Дагератыпная майстэрня 2 страница

– Мяркую, пустка патрэбна вам пад нейкую забудову.

– Бровар, – сказаў кіслы Тодар.

– І зямля вам патрэбна як гарантыйны фонд! Пад жыты і бульбу. Пакуль бровар не прыдбае сталых, заўсёдных пастаўшчыкоў сыравіны?

– Але, – трохі збянтэжана сказаў Тодар.

Алесь думаў. Браты з некаторай ніякавасцю глядзелі на яго.

– Зямля тая пустуе, – сказаў урэшце юнак. – Я думаю, што прывязу бацьку выгадную здзелку. Аб суме арэнды і тэрміне яе зложыце пагадненне з панам Юрыем. Браты ўздыхнулі з плёгкаю.

Але радавацца было ранавата. Алесь раптам сказаў:

– Як будучы гаспадар, я са свайго боку даб'юся ў бацькі, каб ва ўмову ўнеслі толькі адзін пункт.

– Які? – спытаў насцярожаны Тодар.

– Скажам, уся пустка ў арэнду на дзесяць год.

– Досыць, – сказаў Іван.

– Але дзве дзесяціны, ля самых кліноў Браніборскага, ідуць у арэнду без тэрміну і за самую мізэрную плату. Затое на гэтай плошчы размяшчаюцца ўсе сховішчы сыравіны для бровара.

Браты паглядзелі адзін на аднаго: а ці няма пасткі.

– А нашто такое? – спытаў Іван. – Гэта што, каб кожны момант скасаваць арэнду?

– Не, – сказаў Алесь. – Арэнда скасоўваецца толькі ў адным, загадзя абмеркаваным пункце… прабачце, пры парушэнні яго.

– Якая ўмова? – змрочна спытаў Іван.

– Прадукцыя бровара не ідзе на патрэбу наваколля.

– Ды мы ж і думалі… – прабасіў Іван.

Але Тодар перапыніў яго:

– Чакай, Іване. Чаму?

Па Алесевым твары ні аб чым нельга было здагадацца.

– Па‑першае, таму, што спірытусавы гандаль, скажам з Рыгай, значна больш выгадны для вас, – сказаў ён. Адразу ёсць магчымасць паставіць справу на шырокую нагу… Вы забяспечыце вашу сваячку значна лепей.

– А калі мы не згодзімся? – спытаў Іван.

– Пашукайце ў другім месцы, – непарушна сказаў Алесь. – Толькі ад Магілёва і ледзь не да Гомеля самая ўрадлівая на ўсё Прыдняпроўе зямля. І адпаведна самая дарагая. Я ж, са свайго боку, абяцаю вам, што даб'юся таннай арэнды.

Таркайла Іван глядзеў на яго дапытліва:

– Няхай Рыга. Мы і самі так думалі. Выгадней. Але…

– Ды нашто гэта табе? – спытаў Іван. Ля хлопцавага рота падсохлі жарсткаватыя мускулы.

– Я не хачу, каб ваш бровар нішчыў набытак нашых людзей, – урэшце сказаў ён. – Не хачу, каб ён узбагачаў адных карчмароў.

– Ну, – сказаў Іван.

– Самі ведаеце, як нават дробны чыноўнік пасля працы ідзе за пяць вёрст ад горада, каб выпіць у карчме ля прыватнага бровара чарку ды вярнуцца абедаць. Бо гарэлка таннейшая. То што казаць пра селяніна.

Здзіўленыя ходам ягонай думкі, яны глядзелі на яго ўсё яшчэ непаразумела і насцярожана.

– Слухай, князь, – урэшце сказаў Іван. – Я табе ўсё яшчэ не веру. Не магу паверыць. І ведаеш чаму?

– Ну?

– Мне ўсё здаецца: пастку ты нам нейкую ладзіш. Бо якая ж табе тады выгада зямлю нам даваць у арэнду?

– Выгада? – спытаў Алесь. – А вось і выгада. Каму на гэты бровар бліжэй за ўсіх будзе ісці? Маім. Гэта прамысловасць. Занятак для рук і хлеб. І яшчэ… купленыя лішкі хлеба… І потым, жом[10] вы, пэўна, у Рыгу не павезяце, на чужое лукамор'е. Да мяне ж прыйдзеце, да нашых жа мужыкоў… Значыць гэта сытае быдла. Значыць, гэта гной і мужыцкі ўраджай сам‑шэсць… Мяркую, досыць?

