Дагератыпная майстэрня 6 страница

У Тэклі з'явіліся на вачах слёзы.

– І так сябе мучыць? Ах‑х ты! Грэблу, што коней чысцяць, узяць бы ды скуру са спіны тваёй, каб не села.

– Тэкля, – папрасіла Майка. – Мне вельмі дрэнна…

– Га‑аротніца ты мая! Ды як жа ты?

– Ніяк. Выйду за Хаданскага.

Нянька схапіла Міхаліну за плечы.

– За яго? Ды плюнь ты, хай ён утопіцца! Нашто табе ў тую квэку лезці? За Выбіцкага – і тое лепей, хай сабе ён і парцяныя[17] шкарпэткі носіць.

І раптам пацалавала дзяўчыну:

– Дзеўка, кінь! Дзеўка, хай ён пэнкне! Хай ён, жорсткі чалавек, на трыбусе поўзае ды зад валочыць. Ой, паплачаш! Хлопца якога на каго мяняеш. Ото б я з ім аджыла. Маечка, дзетухна, не ідзі ты за таго! Людзі Хрыстом богам моляць, каб за табою ды яму не дастацца! Падумай пра іх…

Майка здзівілася. Тэкля гаварыла зараз, як сталага розуму жанчына. Магчыма, не свае словы.

– Такі ўжо воўк – толькі ім вёдры са студні даставаць. Калі нават пойдзеш – пакінь, дзетачкі, людзей у сваім майне. Хай асобная ад мужа даброта ў цябе будзе.

Тэкля заплакала.

– А лепей у‑ця‑кай ты ад яго. Iдзi да загоршчынскага панiча, павiнiся. На каленях прыпаўзi да павiнiся. Пэўна, не з'есць. Ну, дасць, можа у вуха раз‑другi, як, не раўнуючы, мне за дурасць нябожчык Мiхал. Ну, па спiне разок перацягне, дый даруе. Я табе кажу, даруе. Затое век гора ведаць не будзеш. А добра як з iм будзе! Што ў царкве, што ў ложку. Ды я б, маладою, на край свету за iм пабегла, каб хвiлiну на мяне паглядзеў. Ён, цi ведаеш, бы ў песнi: "Як ён мяне пацалуе – тры днi ў губе цукар чую".

Старая гладзіла Майчыны плечы і адчувала, як яны дрыжаць пад яе рукой.

– Папрасi даравання. Ты не думай. Гэта не страшна. Наадварот, салодка i лёгка, ясачка ты мая. Нiчога ж не зробiш, доля наша такая. Я i то часам Мiхалку прасiла: "Набi ж ты мяне, даражэнькi, можа, я ўжо тады менш цябе, змея, кахаць буду".

І пад гэтыя цьмяныя пакорлівыя словы Майка заплакала. Упершыню за восем месяцаў.

– Нічога… Нічога не зробіш, Тэкля. Позна.

– З труны толькі позна… Ты проста аддай сябе на ягоную літасць… на ягоную абарону.

Нібы малой, Тэкля выцірала Майцы аблічча памочаным ручніком.

– Ты ідзі. Прымі, калі прыйшоў чалавек. Пагавары, нічога не зробіцца.

Занадта проста трымаючыся, яна выйшла на тэрасу і ўбачыла ля балюстрады высокую жанчыну ў залацістай сукні.

Вочы міжвольна адзначылі зграбнасць постаці, простую элегантнасць убору, капялюшык з танюткай залацістай саломкі.

Твар госці хаваў цёмны, з мушкамі, вельмі густы вэлюм.

– Пробачце, я прымусіла вас чакаць, – па‑французску сказала Майка.

Госця адказала таксама па‑французску. І хоць памылак у вымаўленні не было – празмерная правільнасць мовы лепей за памылкі казала аб скутасці чалавека, які гаварыў.

– Што вы, – сказала госця. – Я проста не звярнула ўвагі. Заглядзелася на гэтую раскошу.

Тэраса вісела над крутой стромай. Унізе быў адхон з дрэвамі і возера. Злева дзве снежныя званіцы. Яшчэ далей – стужка Дняпра, а за ёю жоўтыя ад жыта ўзгоркі. Далёка‑далёка.

– Сядайце, калі ласка, – упарта трымаючыся французскай, сказала Міхаліна.

Нейкую трывогу выклікала ў ёй гэтая жанчына. Яна не бачыла пакуль яе аблічча, але трывога ўзрастала.

– Дзякуй вам.

Яны сядзелі адна насупраць другой і маўчалі. Доўга. Госця, здавалася, слухала. І не проста слухала, а заслухалася. Галоўка схілілася набок. З‑за цёмнага вэлюму, яшчэ цямнейшыя за яго, вільготна глядзяць, не міргаюць вочы.

