, Глінка і… каго ты яшчэ там выбраў?.. Баха?

Людзі пырскалі па кутох.

– Ну што, яшчэ будзеш ці, можа, ужо досыць, зробім перадых? – Вярыга так і сказаў. – Думаю, досыць. Нецікава мне нешта з табою спрачацца.

– Я нядаўна сустрэўся з адным "італьянцам", – як заўсёды, хаваючы ў шчыліны павек вочы, загаварыў страшны Малахоўскі. – То ён казаў, што на польскія і беларускія словы нельга пісаць музыку. Маўляў толькі паўнагалосныя мовы даюць добры тэкст для песні. Ён кампазітар. Свіння, – успыхнуў раптам Малохоўскі. – Я ніколі яму гэтага не дарую. Жарэ наш хлеб ды нас жа і лае. Прапанаваў яму верш Дуніна, верш Славацкага ды беларускі верш Сыракомлі. "Толькі папрасіце каго‑небудзь перакласці. Да гэтых моў музыку пісаць нельга. Адна занадта шыпіць, другая занадта звініць". Прапанаваў мне падшукаць яму паэта, каб той напісаў яму словы для харала падзякі гасудару імператару…

– А ты што? – спытаў Кастусь.

– Я спачатку хацеў быў… А потым падумаў, што яшчэ да суддзі трапіш… Не стаў звязвацца. Але праз месяў прынёс яму вершы… Гляджу, вылазяць вочы, вылязяць… "Ты што ж гэта прынёс? Мужыцкія вершы?"

– Чые вершы? – спытаў змрочны Валеры.

– Нашага "грамадзяніна князюхны", – пырснуў Малахоўскі.

Алесь збялеў.

– Ты што… Ты якое меў права? Ды я і вершаў не пішу.

– А хто ў Кастуся аднойчы сшытак забыў і толькі на другую раніцу прыбег?

– Ды не пішу я, хлопцы, – Алесь вачыма маліў сяброў, каб падтрымалі. – Маніць ён.

– Увага! – сказаў Малахоўскі. – Князь Загорскі пры ўсіх кажа, што я – манюка. А я заяўляю, што ён – нізкі эгаіст і сябелюбца. Бо трымаць патрэбныя ўсім вершы ў сшытку і не чытаць іх…

– Змоўкні! – крыкнуў Алесь.

– То што, мне прачытаць ці папросім яго?

Валеры і Каліноўскія запратэставалі былі, але іх галасы заглушыў агульны крык:

– Просім! Просім!

– Я не паэт!

І тут ціхі голас з мяккім акцэнтам сказаў у раптоўнай цішыні:

– Што ж гэта ты саромеешся вершаў, хлопча?

Алесь крутнуў галавою ў той бок.

На парозе стаяў чалавек у сінім сурдуце і спадылба, з пахмурым, няўлоўным смяшком глядзеў на Алеся.

– Так нельга, – сказаў Шаўчэнка. – Спачатку гэта, праўда, як каханне. Страшана, што нехта даведаецца. Але нашто ж саромецца кахання? Дадзена яно – значыць, шчаслівы чалавек на зямлі.

Зыгмунт памкнуўся быў устаць яму насустрач, але пасівелы чалавек зрабіў яму няўлоўны жэст далонню, і той астаўся сядзець, толькі вочы засмяяліся.

– Калі ласка. І мне цікава, – з вельмі хатняй інтанацыяй сказаў паэт. – Паляк?

– Беларус.

– Тады тым больш… Вы адкуль?

І гэтая амаль вясковая інтанацыя ў словах мучанага‑перамучанага чалавека раптам прыгадала Алесю белага‑белага дзеда Кагута пад дзічкай у цвеце, захад і Дняпро.

– З Дняпра, – сказаў Алесь.

У зморшынках ля вачэй паэта раптам заззяла невыказная пяшчота.

– Тым больш, – сказаў Шаўчэнка. – Чытай, хлопча. Я цябе прашу.

– Не, – у Алеся перасохла ў глотцы. – Я чытаў сёе‑тое з вашага, і…

Паэт зразумеў. Заварушыліся вусы.

Гарачыя, сінія цяпер, глядзелі на Алеся вочы. І Алесь раптам адчуў, што яму будзе не сорамна чытаць гэтаму чалавеку нават слабыя радкі, што ён нават хоча чытаць, што падсвядома, яшчэ палову гадзіны назад, марыў аб гэтым.

Ён стаў у нязграбнай паставе, нiбы перад апаратам дагератыпiста.

– "Мова", – сказаў ён.

У курыльні стаяла цішыня. Алесь адчуў, як б'ецца сэрца.

Вочы глядзелі на яго.

Ёсць паданне вякоў, што разбурыць калісь

Вавілонскую вежу Адам…

І няўмольна сальюцца мовы зямлі

У адну, народную нам.