– Ты, князь, часам у шахматы не гуляеш? – спытаў Іван.

– Нават не люблю.

– А дарэмна.

Іван доўга думаў. Потым ляснуў далонню па стале.

– Згода! – сказаў ён. – Перадавай пану Юрыю… Адно не ведаю, да якога часу ты такі будзеш.

Маўчалі.

– Ану крупнічку! – сказаў Іван. – Піце, княжа. Продкі пілі – сто год жылі. Востры, салодкі без саладжавасці гэтай, празрысты. Слёзы божыя!

Выпілі.

– Тады паглядзі, князь. Паглядзі на сірату, якую ашчаслівіш, цвёрды хлеб дасі.

Ён выйшаў, гукнуў нешта Пятру, вярнуўся, сеў і наліў чаркі.

Крупнік сапраўды быў дзівосны. Алесь піў вельмі мала, але адчуваў, які ён духавіты і сапраўды мяккі.

– А вось і яна, – сказаў Іван. – Дачка траюраднага брата.

Перад Алесем стаяла дзяўчына. І адразу ўсе ягоныя ўяўленні разбурыліся. Тонкая і гнуткая ў таліі, шырокая ў клубах, высокая ў невялікіх грудзях. Ногі нібы непарушна неслі тулава, і ганарыста была закінута невялічкая галоўка.

Алесь ўзняў вочы і ўбачыў даўгаватую шыю, востры грэбень залацістых валасоў, а пад імі, пад невысокім лобам, доўгія вочы зеленаватага колеру. Халаднаватыя, занадта спакойныя і празрыстыя вочы. А носік быў трохі прыўзняты і востранькі.

– Вы клікалі мяне? – голас таксама халаднаваты, як струменьчык.

– Але. Пазнаёмцеся, – буркнуў Іван.

Зрабіла рэверанс, і малахітавая сукенка нібы заструменілася.

– Сабіна, – сказаў Тодар, – князь паабяцаў, што мы атрымаем у арэнду тую пустэчу.

– Я вам удзячна, князь. Мне прыемна, што вы тут.

Таркайлы глядзелi на яе з гонарам. Алесь – з нейкiм невыразным, змяшаным пачуццём захаплення i холаду.

– Я рад, што здолею зрабіць дзеля вас гэтую дробязь.

Саступаючы ёй дарогу за крэсла, ён трапіў у пляму снежнага святла з адзінага некаляровага акна. Загарэліся іскрыстыя каштанавыя валасы. Сабіна села ў крэсла і ўзняла на Алеся вочы. Усё такія самыя, халодныя і занадта спакойныя вочы. Вейкі раптам, зусім непрыкметна, здрыгануліся: убачыла. Пухлаватыя вусны варухнуліся трохі наперад.

– Я хацеў бы яшчэ сягоння вечарам пагаварыць з бацькам, – сказаў Алесь.

– Але я сапраўды рада, што вы тут, – з дзіцячай, трохі капрызнай ноткай у голасе сказала яна.

Алесь убачыў вочы. Цяпер у іх жыла цікаўнасць. Дзяўчына вывучала яго ці не занадта пільна.

– Я таксама. І цешуся тым, што цяпер, стаўшы зусім блізкімі суседзямі, мы будзем бачыцца.

Яна глядзела на яго, нібы запамінаючы. У гэтых вачах разам з холадам жыла нейкая дзіўная ўсмешка, нібы дзяўчына сама ведала, якое дваістае ўражанне яна робіць на людзей. І Алесь зразумеў гэта і адразу дараваў ёй унутраны холад; за розум. А яна зразумела, што ён разумее і даруе.

– Дзякуй вам, – усміхнулася яна. – Да сустрэчы, князь.

…Ён скакаў у Загоршчыну і ўсё абдумваў гэтае дзіўнае здарэнне.

Сабіне не трэба было глядзець так. Майка ніколі не глядзела так. Эх, ды ці не ўсё адно, як глядзела на яго Майка. Гэтага больш ніколі не будзе. Няма нават Майкі. Ёсць Міхаліна, дачка Яраслава Раўбіча, сястра Франса Раўбіча, дачка і сястра ворагаў.