З‑за шатаў дрэў, з‑за Дняпра тонка‑тонка, высока‑высока гучала жніво. Нібы па шкле лёгкім срэбным малаточкам, нібы ў тонкі шкляны посуд, на мяжы слыху, звінелі галасы. А можа, гэта звінела дрыготкая шкляная смуга гарачага паветра над нівамі?

Закурыўся дробненькі дожджык

Па чысценькім полі, закурыўся.

Зажурыўся мой татулька ў доме

Па мне, маладзенькай, зажурыўся.

З адвечнай спеўнай тугой, з перападамі і ўзлётамі, калі здаецца, што вось зараз чалавек увесь, да апошняга, выльецца ў песню, звінелі галасы.

Гэта не была скарга. Гэта спявала сама зямля.

Не курыся, дробнеькі дожджык,

Па чысценькім полі, не курыся.

Не журыся, мой татулька, ў доме

Па мне, маладзенькай, не журыся.

Майка раптам убачыла, што вочы невядомай, вялізныя, як азёры, глядзяць ужо на яе і праз яе, не разглядаюць, а проста бачаць: наскрозь

А ў шкляных далях, як з неба, спявалі, звінелі галасы:

Не ты мне даў долечку ліхую,

Ліхое замужжа, не ты мне даў.

Бог жа мне даў долечку ліхую,

Ліхое замужжа, бог жа мне даў.

– Чуеце? – спытала раптам жанчына.

Майка здрыганулася. Таму што невядомая сказала гэта па‑мужыцку. Натуральна, нібы іначай і быць не магло, спеўнай прыдняпроўскай гаворкай, якую яшчэ больш адцянёўваў нейкі дзіўны, трохі дзіцячы акцэнт.

"Алесь гаварыў заўсёды па‑мужыцку. З жанчынамі і мужчынамі, на полі і ў зборні. І таму ўсе тыя, хто ўжываў мужыцкую мову, там, дзе яе не прынята было ўжываць, мелі дачыненне да яго".

– Чуеце? Жаночы лёс. Аднолькавы і ў пані, і ў прыгоннай.

Майка адказала таксама па‑мужыцку – прыняла выклік:

– Згадаеце расцаніць гэта як размову пра ўсіх жанчын ці пра мяне?

Жанчына ўсміхнулася:

– Усё адно, – разлічаным, пластычным жэстам жанчына прыўзняла і замацавала на капялюшыку вэлюм. – Я былая прыгонная акторка пана Вежы. Гелена, а па новым прозвішчы – Карыцкая.

Міхаліна пазнала яе… Тая… Што ж здарылася?

Майчыны вочы прабеглi па ўсёй постацi актрысы, з галавы да ног. "Хлусня, – мiжволi падумала Мiхалiна. – Тое, што казалi пра iх, таксама была хлусня. Нехта сказаў подласць, зрабiў подласць, а я пайшла ў яго на шворцы".

Нібы зразумеўшы яе, Гелена ўсміхнулася. Усмешка была такая, што Майка зразумела: толькі ласкай і паблажлівасцю гэтай жанчыны можна растлумачыць сам факт размовы. Яна рабіла ласку, і ніхто не асмеліўся б зрабіць ласку ёй. Міхаліна глядзела на поўныя вочы.

Сонца на твары. Хохлікавыя каўпачкі "панічоў" кідаюць на сукенку і твар бэзавыя і ружовыя адбіткі. Вочы вялізныя.

А плечы тонкія, але, адразу відаць, вытрымаюць усё.

Незвычайная, пагрозлівая прыгажосць. Захоча – адбярэ.

І, нібы толькі ў жаданні гэтай жанчыны была справа, дзяўчына ўся натапырылася, як перапёлка, што бароніць гняздо. Яна не ведала, што Гелена прыблізна на гэта і разлічвала, едучы сюды, і таму здзівілася, убачыўшы на яе вуснах тую самую ўсмешку.

Карыцкая таксама ацэньвала субяседніцу, ад попельных валасоў да насцярожанай усмешкі, да вострага носа туфліка, які высунуўся з‑пад сукенкі. І ацаніла. "Прыгожая. Нават надзвычай прыгожая і жаноцкая. Абатрэцца трохі, пазбавіўшыся ад свавольстваў, – будзе жанчына… Значыцца, вось каго… Што ж, хіба яна лепшая за мяне?…"

Не. Не лепшая. Проста другая. І вось такую, другую, ён яе і кахаў.

На хвіліну ў яе сэрцы абудзілася раўнівая жаночая злосць, але яна адразу справілася.

Проста перад тым, што яна, Гелена, зрабіла, гэты маленькі верабей нічога не значыў. Алесь, вядома, будзе кахаць яе. І толькі. А яе, Гелену, ён не забудзе.

Ад вераб'я нічога не залежала, і таму з ім трэба было быць добразычлівай.

Гелена ўсміхнулася.