Ён пачаў глуха: сэрца перашкаджала. Але плынь радкоў, як заўсёды, супакоіла яго, а тое, аб чым ён хацеў гаварыць, споўніла душу нязнанай пяшчотай, болем і любоўю.

А праз нейкую хвіліну голас ягоны ўзмацнеў, і ён пачаў адчуваць сэрцам кожнае слова. Чырвань кінулася ў шчокі.

І мая безвыходна пойдзе ў змрок,

У атрутны, як вечнасць, цень,

Трапяткая i сiняя, як васiлёк,

Гарачая, як прамень.

Я ні шчасця, ні доўгіх год не жадзён.

Хай пятля, хай памерцi ў журбе,

Хай не будзе ні шчасця, ні будучых дзён,

Калі ў іх не будзе цябе.

Сiрата па з'едлiвай волi багоў,

Гiнучы мой карабель,

Хай не будзе світання ў народа майго,

Калі досвіткам здрадзіць табе!

І няхай да мяне не прыйдзе вясна,

Шчасце, песня, каханне, спакой, –

Ўсё адно не змяняю твой чорны праснак

На атруту пшаніцы чужой.

Ад палеткаў райскіх лёгкай ступой

Збочу я да пякельных катлоў,

Калі першы ж анёл на мове маёй

Мне не скажа: "Братка, здароў!"

Той, хто схоча хоць слова тваё разбурыць,

Хай раней у апошнім баю

Возьме смерцю і полымем тры муры:

Цела, сэрца, песню маю.

Ты мой жытнi хлеб i каханы май,

Песня продкаў, нашчадкаў палі.

Без цябе, не з табой – не патрэбен мне рай

На душы,

Ў небясi,

На зямлі.

Хлопцы маўчалi. А ён глядзеў i нiчога не бачыў. Потым, ускiнуўшы вейкi, ён заўважыў, што паэт стаiць перад iм i сурова глядзiць яму проста ў вочы.

Разумеючы, што ў яго вось‑вось падагнуцца каленi, Алесь апусцiў веi, каб не глядзець. Дзве рукi сцiснулi Алесевы плечы. Ён адчуў, як лёг на ягоны лоб, над левым вокам, пацалунак, што пахнуў цыгарай, здаецца, нейкiмi сухiмi травамi i трохi вiном.

Пецярбург спаў. Пад дугою мосцiка драмалi гулкае цемрыва i чорная вада. Яны iшлi ўтрох i маўчалi. Гарэлi далёка‑далёка адзiн ад аднаго лiхтары.

Падымаўся вецер: вiдаць, зноў на дождж.

Паэт крочыў мiж сябрамi маўклiвы i трохi змрочны:

– У вас на Дняпры сады?

– У нас сады, – адказаў Алесь.

– І ў нас сады.

– Я ведаю. Мой дзед расказваў…

– Адкуль ведаў?

– Некалькі год назад мне трапіў у рукі рукапіс нашага "Великого льоха". Ты, Кастусь, можа, не чытаў, там адна душа вымушана вечна лётаць.

– Якую маеш на ўвазе? – спытаў паэт.

– Душу дзяўчынкі. Што ўбачыла на Дняпры залатую галеру царыцы і ўсміхнулася ёй. І вось мучыцца, пакуль не раскапаюць вялікі склеп.

Шаўчэнка глядзеў на яго насцярожана.

– На гэтай галеры ехаў мой дзед.

– Чаму?

– Царыцу звязваюць з імем майго прадзеда. Калі першы раз ехала ў Магілёў… І потым у Крым.

– Досыць непрыемна.

– Я не апраўдваюся, – ускінуў галаву Алесь. – Прадзед адмовіўся кінуць Дняпро, хоць яна яго і клікала.

– Ты не звяртай на гэта ўвагі, хлопча, – нібы нават прысаромлена сказаў Шаўчэнка. – І на "льох" не звяртай. Я тады быў малады. Жорсткі.

– Вы і цяпер такі, – упарта сказаў Кастусь. – Іншаму вас не навучылі, бацька. І добра.

– Ты князь? – спытаў паэт у Алеся.

– Так.

– Ну вось. А я былы прыгонны. І што з таго, калі мы побач ідзём тут, і ты сябра Зыгмунта і пішаш такія вершы. Мяркую, нашы разлікі за залатую галеру скончаны. Га?

– Яны даўно скончаны. Мой дзед варагаваў з усім гэтым яшчэ да майго нараджэння. Мяркую, і да вашага. Ён, дарэчы, ведае вашы вершы.

– І што ён кажа? – усміхнуўся Шаўчэнка.

– Сказаў: "Я б гэтага хахла не ў салдаты, а міністрам асветы замест дурня Уварава".

Усе засмяяліся.

– Ну, мы б прасвяцілі, – усміхаўся паэт у сівыя вусы. – Ты, праўда, не пакутуй, хлопча, за тую галеру. Ідзеш той жа дарогай, што і людзі праўды, любіш няшчасны свой край, служыш яму, а астатняе – справа дзесятая.