Ён пусціў каня наўскач. Вакол сінелі перадвячэрнім святлом снягі. На раздарожжы, на шляху, які вёў у Раўбічы, ля вялізнага драўлянага распяцця Алесь яшчэ здалёк убачыў сілуэт маленькага конніка.

Сумненняў быць не магло. Юны Вацлаў Загорскі выязджаў на гасцінец з раўбіцкай павароткі.

– Хто вы такі, рыцар? – жартаўліва крыкнуў Алесь.

– Я не ведаю, хто вы, – выгукнуў Вацлаў. – Але бараніцеся.

Коні пайшлі побач.

– Ты адкуль гэта? – спытаў Алесь.

– Выганяў каня.

– Адзін?

– Бацька дазволіў.

– Так далёка?

Вацлаў зніякавеў.

– Я унь да той павароткі.

– Не трэба табе нават глядзець у той бок, – з горыччу сказаў Алесь. – Ведаеш, сталі ворагі. Ты не сумуй, мілы.

Яны моўчкі ехалі дадому. Стрэмя да стрэмя. Абодва думалі аб нечым сваім.

Алесь у думках развітваўся з Майкай, успамінаў ракеты за шклом альтанкі, дрэвы, адрыну, што палыхала сінімі і чорнымі палосамі.

Ён не ведаў, што брат зрабіў больш разумную справу, чым ён. Не ведаў, што ўсяго гадзіну назад Вацлаў, напрасткі прабіўшыся лесам да Раўбічаў, стаў ля агарожы і дачакаўся штодзённай прагулянкі Стася і Наталі. Не ведаў, што яны гадзіну прастаялі, раздзеленыя агарожай, і паціскалі адно аднаму рукі. Наталя плакала, а хлопцы моўчкі ўздыхалі.

– Як пашалелі, – сказаў Вацлаў.

– Дарослыя.

Зноў маўчанне.

– Не веру я, што Алесь дрэнны, – сказаў Стах.

– А Майка, думаеш, дрэнная?

Вавёрка страсае на іх цэлы блакітны снегапад, і Наталя забываецца на слёзы.

– Гэта проста іхняя дарослая дурасць, – кажа Вацлаў.

– Пра нас дык і не падумалі.

Калі надыходзіць час развітання, Наталя зноў пачынае плакаць.

– Ну вось што, – сурова кажа Вацак. – Слязьмі гору не дапаможаш.

– Вядома, так.

– Яны там сабе б'юцца, а ў нас чубы трашчаць.

– Вось што, – кажа Наталі Вацлаў, – ты не плач… Я лічу, нам трэба сустракацца вось так. Скажам, кожны чацвер. Яны там як сабе хочуць, а я іхнім зажывошчам патураць не збіраюся.

– І я, – прыхліпае Наталя.

– Яны там няхай сварацца – гэта яшчэ не прычына, каб нам сварыцца, – кажа Стась, і ў яго трасуцца вусны.

Рукі дзяцей прасоўваюцца праз стылую бронзу агарожы, кладуцца адна на адну. Тры цёплыя камячкі ў стылых вялізных дрэвах…

III

Апошняй зімовай дарогай Таркайлы завезлі на арандаваную зямлю дрэва, цэглу і дзікі камень. Пачалі будаваць сховішчы, а насупраць, на былых клінах Браніборскага – бровар, баракі і домікі для вінакура і механіка.

Алесь цяпер часта ездзіў туды: спачатку санна, потым, калі сапсавалася дарога, – верхам. Амаль кожны дзень прыязджала туды і Сабіна.

Загорскі назіраў за выкананнем усіх правіл, прадугледжаных у кантракце, пікіраваўся з дасціпным чэхам‑механікам, а яна з сядла слухала іх. Алесь не ведаў, як абвастраецца знаходлівасць, калі два мужчыны вастрасловяць не на жывот, а на смерць у прысутнасці дзяўчыны. Ён толькі пачаў рабіцца мужчынам, і гэта быў першы ягоны прадвесень.

Таму ён не ведаў, чаму халодныя Сабініны вочы цяплеюць, калі яна глядзіць на яго, і ў такія хвіліны адчуваў сябе няёмка.

Усё было скончана, і ён дзёўб сам сабе, што не хоча ранейшага, што яно непатрэбна яму, што ён больш не кахае. Хлусіў сам сабе, але прымушаў сябе забыць.