Міхаліна глядзела на яе строга і насцярожана:

– Вы ведаеце, што я парушыла ўсе сувязі з гэтымі дамамі? Нашто вы прыйшлі?

– Даведацца, ці канчатковае гэта рашэнне? – спакойна сказала Гелена.

– Выбачайце, калі ласка, але я не ведаю, якую цікавасць гэта можа мець для вас?

З ніў зноў ляцела далёкае:

Бог жа мне даў долечку ліхую,

Ліхое замужжа, бог жа мне даў.

– Хіба для мяне? – спакойна скзала Гелена.

Майка не разумела яе. Але спакой актрысы, яе упэўненасць нараджалі неспакой, боязь і трывогу.

"Адбярэ. Захоча і адбярэ. Гэтая здолее".

Майка памятала яе на сцэне.

"Усё. Канец. Дагулялася. За каго сябе лічыла, варты жалю вераб'ішка? Хаданская хлусіла. Але хлусня можа зрабіцца праўдаю".

Карыцкая глядзела на паненку і разумела ўсё.

– Хочаце, каб я сказала, аб чым думаеце?

– Вы можаце? – іранічна спытала Міхаліна.

– Магу.

– Не трэба.

– Але не трэба і вам так думаць. Не непакойцеся. Я прыйшла сюды не дзеля таго.

І, нібы ратавалася ад чагосьці, трохі паспешліва сказала:

– Вы ведаеце, што па намаганню гэтага чалавека, тады яшчэ зусім дзіцяці, я атрымала волю і некаторыя незалежныя сродкі, якія мне здаюцца багаццем.

Тон гэты быў брыдкі, але Гелена ведала: толькі дзелавітасцю і вонкавай сухасцю можна не сапсаваць справы, не насцярожыць, пераканаць у тым, у чым хочаш…І яшчэ – трошкі – упэўненасцю ў сабе. Каб адчувала, што ніхто яго не адбіраў і не адбірае, але ёсць такі чалавек, які… можа адабраць у кожную хвіліну.

– Віншую вас.

– Як вы думаеце, што магу я адчуваць да чалавека, які бескарысліва даў мне ўсё гэта?

Майчыны зрэнкі здрыгануліся.

– Мяркую… удзячнасць.

– Вядома, удзячнасць. І самую глыбокую павагу. І… любоў, бо чалавека такой маральнай чысціні мне яшчэ не даводзілася бачыць.

Сэрца Міхаліны сціскалася ад думкі, што субяседніца таксама можа кахаць яго. Таксама? А хто яшчэ? Хіба яна? Хіба ёй не ўсё адно? І яна сказала назнарок суха:

– Яму яшчэ не было дзе страціць мараль.

– Мы не судзiм людзей за будучае, – сказала Гелена, нiбы не заўважаючы, што чырвань кiнулася Майцы ў твар ад гэтых слоў. – Як вы думаеце, павiнна я, у сваю чаргу, у меру маiх сiл памагчы яму?

– Пэўна.

– Не ведаю, магчыма, я перашкоджу, але іначай не магу. Некалькі апошніх месяцаў я заўважала, што ён пакутуе. Я не ведала прычыны, але ўрэшце здагадалася, што гэтая прычына – вы.

– Прабачце, але аб гэтым я не хачу гаварыць.

Тон быў рэзкi, але Гелена бачыла прасвятлелыя вочы дзяўчыны i разумела, што тая раптам перайшла ад безнадзейнасцi i адчаю да самай высокай трапяткой радасцi. Гелена ведала, што Мiхалiна цяпер даруе ёй нават словы, якiя яна мелася вымавiць, адмовiцца ад дзявочай грэблiвасцi перад яе словамi, вызвалiцца ад рэўнасцi i, магчыма, будзе нават любiць яе, Гелену, за тое, што яна прынесла ёй гэтую iскрынку святла. Гелена ведала, што лепшы сродак узвысiць чалавека, якi знаходзiцца ў такiм стане, – гэта прышчапiць усведамленне таго, што, нягледзячы нi на што, нехта ўсё ж кахае яго.

– У мяне будзе дзіця, – сказала Гелена. – Ад каго, спадзяюся, не важна. Гэты чалавек звязаны з другою, і рассекчы гэты вузел можа толькі бог.

Майка і сапраўды не адчувала грэблівасці. Наадварот, шчымячы жаль.

– Смерць? – спытала яна.

– Бог. Спадзяюся, вы не асудзіце мяне, калі даведаецеся, што я кахала, кахаю і заўсёды буду кахаць яго.

– Гэта было б ханжаства… Што ж рабіць, калі зямныя законы супраць?

– Божыя.

– І няхай… няхай… Усё адно. Гэта ўсё адно шчасце.

– Што ж тады сказаць аб тых, хто сваім капрызам разбураюць шчасце?.. І калі быць з каханым не грэх, то што тады грэх?