Пачаўся дождж. Тарас ішоў, скоса паглядаючы на хлопцаў. Выйшлі да Нявы.

– Хлопцы, – сказаў раптам паэт. – Вы бачыце, што там?

– На тым беразе, пад аркай самага страшнага будынка ў імперыі, нібы вочы, ззялі два чырвоныя ліхтары. Глядзелі, адбіваючыся ў вадзе.

– Вось, – сказаў Шаўчэнка. – Вочы пад архангельскай аркай… Я вас да баязлівасці не заклікаю. Але вы ўсё ж як мага сцеражыцеся. Каб больш паспець. У вас жа нават горш, чым у нас. І таму рабіце, каб даўжэй не трапляць у іхнія рукі. Я вось трапіў і загубіў жыццё. Мне сорак чатыры, а жыць асталося мала. Лічаныя гады быў на волі. Дый то – хіба гэта воля? Жыццю канец, а не зрабіў нічога.

– Бацька, – сказаў Кастусь з дакорам.

– Гэта праўда, сынок. На жаль, праўда.

– Мы не збіраемся вас суцяшаць, – панізіў голас Кастусь. – А толькі… гіне народ, калі на пачатку ягонай дарогі не з'явіцца такі, як вы, без кампрамісаў. Словам, вы ведаеце, нам няма прычыны казаць вам няпраўду. Вы зрабілі шмат, хоць, магчама, менш, чым маглі б… Але ж тая клятая салдатчына, яна ж вартая лішніх вершаў! Яна ж кожнага, хто не пайшоў дзеля радзімы на ўсё, прымусіць захлынуцца ад сораму.

– Вы думаеце, вы канец? – спытаў Алесь. – Вы – пачатак. З часам мірыяды людзей сальюцца ў любові да вас, таму што вы нідзе не саступалі, таму што справа ваша – высакародная, таму што такой любові, як ваша, яшчэ пашукаць на зямлі. Такой любові, калі адзін чалавек ратуе цэлы народ.

Дождж ішоў вуліцамі і плошчамі вялікага горада.

– Вам шкада нас, – сказаў Алесь. – Вы паказваеце нам на тую браму. А самі вы думаеце пра тое, што і раней… Ды як вам магло здацца, што мы хочам другой дарогі?! Ды мы толькі і марым усё жыццё, каб пражыць, як вы, каб нават не толькі адмучыцца за сваю любоў, а пайсці яшчэ далей… загінуць за яе. Вы думаеце, яны нас палохаюць сваімі ланцугамі? Лухта! Мы глядзім на вас. Бо што зробіш, калі воля і радзіма жывуць толькі крывёю, талентам, мозгам, барацьбою, смерцю сыноў?

Паэт глядзеў на iх, схiлiўшы галаву, вялiкiмi, цёмнымi ад паўзмроку вачыма.

VIII

Вялікая аўдыторыя універсітэта выбухнула смехам. Трохі падслепаваты, яшчэ ў вельмі сярэднім веку, Платон Рунін палічыў, што гэта вынік яго чарговага жарту, і з асалодай паўтарыў яго:

– Так яны і сказалі, келар Арсен, скарбнік Снетагорскага манастыра Іона і ігумен Марцірый. Ворагі здольваюць, лезуць, а яны: "Не бойсь, праваслаўныя. Маці божая ідзе на дапамогу!". Хіба вы не бачыце ў гэтым кранальнай прастадушнасці, нязломнай веры і баганоснасці, якой вызначаюцца славяне? Адзіная душа ў свеце асталася неразбэшчанай ідэямі гнілой дэмакратыі і пачварнымі поглядамі на аднолькавасць людзей – не перад богам, не, а тут, на зямлі! Гэта душа славяніна! Скажыце, хіба ёсць на свеце яшчэ нешта, акрамя гэтай душы, хіба ёсць яшчэ нешта, здатнае супрацьстаяць брудным патопам, што разліваюцца па зямлі?.. Каламутным хвалям мусульманскага, гальскага, аўстрыяцкага, польскага, жыдоўскага мора?! Няма!.. "Не бойсь, праваслаўныя. Маці божая ідзе на дапамогу!".

Аўдыторыя зноў ухвальна зашумела і выбухнула смехам. Рунін зразумеў гэта так, што знайшоў ключ да душы большасці студэнтаў. Звычайна напаўпустая аўдыторыя сёння не мела ніводнага вольнага месца. Прафесар глядзеў на бясконцы амфітэатр і бачыў, як праз вэлюм, ружовыя плямы абліччаў.