І ўсё адно ў такія імгненні ён, нават праводзячы Сабіну да дома Таркайлаў, раптам змаўкаў і глядеў на бязмежныя наздраватыя снягі – і праз іх – невідушчым шырокім позіркам.

Ёй хацелася спытаць: "Дзе ты?" – але яна толькі ўнутрана згіналася, з болем разумеючы, што ён побач і не побач, і побач ніколі не будзе.

I тады, думаючы, што разлука лепш за ўсё паможа, яна адпрасiлася ў дзядзькоў – пакуль не скончаць у новым пасёлку дом для яе – паехаць адсюль. У Пецярбург. Тыя вымушаны былi дазволiць. I Сабiна на некаторы час знiкла з Алесевых вачэй. Нечакана, так, як з'явiлася. Абое не думалi, што жыццё сутыкне iх, ды i як яшчэ сутыкне.

За дзень да ад'езду Сабіны з'явіўся ў Загоршчыну Мсціслаў Маеўскі, знерваваны да апошняга: дайшлі чуткі аб Алесевых прагулянках.

Пастрыжныя браты сядзелі на доўгай тахце. Белавалосы Мсціслаў з ледзь прыхаванай грымасай страшэннай агіды курыў бацькаву цыгару. Голас, звычайна такі прыемны, загучаў груба, калі ён урэшце кінуў першае слова:

– Суцешыўся?

– Чаму не, – халодна адказаў Алесь.

– Віншую, – сказаў Мсціслаў. – Памяць каціная… Калі ты і з сябрамі так…

– З сябрамі не так.

Алесева сэрца падала ад жалю. Але зрабіць нічога было нельга.

– Звязаўся з Таркайламі, – сказаў Мсціслаў. – А ты ведаеш, што пра іх кажуць? Ты ведаеш, хто яны? Гэтыя старасветчыкі, гэтыя святыя ды божыя старазаветныя шляхцюкі – яны горла за свае грошы перарваць гатовы. У іх замест сэрца – каліта, замест мозгу – каліта. Яны з тых страшненькіх, што добрыя‑добрыя да чалавека, проста хоць ты іх да скулы кладзі… аж да таго часу, пакуль справа не дойдзе да іхніх інтарэсаў. І тут яны – заб'юць учарашняга сябра.

– Калі "звязаўся" азначае "адзін раз пабыў у доме", я сапраўды "звязаўся".

– Угу, – сказаў Мсцiслаў, – i кожны раз вас конных бачаць. Удвух. Ад Бранiборскiх былых клiноў да Таркайлавай павароткi. Чорт палову свету аббегаў, пакуль вас не знайшоў ды адзiн да адного не штурхнуў.

Алесь усміхнуўся:

– Трэба ж і чорта ўважыць, калі яму столькі бегаць давялося.

– Што ж, – сказаў Мсціслаў, – як сабе хочаш. Проста яшчэ і гэтыя чуткі дайшлі да Раўбічаў.

– Ну і што? Хіба там яшчэ нехта цікавіцца мною?

– Я думаю, да гэтага вас яшчэ можна было памірыць. Раўбіч таксама адышоў трохі. Зразумеў, што ўсё гэта не больш як брыдкія плёткі.

– Адкуль гэта ён раптам такі разумны стаў?

– З ім Біскуповіч гаварыў. Сур'ёзна. Пасля твае прамовы. А тут ты з Сабінаю. Трымаў ты сябе проста як хлапчынка. Чуткі дайшлі да Міхаліны. Усё, відаць, з той самай крыніцы ведаюць…

– Што?

– …што ты нібыта аддаў пустку па такой таннай цане, бо спадзяешся ў хуткім часе парадніцца з Таркайламі… І нібыта з панам Юрыем даўно дамоўлена і ягоная згода ёсць, бо ён слова не сказаў наконт арэнднай платы, прапанаванай табе.

Алесь збялеў:

– Як?

– "На вечныя часы", – сказаў Мсціслаў. – "З умовай пабудовы сховішчаў…" Цяпер нават тыя, што верылі наконт таго, што ты з Геленаю невінаватыя, – маўчаць.

У Загорскага перахапiла дыханне. Удар быў разлiчаны i страшны. Ён ускочыў з месца.

– Я ж нічога!.. Яна заўтра…

I асекся. Усё адно нiчога нельга было растлумачыць людзям, якiя не верылi яму, а верылi абрыдлiваму паклёпу.