Майка апусціла веі.

– Нейкім чынам балбатня чэлядзі аб гэтай акалічнасці дайшла да пана Алеся. Ён заўсёды ставіўся да мяне добра. Я думаю, яму стала не пад сілу жыць. Вы ведаеце, гэтыя абрыдлівыя плёткі… Адна з іх, самая хлуслівая, пару тыдняў таму дайшла да яго. Толькі гэтым ды яго дабрынёю я магу растлумачыць тое, што ён мне прапанаваў, – Гелена зрабіла паўзу.

Звінела за ракою жніво.

– А прапанаваў ён мне ні больш ні менш як прыкрыць мой "грэх". Я дарую яму, ён жа нічога не ведаў, а пасля яму было ці не ўсё адно… І вось таму я і прыйшла да вас. Мне здаецца, тое, што здарылася, гэта ўжо занадта.

Гелена прыціснула далонь да грудзей:

– Сёння ён зрабіў гэта. Заўтра падставіць галаву пад кулю. І вось я пытаюся ў вас, – у голасе была відавочная пагроза, – ці сапраўды вы вырашылі назаўсёды парваць усе сувязі з гэтай фаміліяй?

– Я… не ведаю.

– Вырашайце.

Майка сапраўды не ведала, што ёй рабіць.

– Ён памрэ, Міхаліна Яраслаўна, – нібы адчужана да яе, сказала Гелена. – Нельга так жорстка.

І гэты амаль умольны тон вярнуў Міхаліне ўпэўненасць:

– Я ўсё ж не да канца разумею вас. Мне здаецца, жанчына здольна на высакародныя ўчынкі толькі ў імя асабістай прыхільнасці.

Карыцкая зразумела: дзяўчо заганарылася. Трэба было адразу ж пасадзіць яе ў лужыну.

– Вы лічыце, што ў імя асабістай прыхільнасці жанчына можа пайсці і на такі высакародны ўчынак? Мне здаецца, да такой ступені жаночае каханне не даходзіць.

Майка не глядзела на яе. Яна ледзь не калацілася ад супярэчлівых пачуццяў: крыўды на гэтую жанчыну і захаплення ёю. І яшчэ яна падумала аб тым, што яна патрэбна яму і добрая, і благая, усякая. Іначай бы гэта не было каханне.

Гелена ўстала і апусціла на твар цёмны з мушкамі вэлюм:

– Вось і ўсё, што я хацела сказаць. Ва ўсякім разе, раю паспяшацца, калі вы не хочаце назаўсёды страціць яго.

Майка глядзела на яе, і, нібы адказваючы на яе думкі, жанчына сказала:

– Адкуль я ведаю? Можа здарыцца ўсё. І потым, заўтра рана ён едзе ў Пецярбург. Магчыма, на некалькі год… Што яму тут?

Схіліла галаву.

– Бывайце.

Майка глядзела, як госця спускаецца са сходаў на круг гонару, і невядомая трывога расла ў яе душы.

"Як ідзе… Якая прыгожая… У сто разоў прыгажэйшая за мяне".

Яна не ведала, што рабіць.

– Чаго яна прыходзіла? – спытала Тэкля.

– Так. Загадай, каб запрэглі коней.

Калі Тэкля вярнулася, Майка сядзела ля балюстрады і сціская пальцамі галаву.

– Прычоску папсуеш, – паддала жару Тэкля. – Едзь ужо.

– Добра.

– А Ілля?

– Скажы яму, што я не прыму яго сёння. Нi заўтра, нi паслязаўтра.

…Коні, запрэжаныя ў лёгкую брычку, імчалі да гасцінца. Налева – будзе Загоршчына. І заўтра ён едзе. На гады…

Яна сядзела, трохі падаўшыся наперад. Тонкі твар быў трохі бледны.

На ростанях яна памарудзіла трохі. Боль рос, але расло і пачуццё ўніжэння. І, аднак, трэба ехаць.

Яна раптам сцёбнула коней і нечакана моцным рыўцом лейцаў звярнула направа.

– Но! Но! – голас яе зрываўся.

І каб ужо ні аб чым не думаць, ні на што не звяртаць увагі, забыцца, яна пагнала коней па гасцінцы. Прэч ад Загоршчыны! Далей! Далей!

Усё было скончана і ў Загоршчыне, і ў Вежы. Чакала дарога. Чакаў Пецярбург, Кастусь, універсітэт. Апошні вечар, уласна кажучы, Алесю не было чаго рабіць. Хіба што развітацца з наваколлем.

Пан Даніла, які прыехаў разам з унукам у Загоршчыну, увесь дзень хадзіў злосны, чапляўся да ўсіх і ледзь не лаяўся, а потым раззлаваўся на Алеся за спачувальныя вочы і прагнаў прэч.