…Рогат каціўся пакуль што яшчэ нясмелымі хвалямі. Студэнты ўрэшце пачыналі разумець, чаму сёння па бясконцых калідорах універсітэта хадзілі тры хлопцы з падазрона спакойнымі тварамі і шапталі: "На лекцыю Руніна… на лекцыю Руніна…" Ля дзвярэй у маленькі пакой, што вышэй лавак, на антрэсолях стаяў студэнт, прыкрываючы дзверы спіной. Чацвёрка нешта задумала і здолела, відаць, захаваць таямніцу, бо наглядчыкі нават не заходзілі ў нязвыкла набітую аўдыторыю.

З цікаўнасці прыйшлі людзі і з другіх факультэтаў. Чакалі – і не памыліліся ў сваім чаканні.

Нядаўна праз Руніна з воўчым білетам выгналі з універсітэта трох студэнтаў: рускага і двух палякаў. Выгналі за глупства, за звычайнае і нават не вельмі разумнае свавольства. Павярнулі справу так, нібы хлопцы блюзнерылі.

Студэнты – хто з лаянкай, а хто і смеючыся – прапаноўвалі самыя розныя планы помсты: пачаставаць англійскай соллю перад лекцыямі; прымусова на працягу трох тыдняў карміць абедамі са студэнцкай кухмісцерскай; наставіць яму рогі з маладзенькай і дурной жонкай…

Пасмяяліся і забылі. Выключаных не вернеш. І каму ахвота звязвацца на сваю галаву?

– Традыцыйнасць і высакародны кансерватызм вераванняў, звычаяў, вопраткі, псіхікі, спосабаў весці гаспадарку… нават такіх, здавалася, дробязей, як кухня і побыт, – вось па чым пазнаюць славяніна. І таму славяне ад Лабы да Чарнагорыі, ад Баўцэна да Камчаткі павінны зліцца ў адзін народ пад уладай сіяцельнага дому Раманавых.

Аўдыторыя ашаломлена сціхла. Рунін вырашыў, што яе ўразіла навіна гэтай даўно спарахнелай ідэі.

– Дык вось… Славянскі кансерватызм ёсць самая высакародная, замілавальная і прыемная з'ява на зямлі…

Такога маўчання, якое запанавала пасля гэтых слоў, напэўна не бывала ў будынку "дванаццаці калегій"[34] з самага дня яго пабудовы. Усе рады амфітэатра глядзелі ў бок дзвярэй.

Уражана разяўленыя раты, круглыя вочы.

З дзвярэй з'явіліся "кансерватыўныя славяне". Іх было два, і кансерватыўныя яны былі да замілавання і глыбокай прыемнасці.

У вышываных зрэбных кашулях, падпяразаных паясамі, у шарачковых портачках і новых бялюткіх анучках, светлыя тварам і валасамі, яны спускаліся сходамі на сярэдзіну амфітэатра да пяці вольных месцаў, якія чамусьці ніхто не заняў, і на іхніх нагах пераможна рыпелі пахучыя і навенечкія лубяныя лапці.

На лакцявых сугібах віселі зялёныя вярбовыя кашы з накрыўкамі, на паясах – грабянцы, крэсівы і дошчачкі, якія ўжываюць у глухіх мазурскіх вёсках, калі чэшуць галаву.

Шэравокія, светлавалосыя, іканапісныя, з вішнёвымі вуснамі і ненатуральна ружовымі шчокамі, яны вельмі нагадвалі аперэтачных пастушкоў.

– …Нараджэнне панславісцкай ідэі наспела, – кідаў палымяныя словы падслепаваты Рунін. – Дальнабачнасць гэтай ідэі і пашырэнне яе сведчаць аб тым, што славянам даўно час заняць першае сярод усіх месца, належнае месца…

"Славяне" ўрэшце занялі "належнае месца", шырока рассеўшыся на вольнай лаве.

Усе вакол сядзелі, як аглушаныя, не ведаючы, што рабіць.

Алесь і Грыма, як па камандзе, адчынілі вечкі кашоў, збіраючыся, відаць, "усмоктваць мудрасць".

– …разальецца, замест усяго гэтага, паток нашай традыцыйнасці, стойкага манархізму і праваслаўнай веры. Аб'яднаныя славяне возьмуць у свае рукі спадчыну дзядоў, Малую Азію, Цараград і пралівы. На святой Сафіі зноў пастануць крыжы, на браме заззяе Алегаў шчыт. Патрыярхі Антыёхіі і… іншых гарадоў павядуць далей справу хрысціянства ў сваіх землях, Палестына ўрэшце атрымае законнага гаспадара. Хіба не дурасць, сапраўды, што труна бога знаходзіцца ў руках язычнікаў?! Манастыры, з мудрымі Нестарамі і Піменамі, замест капішчаў…

– Глядзі, – шапнуў нехта.

"Славяне" дасталі з кашоў "скруткі пергаменту", склееныя, відаць, з папяровых аркушаў, скураныя чарніліцы і птушыныя пер'і, узвялі вочы ўгору і, памармытаўшы, пачалі пакрываць паперу вычварнай вяззю, не забываючы чырвонай фарбы для загалоўных літар. У Алеся было ў руцэ лебядзінае пяро, выкрадзенае ў заалагічным музеі універсіта. Грыма пісаў даўжэзным павіным пяром, здабытым, відаць, у нейкага фурмана.