– Няхай, – цяпер гнеў біў і яго. – Чорт з ёю, калі так. Медальён вярнуць?

– Не, – здзівіўся Мсціслаў.

– І добра. Я ўсё адно не аддаў бы. Плёткам пра мяне паверыла. Не хачу я такіх… Не хачу!.. Не было ў мяне нічога з Сабінаю… Але ўжо калі яны так – я з самай беднай дзяўчынай ва ўсім Прыдняпроўі ажанюся… Простай, добрай…

Мсціслаў сядзеў сур'ёзны: паверыў Алесю.

– Ты пачакай, – глухім голасам сказаў ён. – Ты спачатку дачакайся Майчынага вяселля.

Алесь ляснуў зубамі і сеў.

– З кім?

– З Іллём Хаданскім…

– Як з Хаданскім?

– Так, – Мсціслаў казаў гэта, нібы яго душыў нейкі клубок. – Пасля весткі аб гэтай пустцы… яна як драўляная хадзіла з тыдзень… Пазаўчора гэты… з'явіўся… Прызнаўся ў каханні.

– І што?

– Дала згоду. Праз месяц заручыны.

Алесь глядзеў у кут. Потым барва кiнулася яму ў твар. Ён адчуў млосную гарачыню ва ўсiм целе. На хвiлiну здалося, што ён вар'яцее.

– Ну, – сказаў ён. – Ну… ну… ну гэтага я і чакаў. Несправядлівасці… Самай абрыдлівай… У іх гэта заўсёды так…

– Не смей яе!..

Алесь убачыў, як пастрыжны брат шаруе адной рукой па кісці другой, нібы сцягваючы пальчатку.

– То што?

– Што… хочаш… Каго хочаш… Заўтра ж… Але яе… не смей! Заб'ю!

Мсціслаў раптам асекся. Угледзеў аблічча Алеся. Ён яшчэ ніколі не бачыў, як людзі плачуць без слёз.

– Мсціслаў, братка! То ты так кахаў яе?!

З хвіліну вісела маўчанне. Потым Алесь паклаў рукі на плечы Мсціславу.

– Даруй. Ты ідзі да яе. Ідзі. Разбуры ім усё. Адбі ад Хаданскага. Ідзі.

– Ніколі, – сказаў Мсціслаў.

Назаўтра Мсціслаў паспрабаваў расказаць Міхаліне Раўбіч аб сапраўдным жыцці Алеся, аб разлічанай знявазе, якую чыніў яму невядомы вораг, аб тым, што лепей бы прымірыцца, разарваўшы непатрэбныя заручыны, але сустрэў крыўду, схаваную за вонкавай абыякавасцю. Заручыны разрываць было нібыта "позна". Размова скончылася нічым.

Суцяшаў дзед. Калі ўнук вяртаўся вечарам у Вежу (не мог больш у Загоршчыне), стомлены, пасінелы ад дзённай скачкі па нівах і пушчах, галодны, часам мокры вышэй калена (шукаў дарогі каню), пан Даніла сядаў ля яго ў бібліятэцы і, паглядаючы ў агонь, казаў:

– Я ведаю, табе зараз здаецца, што ўсё мінула, усё скончана.

Алесь ніколі не дазволіў бы такой размовы з бацькам. А дзеда не трэба было саромецца. Ад яго нічога не трэба было хаваць. Дзед ведаў: тут нічым не паможаш, і кожны павінен сам прайсці гэта, стаць мужчынам, сам знайсці выхад. Ён толькі чакаў, каб якраз у гэты момант – не раней і не пазней – даць параду. Крызіс – ён разумеў гэта – яшчэ не прыйшоў.

– А тым часам нічога не скончана.

– Яны хутка заручацца.

– Хутка, – стомленыя вочы дзеда глядзелі ў вочы хлопцу. – Заручыны – гэта не вяселле. І нават вяселле яшчэ не канец. Разумееш, на зямлі існуе адзіная непапраўнасць, адзіная незваротнасць. Гэта смерць. Пакуль яна не прыйшла – усё можа змяніцца тваёй воляй або капрызам лёсу.

– Але ж нашто так мучыцца тады?

У глыбокiх вачах нараджалiся хiтрыя iскры.

– А ты што – зручнасцi хацеў? Яна ж зненавiдная сапраўднаму каханню, лёгкасць гэтая, зручнасць.