Алесь зайшоў да пана Юрыя і нагадаў, каб той Паўлюка і Юрася ўладкаваў у Горацкую акадэмію. Абодва любілі зямлю і мелі добрыя галовы.

Вочы пана Юрыя былі сумныя і зараз зусім не нагадвалі вачэй маладога чорта. Ён нявесела ўсміхаўся і падтакваў сыну:

– Але. Вядома. Не збяднеем. Затое агаворым, каб вярнуліся сюды. Два свае аграномы. Адзін у Вежу, другі – да нас. І суседзям памогуць. Я ведаю… Агрыкультура!

…Алесь ішоў берагам Дняпра. Імкнулася, бегла некуды шырокая плынь. Сінія пагрозлівыя хмары стаялі, не рухаліся, за вялікай ракой. Кроплямі пралітай крыві чырванелі татарнікі.

Ён мінуў курганы – іх было тут дзесяткі тры, розных – відаць, нейкі старажытны племянны могільнік, – і пайшоў угору па спадзістым адхоне. І на курганах, і тут, але радзей і радзей, магутна і сакавіта тапырыў свае дзіды баец‑чартапалох. І Алесь ведаў, што ўсё гэта, навакольнае, ён ніколі не здолее забыць.

Уявіў сабе, як заўтра раніцай маці будзе трымацца з усіх сіл, бацька – нявесела жартаваць, а дзед з заўсёднай іранічнай усмешкай скажа, перадражніваючы семінарскі лаціна‑рускі жаргон:

– Ідзі, рытар, ужо там па цябе sub aqua[18] прыехала.

Сто год так дражнілі самаўпэўненых боўдураў, што вучацца невядома нашто, не маючы і напарстка мазгоў.

Сцiснула горла. Не хацелася кiдаць усяго гэтага.

I ўсё ж абшар, i велiчная плынь, i бярозавы гай, у якi ён зайшоў, дзiўна супакоiлi яго. На свеце яшчэ магло быць шчасце.

Гай быў белы‑белы. Зялёная трава, зялёныя шаты, а ўсё астатняе, як кінуць вокам, белае як мармур, як цукар, як снег.

Матавыя ствалы бяроз былі ўкрыты чорнай вяззю. Мядовы свіст невядомай птушкі – для гівала было позна – ляцеў аднекуль з сонечнай лістоты.

Сонца схілялася і мякка заглядала пад лістоту. Нібы хацела праверыць, што там магло здарыцца за дзень.

Было ціха. Быў мір.

…Ён ішоў дадому, а над ім, у вышыні, плылі зялёныя, пурпурна‑чырвоныя і сінія аблокі, якія свяціліся сваім святлом.

На двары, ля ўпакаваных павозак, Халімон Кірдун лаяўся з Фельдбаўхам. Кірдун з жонкай павінны былі ехаць разам з Алесем. І таму Халява быў поўны самым невыносным для ўсіх гонарам.

– Але ж плед такі паніч ацаніць, – казаў Фельдбаўх. – Плед гэты ёсць практычны. Не пэцкаецца ён. Nuch?

– Панюхай ты, ведаеш што… – злаваўся Халімон. – Гэтай анучай набожчыкаў укрываць. – Халімон смела валіў цераз пень‑калоду, бо ведаў, што немец дрэнна разумее хуткую гаворку. – А яму трэба яркі, вясёлы. Да нас з панічом, магчыма, кабеты хадзіць будуць. Зірне якая на гэткую посцілу ды яшчэ, крый божа, пасівее… До ўжо тваёй улады над хлопцам!

– Хам‑Халімон, – сумна сказаў Фельдбаўх. – Драўляная галава Халімон. Хвалько‑Халімон.

І адвярнуўся.

– Няма ўжо ні твая, ні мая ўлада, – сказаў ён пасля паўзы. – Гарэлка нам з табой толькі ўлада хлябтаць. Пі адзін… Наг‑бом… Вайсрусішэ свін‑нья!

Кірдун раптам з сілаю ляснуў шапкай аб зямлю.

– Ды што ты да мяне прывязаўся, перачніца нямецкая?! Мала мы з табою, ты, нежанаты, ды я, пры жонцы халасты, той гарэлкі папілі ды ў дурня пагулялі? – на вачах Кірдуна выступіла вільгаць. – Мне, думаеш, лёгка? Буду там чорт ведае з кім тую гарэлку хлябтаць.

– Я таксама ёсць басурман.

– Ты свой басурман, – гарачыўся Халява. – Наш. Беларускі. Ай, ды ідзі ты!..

Схапіў немца за плечы і патрос. А той яго. З хвіліну яны торгалі адзін аднаго. Усё больш і больш павольна. І ўрэшце кінулі.

– Сумна, – сказаў Кірдун.

– Сумна.

– Кладзі гэтую анучу. Спатрэбіцца. Хадзем лепей вып'ем.