Хартыі з ціхім шолахам спаўзалі на падлогу.

Людзі, нарэшце, пачалі разумець, што тут адбываецца. Помста такі прыйшла. Нечаканая, парадыйная, злая. Дык вось што яны задумалі! Малайцы! Не вытрымала, значыць, у людзей сэрца. Ёсць сапраўдныя хлопцы, што не дадуць нават малой подласці сысці без пакарання.

Сям‑там у радах пачалі пырскаць.

Меўся адбыцца грандыёзны скандал, і толькі адчуванне гэтага стрымлівала пакуль што аўдыторыю ад гамерычнага рогату.

– І што ж? – тэатральна ўзняў рукі прафесар. – На шляху высакароднай ідэі, адчуваючы яе небяспечнасць, сталі ворагамі. Туркі, сардынцы, французы, англічане… Але не толькі яны. Супраць ідэй перш за ўсё паўстала здрада! Здрада, якую патаемна неслі ў сэрцы найбольш утрапёныя элементы грамадства. Усіх іх яднала забыццё прынцыпаў народнай маралі і забыццё народных традыцый, гнілое заходніцтва, якое завялі ў нас Бялінскі, Гэрцэн і К°, пагоня за няпэўнымі і падазронымі навінкамі…

Два кансерватыўныя славяніны дасталі надмерана вялікія маноклі і спрытна паднеслі іх да вачэй.

Нехта ў апошніх радах зарагатаў, і гэта прагучала ў поўнай цішыні, дзе толькі душыліся ад прытоенага смеху людзі, дзіка, як смех фальклорнага героя на хаўтурах. Рагатуну, відаць, заціснулі рот…

– …пагоня за моднымі плынямі чужой філасофіі, пагоня за сацыялістычнымі трызненнямі… Здраднікі выступілі супраць неабарачальнага і заканамернага вышэйшай заканамернасцю гістарычнага працэсу: працэсу ўтварэння аднаго панславянскага народа…

Відаць, кансерватыўныя славяне вырашылі падсілкавацца. З кашоў з'явіліся патрэсканыя і тугія, як гума, калёныя яйкі, скрылёчкі сала, дзве бутэлькі з журавінавым квасам і, нарэшце, гаршчочак з кашай.

"Славяне" лупілі яйкі і запівалі іх квасам, які пакідаў пад носам чырвоныя вусы. Елі сала, выціраючы рукі аб падстрыжаныя "страхою", на купецкі манер, валасы.

Цяпер смяяліся, заціскаючы раты, дзесяткі людзей.

– Украінафільства, якое падаграваюць аўстрыйскія агенты… Гэтая справа з Шаўчэнкам і нейкай Наталкай‑Палтаўкай на чале… Абмежаваная колькасць фантазёраў, якія лічаць, што Маларосія, маларосы з'яўляюцца чымсьці асаблівым са сваёй нераспрацаванай гаворкай і сваімі чумакамі і могуць існаваць, не адчуваючы патрэбы ў агульнай славянскай айчыне, імператары і ўсходнім праваслаўі…

Грыма глядзеў на гаршчочак кашы з непамерным здзіўленнем. Выгляд у яго быў такі, што бліжэйшыя рады грымнулі смехам. Грыма неўразумела паглядзеў на іх. Рогат выбухнуў мацней.

Палічыўшы гэта рэакцыяй на свой неадольны гумар, прафесар перайшоў на пафас.

– Як у немцаў Германія вышэй за ўсё, так у нас наш гасудар вышэй за ўсё. І мы маем поўнае права крыкнуць: рукі прэч, і няхай будзе наш народ з яго гасударам вырашальнікам лёсу народаў!

Усяслаў урэшце здагадаўся, як быць з кашай. Выняў з вачніцы манокль і пачаў чэрпаць ім кашу.

І тут рады не стрымаліся: пакаціўся па лавах вышэй і ніжэй, захапляючы ўсё новыя сектары, неадольны, магутны, гамерычны рогат.

Калі Рунін зразумеў, што смяюцца зусім не з ягоных жартаў, было позна: смех апанаваў усіх да апошняга. Ён паспешна кінуў на пераноссе пенснэ і ўбачыў усё.

Ад рогату, ад магутных, як прыбой, перакатаў ходырна трэсліся рады.

Рунін пачаў падымацца па прыступках. І тады Алесь стаў, каб закрыць Грыму спіной. Адсунуў яго плечуком.

Чацвёрка памагатых разам з суседзямі схапіла Грыму стаў і пацягнула далей ад прахода. Ён супраціўляўся і крычаў, але рогат заглушыў яго крыкі… Хлопцы зацягнулі Усяслава далёка за спіны.