Усмешка, нiбы не вытрымаўшы, з'яўлялася на вуснах.

– Авідзій не дурань быў, калі даваў параду.

– Якую?

– Заходзіць праз акно, нават калі нішто не перашкаджае заходзіць праз дзверы. Quod datum ex, – скандаваў ён, – facili longum male nutrit amorem – тое каханне, што лёгка дораць, не цягнецца доўга.

І, станісты, ганарыста‑моцны, схіляўся да агню.

– Вось агонь. Часам ён бывае далёка. Але ўсё адно, ідучы па гурбах, радуйся, што бачыш яго. Няхай пакуль што далёка. З часам дойдзеш… І я табе кажу, чым болей змерзнеш, тым большае будзе шчасце працягнуць да яго рукі.

– А калі зусім замерзнеш?

– Глупства! Ідзі! Мужныя не гінуць…

Дзед ўсё разумеў. І рабілася лягчэй.

…Хмары, якiя дзень i ноч цягнулiся над раўнiнамi i ярамi, паступова з'ядалi снягi. На самых высокiх курганах з сонечнага боку сышоў снег, i ў праталiнах звiсалi пасмы сухой травы ды курэла вiльготная зямля.

Чарнелі бакі курганоў. Бацькі дыхнулі цяплом з магіл.

Ад паўдня і да першай зоркі звінелі над зямлёй галасы: ля сціртаў і на курганах дзеўкі і хлопцы гукалі вясну. Стаялі тварамі на поўдзень і кідалі ў празрысты абшар страсныя воклічы.

У душу закрадалася дзiўная знямога i мука.

Алесь нiбы ашалеў за гэтыя днi. З самай ранiцы шукаючы палёгкi, часта не снедаючы, сядаў на каня i аб'язджаў многiя i многiя абшары. Ахрыплы ад ветру, з цяжкай ад сонца галавой, ён гайсаў ад пушчы да пушчы, пазбягаючы вёсак i вялiкiх дарог, нiбы ачмурэлы ад першай сапраўднай вясны ваўчок‑пераярак, сам не ведаючы, куды яго цягне i што яму трэба.

Вакол было сонца, раставалі пад ім шэрыя наздраватыя сумёты, бялелі далечы. Дарогі нібы падымаліся вышэй палёў. І ў гэтым вялікім свеце толькі яму не было месца.

Першы жаўрук захлынаўся над снягамі, і яму было добра, бо гэта ён толькі што прынёс і падарыў нівам сонца.

Трывожна крычаць гракi, быццам дражняць чымсьцi невядомым.

Вось на вітахмоўскай стайні гігоча жарабец. Дзікім, не такім, як заўсёды, гікам. Такое ржанне, што нездарма, відаць, паверыла дурная баба з казкі словам мужыка: "А гэта, любая, нашага пана чэрці дзяруць, то вось ён і раве дурным голасам".

Коцікі вярбы. Коцікі, коцікі, коцікі вярбы. Зялёная на злом галінка вішні, якую, едучы верхам, можна трымаць у роце, заплюшчыўшы вочы, адчуваючы вільготны водар, свежую горыч і яшчэ штосьці невядомае.

І раптам амаль спуджана ўскінуць вейкі ад трубнага, гарластага клічу:

А ўжо, дзеў‑кі, вя‑асна ідзе!!!

Здалёк, з вёскі, нібы ў тон воклічу, адказвае хрыплы, дрымотны крык пеўня.

…Першая зорка ў вышыні. Празрыста‑сіняе неба над густа‑сіняй зямлёй. Але мяккая свежасць паветра не прыносіць спакою. Далячынь трывожыць, хвалюе, кліча. І, куды б ты ні павярнуў каня, насустрач табе з курганоў лятуць і лятуць трывожныя галасы:

Дай, Ма‑рышка, клю‑у‑чы!

Зноў лёт каня. Але здалёк, з другога кургана адклікаецца другі голас:

Дай, Ула‑дак, клю‑у‑чы!

Баліць галава, і не знікае знямога, і чаканне поўніць грудзі, і вецер свішча ў вушах, але скакаць няма куды.

Вось, з трэцяга кургана:

Ада‑мкнуць зямлі‑і‑цу!

І яшчэ аднекуль, зусім здалёк:

Вы‑пусціць траві‑і‑цу!