Алесь усміхнуўся і падумаў, што яму, канечне, трэба зрабіць яшчэ нешта. Ага, трэба развітацца з самім сабою, маладым. Бо калі ён вернецца, магчыма няхутка, ён будзе ўжо зусім другі, непадобны, а Урга можа састарэць ці нават здохнуць.

Ён абмінуў дом, прайшоў пад срэбнымі фантанамі італьянскіх таполяў і папраставаў да карціннага павільёна, купал якога цямнеў пад шатамі дрэў.

…Моўчкі, нібы запамінаючы, ён сядзеў перад карцінай у пацямнелай ад часу раме.

Зноў, нібы ў маленстве, яна ззяла сваім святлом. І пад галінамі яблыні, цёмная зеляніна якой хавала далягляд, юнак вёў за аброць белага каня. Нібы сотні залатых сонцаў, ззялі ў лістоце плады. І белы конь, трапяткі і спакойны, бы ў казцы, быў Урга. А юнак у круглай шапачцы – ён, Алесь.

У павільёне было цёмна. Гарэла толькі адна свечка перад карцінай. Ён так задумаўся, што не адразу пачуў, як яго нехта заве.

Алесь убачыў цемру, а ў ёй, як на карцінах Рэмбранта, аранжавае аблічча і кісці рук. Распаўнелая і добрая Анежка стаяла перад ім, жонка суровага Карпа.

– Паніч, – сказала Анежка. – А божа ж мой. І не даклічашся.

– Што, Анежачка? Трэба ісці, ці што?

– Не, – сказала Анежка. – Вось.

Ён не заўважыў, як яна знікла. Цяпер у цемры, на тым месцы, дзе была яна, стаяла другая.

Доўгі шаль зліваў яе з цямноццем. Відаць было толькі адну руку і трохі ўскінутае аблічча.

– Ты? – спытаў ён.

Лёгкі звон, нібы вада лілася ў вузкагорлы збан, напоўніў Алесевы вушы. Намаганнем волі ён здолеў стрымацца. Але ў тое самае імгненне ён зразумеў, што Гелена мела рацыю, не згаджаючыся на шлюб з ім. Нішто не забыта. Самагіпнозам была нянавісць, дурасцю была пагарда, хлуснёю – абыякавасць. І ўсе крыўды, і ўсё, што было, і чуткі аб Хаданскім, і абраза Франса, і сустрэча ля царквы – усё было лухта.

І спакой, і пакланенне перад Геленай, і глыбокая, да апошняга каменя, удзячнасць ёй нібы збляклі перад простай праявай яе з'яўлення. Гелена была мудрэйшая. Яна ведала і бачыла ўсё.

– Чаму ты тут? – спытаў ён.

Ён адчуваў, што кахае яе да немага замiлавання, але ён ужо не мог, як раней, зрабiць выгляд, што нiчога не было.

– Сёння да мяне прыходзіла Гелена.

Збіваючыся, захлынаючыся словамі, яна расказала аб іхняй размове, і Алесь зразумеў, што Гелена дабілася свайго, зрабіла немагчымым усякі яго крок да яе. Усё было скончана, нават калі б ён вырашыў ахвяраваць здрадлівым каханнем у імя сумлення і высакароднасці, як ён думаў.

Нельга было, каб Гелену, маці яго будучага дзіцяці, лічылі хлуслівай. Ды і яна сама дабівалася аднаго – яго маўчання.

Здарылася.

Гэтага ўжо нельга было выправіць.

Зразумеў раптам усю прорву між апошняй высакароднасцю адной і зажывошчамі другой, ён глядзеў у Майчын твар.

– Можа, ты растлумачыш мне, як гэта здарылася?

Яна пачала расказваць. І аб плётцы, і аб тым, як яна ўпэўнілася ў яе хлуслівасці, і як зразумела ля царквы, што будзе пагарджаць сабою, калі яна, такая, стане побач з ім, і як вырашыла сама сябе стаптаць за сваю памылку. І як не падумала тады аб ім, і як назнарок рабіла самыя дзікія ўчынкі, каб нават самой не сумнявацца ў сваёй подласці.

Ён маўчаў.

– Я ведаю… ведаю, як я вінавата. З самага пачатку ведала, таму і не ішла. І заблытвалася ўсё больш… больш… Я ведаю, мне нельга дараваць, і мы не можам быць ранейшыя адзін да аднаго… Я прыйшла толькі сказаць і пайсці. Але мне будзе цяжка… цяжка кінуць цябе, не ведаючы, што ты хоць трошкі зразумеў і трошачкі дараваў мне.

І раптам яна ўпала перад ім, нібы прысела бокам на сагнутыя ногі, і схавала твар у яго каленях.

Ён мякка пагладзіў яе па галаве:

– Як жа ты змардавала сябе, дурное дзяўчо!

Сеў побач на падлогу.