– Вы? – спытаў Рунін. – Вы, князь?

Некаторыя ўжо не маглі смяяцца і толькі пазяхалі, як рыба на пяску.

– Я з самага пачатку бачыў гэта, – сказай бледны Рунін. – Чаму вы зрабілі…

– Патрыёт стайні! – крыкнуў з‑за спін Грым і здушана замыкаў.

– Хто яшчэ там? – спытаў Рунін.

– Хіба вам мала мяне аднаго? – спытаў Алесь.

– Я хачу ведаць, хто яшчэ?

– Як бачыце, усе.

Рогат рабіўся нясцерпны.

– Прычыны?

– Нежаданне бачыць вас тут. Нежаданне, каб нас вучыў розуму, – а праўдзівей – розуму– маразму, – такі, як вы… даносчык… цемрашал… згубіцель юных і чыстых…

– Без асабістых абраз!

І тады Алесь узняў руку.

– Жарты прэч… Нам абрыдзеў ваш панславіцкі смярдзёж… Абрыдла гэта маска драпежнасці… Нам абрыдлі вы. Вы пэцкаеце самае імя нашай радзімы, наша імя, наш незаплямлены гонар.

– Вы не патрыёты!

– Мы патрыёты больш на вас. Але мы не хочам велічы за кошт іншых народаў. Бо ўсе людзі зямлі – браты. І ўсе яны падобныя адзін на аднаго і на нас. На свеце няма горшых народаў… А калі ёсць, то іх робяць такія, як вы.

– Відаць, я яшчэ не скончыў ачысткі універсітэта.

– І не скончыце, – спакойна сказаў Алесь. – Я пайду адсюль, але пойдзеце і вы разам з вашымі ванітамі. Іначай вам на кожнай лекцыі будуць чыніць абструкцыю.

– Пасмешышча! – крычалі з радоў. – Квасны Платон!

Зноў успыхнуў рогат. Хлопцы з мясцовага зямляцтва зацягнулі па‑руску забаронены пасля паўстання "Марш Кошута". Амаль без слоў, якія ведалі нямногія, але грозна ляцела мелодыя. У адказ ёй плесканулася недзе пад столлю марсельеза.

Амфітэатр віраваў. Кожны цяпер не разумеў, як маглі яны цярпець гэтую брыду і гніль хоць яшчэ адну хвіліну, як маглі забыць аб выключаных, як маглі мірыцца з прынізлівымі разважаннямі гэтай макрыцы.

Аўдыторыя выбухнула крыкамі.

– Ганьба! Мазгі лыкавыя! Вон! Вон!

Свіст, здаецца, ірваў муры і прымушаў дрыжаць шыбы.

Яны стаялі на пероне і, як заўсёды ў апошнія хвіліны, не ведалі, аб чым гаварыць.

– І ўсё ж гэта блазнаванне, – сказаў Кастусь. – Мужыкі з голаду ядуць траву, а ты дзеля няпэўнай асалоды звесці рахункі з гэтай старой малпай вылецеў.

– Хай яны мне з двума дыпломамі солі на хвост насыплюць, – сказаў Алесь. – Што ж, па‑твойму, дазволіць яму атручваць мазгі і даносіць далей? А так яго прыбралі. Ды і з хлопцаў цяпер ніхто такому трызненню не паверыць.

– Добра, што Грыму не выдалі. Вось гэта была легкаважнасць, памятаючы нашу размову.

– Папусціцца Руніну было нельга. Стрывалі б гэта – сцярпелі б і большае.

Кастусь па чарзе пакусваў губы. Спачатку верхнюю – ніжнімі зубамі, потым ніжнюю – верхнімі. І раптам зарагатаў.

– Дурні вы… Дурні вы, але малайцы… Кашу – маноклем.

Другі ўдар звона разрэзаў халоднае паветра.

– І сапраўды, нічога не адбылося, – гаварыў далей Кастусь. – Выперлі гэтую сволач, пасмяяліся. Дыпломы – у цябе… Я гэта, уласна, таму, што сумна мне будзе. Але нічога… Можа, гэта і на лепшае. Патрэбна работа на месцах. Многія хлопцы нават кінулі універсітэт, у валасныя пісары ідуць… Працуй і ты, браце. Спадзяёмся.

– Буду, – проста адказаў Алесь.

З вагона вылез змрочны Кірдун.

– Час развітвацца, паніч?

– Як, Халімон, едзеш, значыцца?

– Еду, – буркнуў Кірдун. – Хто вас цяпер карміць будзе? Мне‑то нічога, а ён вось трэцяга ніверсітэту не скончыў. Казаў яму, не звязвайся. З арэх таго дабра – на тры дні паху. А ўсё вы. Вы паніча збіваеце.

– Кінь, – сказаў Кастусь. – Абдымемся, ці што?

Кірдун выцер вочы.

– Ды што мне, самому вас не шкада? Маладыя такія, а без жыцця жывяце… Трэці звон.

– Убачымся, – сказаў Алесь.

– Убачымся. На справе.

Цягнік дыхаў парай на нізкае сонца, і яно, трапляючы ў сівыя клубы, мяняла колер. Рабілася атрутна‑зялёнае.

Стары Вежа сустрэў унука, як заўсёды, знешне халаднавата:

– Адвучыўся? Ясна. Як кажуць, з прэндкім поврутэм.

– Выгналі, – сказаў унук. – Ну і сволачы!

Дзед прыкінуўся здзіўленым. Нават галавою пакруціў, шкадуючы наіўнасць і неабазнанасць унука. Пачаў цярпліва тлумачыць:

– Мы – нацыя вялікая, і дробныя сволачы нам у дзяржаве зусім без патрэбы.

Кірдун, які разам з Алесем атрымліваў маральную лазню – "нашто дапусціў", – раптам пачаў бурчаць. Пасмялеў у Пецярбургу, слухаючы размовы Алесевай кампаніі.

– До ўжо яму вучыцца. І так разумнейшы за ўсіх.

– І за мяне?

– Анягож, – сказаў Кірдун і асекся. – Не так мовіў, прабачце.

– Не, ты кажы. Кажы, калі пачаў.

Кірдун, як большасць простых людзей, не мог трываць натацый і катавання словамі.

– Вучыў многа… Многа пісаў… Шмат чытаў…

– Цік‑кава, – сказаў дзед. – І што, хацелася б ведаць, вычытаў? Га, Халімон?

Раней Кірдун, напэўна, пачаў бы прасіцца, каб адпусцілі душу на пакаянне. А тут не вытрымаў:

– Вычытаў пра народы і пра роўнасць людзей.

– Ну‑у? Не мож‑жа гэтага быць!

– "Кішкай апошняга папа – апошняга цара… задушым", – раптам успомніў Кірдун. – Я яму, княжа, казаў: "Не варта, паніч, так уголас. Думайце сабе паціху, пакуль да кішак не дайшло".

– Яшчэ?

– "Айчыну, веру вярні нам, просім", – спадзеючыся толькі на заступніцтва Алеся, бубніў Халява.

– Бачыце вы. Яшчэ?

Цяпер Кірдун лупіў урывак з Ганкавага Краледворскага рукапісу. Лупіў на скажонай да апошняга чэшскай мове. У дзеда палезлі на лоб вочы.

– Ясна, – сказаў. – Ясна, чаму вы там вучыліся.

Алесь паспрабаваў быў заступіцца.

– Я не з табой гавару, – сказаў дзед. – Ну, Халімон, а мэта… мэта вашага з панічом навучання якая?

– Народ, – сказаў Кірдун. – "Спявайце гімн народу…", "Гэй, не сумуй, плынь шчасця цячэ. Народ твой ніць залатую тчэ…", "Звівайце вяроўку, гора‑бяда. Для ворагаў пятлі нам не шкада".

– Ого, – сказаў з iранiчнай павагаю дзед. – Ты, Кiрдун, чэшскае, чэшскае нешта яшчэ нам такое. Надта ўжо добра ў цябе атрымлiваецца. Палiглот!

Кірдун дзёрзка і смела глядзеў у вочы пану Данілу:

– Не глытаў я ніяках палёў. Я чалавек бедны.

– Пачытай, Кірдун, – з раптоўнай злосцю сказаў Алесь. – Па‑чэшску. Давай "Прароцтва".

Кірдун выпрастаўся:

– "Бачу я зарыва, цені сражэнняў, востры клінок скрывавіць твой рот. Спазнаеш ты беды і змрок запусценняў, але не тужы, мой вялікі народ".

– До, – сказаў Алесь. – Дзеду, вы ніколі не пакрыўдзілі простага чалавека. Але тое, што вы робіце, гэта панства.

І тут Халімон нечакана напаў на Алеся.

– Маўчалі б, паніч. Лаянку не ў торбе насіць… Дый якое тут панства? Каб гэта пан‑дзед на мяне аднаго. А ён што, з вамі іначай размаўляе? З губернатарам? Дзеду восем дзесяткаў ды сем гадкоў, вам – дваццаць…

Алесь развёў рукамі.

Вежа схаваў рот у далонь.

– Кінь спяваць, – усё яшчэ іранічна сказаў ён. – Ведаем мы, што гэта такое.

Адступіць ён не мог. Але і Халімон і Алесь разумелі, што гэтае бурчанне ёсць адступленне.

– На‑род, – сказаў Вежа. – Восенню ля разарыя заворваў зямлю дзед Тхор. Паварочваў рала, ды і ўваліўся з разоры проста ў ружы. Глебавічна на яго: "Што ж ты робіш, перачніца старая, гэта ж кветкі". А ён: "Кветкі развялі. Кве‑еткі! Г… гэта, а не кветкі". Усю с… пакалоў!" Вось табе і твой народ. Вось табе і тэма для чарговага дыфірамба: "Ружы і Тхор".