– Ану, кінь равець. Падумаем, што рабіць, калі ўжо так заблыталіся.

Яна разрыдалася яшчэ больш гаротна і няўцешна.

– Ну вось, – сказаў ён. – Многа салонай вады. А ўсё праз тых мярзотнікаў. Мне чамусьці вельмі хочацца, каб фаміліі Хаданскіх падалі сёння на вячэру сабачы памёт.

– Алесь… Алесь… – калацілася яна.

– Я кахаю цябе, – сказаў ён. – Я не ведаю за што, але я кахаю цябе. Але я не ведаю яшчэ, як нам разарваць сетку гэтых старых, дурных забабонаў… Ну, то што будзем рабіць, пасварыўшы два роды? Новы Шэкспір? Рамэа і Юлія для бедных?

– Я ведаю… што… Я… пай‑ду… Толькі ты даруй. Калі я падумаю, як я…. цяб‑бе… мне не‑маг‑чы‑ма. Калі гэта можа… калі гэта толькі можа цябе супакоіць і прымусіць трошкі дараваць мне – я магу сказаць, што я заўсёды, заўсёды… любіла цябе… што нікога са мною не было б… Што нікога…. ніколі са мной не будзе – вось так я пакараю сябе за твае пакуты.

– Так кахаеш мяне?

Яна моўчкі, праз плач, затрэсла галавой.

– Пойдзеш са мной?

Хліпаючы, яна адмоўна паківала галавой.

– Чаму?

– Я такая… такая!.. Алесь, Алесь, даруй мне. Я так кахала цябе. І кахаю. Аднаго. Калі ты даруеш – я ніколі больш не буду рабіць так. Я даю табе слова. Я заўсёды буду добрая.

– Лічы, што пачала, – сказаў ён і пагладзіў яе па галаве. – Будзеш мяне чакаць?

– На… нават калі скажуць, што ты мёртвы. Нават калі сама ўбачу, што ты мёртвы. Не паверу.

– Ну, вось і ўсё.

– Праўда? Праўда? – нават у паўцемры было відаць, якія прамяністыя сталі яе вочы.

– Праўда, – сурова сказаў ён. – Кінь плакаць. Ужо няма прычыны.

Але яна плакала. Толькі слёзы былі іншыя.

VII

Дарога… Дарога…

Звіняць званочкі. Спявае на козлах фурман. Ехаць яшчэ доўга‑доўга. Нават не на перакладных, а на сваіх. Коні будуць адпачываць уначы, а ўдзень людзі будуць спыняць іх на трохгадзінны адпачынак, паіць і задаваць аброк. Вязуць прыпасы на ўсю зіму, кілімы, кнігі. Абоз прыедзе ў сталіцу, а потым, размясціўшы ўсё, рушыць назад.

Можна было б, вядома, даехаць іначай і хутчэй. Ну, хаця б да Дынабурга коньмі, а потым – цягніком. Але ён не хоча сам. Што ўбачыш з акна вагона? Нават з фурманкі бачыш мала, і лепей бы ісці пехатою.

Яму вельмі, яму прагна хочацца жыцця. Бачыць, слухаць, піць паветра, усміхацца на ямскіх станцыях прыгожым дзяўчатам.

Ах, як жа хочацца жыць!

Лухта ўсё. Поўніць сэрца любоў і ўпэўненасць. Ён дараваў усім, нават Хаданскаму. Бедны дурань! Што ён ведае аб шырокай плыні жыцця?

…Вось Паўлюк на кані праваджаў яго… А потым ён звярнуў з дарогі, заехаў у гай і вярнуўся адтуль з Міхалінай.

…Майка нiбы баялася дакрануцца да яго i толькi развiтваючыся, вiдаць, не вытрымала. Заплюшчыла вочы.

– Embrassez moi, – глуха сказала яна. – Еt nе doutez jаmаіs de mоі[19].

Ён абняў і ўбачыў, што яна зусім нерухомая, а з апушчаных веек падаюць слёзы.

I ён пацалаваў яе ў вочы. Ён разумеў, што ёй проста было сорамна сказаць гэта па‑свойму. Па‑французску лягчэй.

Ён схіліўся і пацалаваў яе ў нерухомы цёплы рот.

– Алесь, – на гэты раз па‑свойму сказала яна. – Ты мне вер. Я цябе не падману.

…Развіталіся. Паўлюк глядзеў змрочна:

– Ну вось. I на некалькі год.

– Не, – сказаў Алесь. – Я павінен быць тут. Прыблізна ў лютым.

– Я тады буду ў Горках, – засмучана сказаў Кагут.

I раптам праз заўсёдную – не па ўзросту – паважнасць нечакана, як заўсёды ў яго, вырвалася:

? Чорт ведае што! Навука! Едзеш немаведама куды, мучышся. За кавалак пeку сем вёрст квэкай. Сваёй мудрасці няма, ці што?