Ніхто не ведаў, што Вежа патаемна выпісваў усе тыя кнігі, якія чытаў унук у Пецярбургу. Маладых дражнілі фалангістамі – дзед чытаў Фур'е. Маладых дражнілі гегельянцамі – дзед чытаў Гегеля, хоць яго і нудзіла ад падступнай папоўшчыны. Шмат чаго ён па распанеласці не падбаў зразумець, але адно яму спадабалася. Немец адказвае на тое, што было натуральным перакананнем дзеда, нормай ягонай думкі ледзь не з таго часу, як Вежа сябе памятаў, а асабліва з дня смерці жонкі.

Прыродна здаровым, зямным сваім розумам пан Даніла быў цвёрда перакананы, што свет не стаіць на месцы, што ёсць у ім і стаячая вада і плынь. Першае гніе і робіцца балотам, другая – з крыніцы робіцца ручаінай, ракою, морам, аблокамі.

І ён ведаў, што свет ідзе наперад, пакутліва спасцігаючы нешта вялікае. Назіраючы за людзьмі, ён разумеў, што тое, да чаго яны ідуць, – лепшае.

Новае пакаленне аніяк не магло быць горшае за папярэдняе. Дзеці зберагалі вопыт бацькоў, аналізавалі іх памылкі, і трэба было быць самаўлюбёнай свіннёй, каб не заўважаць гэтага.

Два радкі паэта балюча ўдарылі па нервах Вежы поўным супадзеннем думак з ягонымі.

И наши внуки, в добрый час,

Из жизни вытеснят и нас.

Трэба было не ганарыцца. Трэба было проста растлумачыць ім, што не мінуць гэтай апошняй чашы і яны, што такі закон жыцця – "дыялектыка". І трэба было зразумець, што адзіны спосаб не стаць непатрэбным – змяняцца да смерці і да смерці разумець новае, а калі не разумееш, няздольны зразумець – ставіцца да яго з любоўнай верай.

І ўсё ж дзеду было сумна. Нелітасцівы і жорсткі быў – у вышэйшай сваёй справядлівасці – закон жыцця.

– Валіся дрэва на дрэва, – кінуў дзед вечную шкалярскую прыказку.

Кірдун сеў: спрачацца са старым панам не выпадала.

– Запiсваю на тваё iмя чатыры валокi зямлi з усiм, што да таго належыць. Адмаўляцца – не смей. Не твая справа. Прадаваць яе – забараняю: зямля – незалежнасць, карэннi. Атрымаеш з жонкай вольную. З такiмi думкамi – у прыгоне не ходзяць.

Халімон паспрабаваў паваліцца ў ногі.

– Вось яно. Думкі – думкамі, а з халопства не вырас. – Наліў чарку. – Паніча не кідаць… І як памру – не кідаць… Ён цябе шанаваць будзе.

– Нашто ж крыўдзіць, пане. Я ж ля яго амаль дзесяць год. Я яго во гэтанькага памятаю.

– Ну, кінь, кінь!

…Алесь нібы наноў знаёміўся з наваколлем, але асаблівых змен не адчуваў.

Гелена жыла ў новым доме, у Ведрычах, чакала, пакуль малыя Юрась і Тонька падрастуць, і лічыла за неабходнае ўдзельнічаць у кожнай п'есе, што ставіў тэатр у Вежы. Акруга хваліла яе і Вежу. Лічыла, што ён правільна зрабіў, аддаўшы ёй зямлю. Трэба было любой цаною ўтрымаць актрысу, якая рабілася гонарам Прыдняпроўя, калі ўжо яна была вольна. Чуткі аб ён пайшлі далёка. Зімой у Вежу прыйшоў ліст ад славутага Шчэпкіна: прасіў прыехаць на агледзіны, загадзя дамовіўшыся аб суме кантракту. Прыязджала таксама m‑me Lagrange ад імя французскай трупы, што выступала ў Міхайлаўскім тэатры, тая самая Lagrange, што пазней здабыла лаўры аднолькава трагічнай і камічнай актрысы ў "Дурнях" і драме "Le fils de Giboyer"[35]. Слухала і глядзела "Антыгону" і, па‑французску, ролю ў "Федры". Маўчала, нібы нават прыгнечаная, не знайшла хібаў у мове, акрамя лёгкага паўднёвага акцэнту (дзіцячае вымаўленне роднай вёскі лягло тонкай афарбоўкай на чужую мову), і скончыла тым, што запрасіла з сабою. Калі Гелена адмовілася, сказала, што разумее яе становішча, але як толькі, гм… прычыны стануць больш‑менш самастойныя, яна можа смела ехаць: выпадак небывалы, але яе чакацьмуць.

⇐ Предыдущая 7 8 9 10 111213 14 15 16 Следующая ⇒