Толькі тут Алесь балюча адчуў страту… "Пек" гэта было азярышчанскае. Дзіцячае. Падгарэлая скарынка бохана… Там, куды ён едзе, так ніхто не скажа. Дома куды ні пойдзеш – паўсюль чуеш: "Дзень добры, гаспадар". I Кагуту гэта кажуць, і Халімону, і яму. А там хто скажа?

– Нічога, – сказаў ён. – Вярнуся. – Пацалаваліся. Паўлюк сядзеў на кані пахмурны. – Цалуй там усіх.

– Д‑добра. I падумаць толькі: як скончыш, Янька ўжо нявестай будзе. А можа, і жонкай.

– Кінь, – сказаў Алесь. – Дзіця гэтае дурное? Ты ёй перадай ведаеш што?

– Ну.

– "Шуба кажара: у лес пабяжара, ваўкоў напужара".

Паўлюк сумна ўсміхнуўся.

…Алесь успамінае гэта і заплюшчвае вочы.

Час, калі малады Загорскі збіраўся і ехаў у Пецярбург, а потым уладжваўся на новым месцы, быў складаны і цяжкі.

Яшчэ ў ліпені 1858 года член Дзяржаўнага савета і міністр унутраных спраў граф Сяргей Ланской падаў гасудару запіску аб асноўных пачатках будучай рэформы.

Гэта быў чалавек няпэўны, і тымі самымі якасцямі вызначалася і яго запіска. Уласна кажучы, сам ён пра вызваленне не думаў ніяк. Як большасці такіх, яму хацелася лішні раз звярнуць на сябе ўвагу гасудара, і ён узяўся за справу, на выкананне якой у яго ўжо не было ні мазгоў, ні сілы. Нават памяркоўна да яго настроеныя людзі казалі, што ён хацеў "исполнения государевой мысли", але "был не в силах ее осуществить". Заўсёдная трагедыя халуёў без волі, без уласнай думкі, без гордасці.

Праз недахоп мазгоў ён занадта абапіраўся на падначаленых і адкрыў другарадным дзеячам шляхі да ўплыву на рух і напрамак справы. У тых, аднак, былі мазгі, непераборлівасць у сродках і цвёрдае разуменне сваёй – саслоўнай і асабістай – выгады. Зямля была дарагая. Рабочыя рукі без зямлі – танныя. А грашовая прывязка трымала нават мацней, чым ланцужная, і яны, самі будучы ўтрыманцамі кожнага, хто меў сілу і грошы, добра гэта разумелі.

Ланской прапанаваў – яны адрэдагавалі.

Галоўным у запісцы было дараванне мужыку асабістай волі, пры ўмове, калі ён выкупіць сядзібу (у растэрміноўку на дзесяць – пятнаццаць год). Пры гэтым улічвалася і ўзнагарода памешчыку за страту ўлады над асобай.

Улада над асобай! Ніхто не думаў, ці варта чагосьці асоба, якая дазваляе, каб нехта над ёю ўладарыў, і ці вялікая гэта страта – страта ўлады над такою асобай.

Цікавіла не асоба, а рукі.

Менавіта праз тыя легенды, якія распаўсюджвалі пра яго і правыя і левыя, пра Ланскога трэба пагаварыць больш‑менш падрабязна. Адны называлі яго добрым геніем вялікай рэформы і чалавекам, які хацеў прымірыць паноў і мужыкоў, бессаромна нахабную сатрапію Раманавых і інтарэсы заходаіх ускраін. Другія лаялі яго на ўсе чатыры вятры і інтрыгавалі супраць яго.

А ён не быў варты ні таго, ні другога. Гэта быў проста кар'ерыст, што на старасці год выжыў з розуму. I інтрыгаваць супраць яго таксама было марна. Інтрыгаваць можна супраць асобы, а ён даўно ўжо не быў ні асоба, ні дзяржаўны муж. Толькі верны да нізкапаклонства слуга.

Ён ніколі не быў анёлам міру. Згодніцтва было ўласціва яму нават менш, чым яго спадчынніку на пасадзе Валуеву. I не ад розуму, як у таго, а ад мазгавой невыстарчальнасці і вернападданасці.

Гэты чалавек заўсёды быў прыхільнікам ужывання самых крайніх захадаў да Польшчы, ужо столькі год распятай на крыжы пакуты, абылганай, залітай крывёю сыноў.

Становішча Польшчы, Літвы, Беларусі было такое нясцярпнае, што нават у вышэйшых колах падумвалі пра нейкія льготы, нават у гуртку вялікай княгіні Елены Паўлаўны разважалі пра нейкія болыш лагодныя меры, пра неабходнасць змяніць хоць сістэму кіравання.

⇐ Предыдущая 2 3 4 5 678 9 10 11 Следующая ⇒