Куды ўцякаць, калі веснавымі вечарамі, прагнучы нязнанага, лямантуе з курганоў аб вялікім сонцы ўся родная зямля?

Я пачаў гэтую кнігу два гады назад. За спіною былі дванаццаць год жыцця ёю, думак аб ёй, ненапісанай. Былі ўспаміны людзей, кнігі зачытаныя і кнігі, да якіх на працягу амаль стагоддзя не дакраналася нічыя рука, акрамя маёй. Я трымаў у руках халодную сталь інсургенцкіх кордаў і канфірмацыі расстрэлаў, якія, здавалася, сачыліся крывёй…

Чаму магла навучыць кніга, якой было сто год і адзіны экземпляр якой так і астаўся з неразрэзанымі старонкамі? Не ведаю. Але гэта была нібы замураваная частка памяці цэлай эпохі. І мне здавалася, што на кожнай вокладцы – варта толькі ўгледзецца – напісана: "Хто згубіў сваю памяць – згубіў усё…"

Нечапаны аркуш паперы ляжаў на стале. За вокнамi вялiзнага пакоя стаяў цёплы i цёмны вечар канца сакавiка. Познi вечар быў у садзе за двума вокнамi; познi вечар быў i на цiхай вулiцы, за iншымi вокнамi.

І раптам за вокнамі з'явіліся агні. Спачатку адзін, потым два, потым маленькае, як стажары, сузор'е, потым два сузор'і, тры, пяць, дзесяць.

Яны рухаліся вуліцай, здалёк і паўз мяне. Я не ведаў, што гэта такое, я проста бачыў, што гэта ўначы людзі нясуць агонь. Так, як вынес яго калісьці на сходы чалавек у белай сарочцы, з мужным і горкім тварам.

Людзі ішлі, ішлі, прыкрываючы далонямі цёплыя агеньчыкі свечак, якія мог згасіць нават слабы подых ночы. І ўсё ж яны ішлі за першымі, і далоні ў іх былі ружовыя, таму што іх наскрозь прасвечваў агонь. І кожны агеньчык быў слабы, але разам яны стваралі зарыва, якое пераможна плыло ў ноч.

І ніколі потым, як бы цяжка ні было, я не сказаў слоў старадаўняга пісца, запісаных ім на палях нейкага там "Апостала": "Кніга‑кніга, ужо мі ад табя моташна". Заўсёды яна заставалася для мяне ўлюбёным дзіцем, бо кожны раз я ўспамінаў ноч, у якой спачатку з'явіліся першыя, а потым усё людское мора, залітае агнём.

І я помню іх, людзей, што ішлі ў ноч, прыкрываючы жывымі, цёплымі далонямі агонь. Помню.

Над бярозамі, што абступалі царкву, віселі халаднаватыя і празрыстыя зоры. З вокнаў і шырока адчыненых дзвярэй лілося на цвінтар і натоўп аранжавае святло. Зрэдку, калі галасы пеўчых узляталі асабліва высока, – у шатах бяроз, у гнёздах сонна ўскрыквалі і хрыпелі гракі.

У царкве вёскі Мокрая Дуброва, самай блізкай да Раўбічаў і Азярышча, ішла паўночніца па вялікай субоце. Вялікі натоўп тых, што не праціснуліся ў храм, стаяў на цвінтары, слухаў спевы. Сёй‑той часам уставаў на пальчыкі і, выцягнуўшы шыю, заглядаў у агністую пячору. Бачыў адчыненую царскую браму, светлыя рызы папоў і зноў апускаўся, пагойдваючы галавой і ўсім выглядам паказваючы, што ўсё як мае быць, як заведзена: ведаем, бачылі, а значыць, можна пастаяць і на цвінтары, і няма асаблівай прычыны, каб дужа шчаміцца ў храм.

Сям‑там гаманiлi: аб вясне, аб тым, як ачуняла азiмiна, i аб тым, у чым благалепiе лiтургii вялiкай суботы i ў чым яе адрозненне ад благалепiя лiтургii велiкоднай.

Алесь прывязаў каня да агарожы і павольна пайшоў праз натоўп па галоўнай алеі.

Ідучы праз натоўп, ён усміхаўся. Выхаваны старым Вежам, Алесь ніколі не задумваўся аб сутнасці абрадаў. У гімназіі даводзілася выконваць. Можна з імі, а можна і без іх. І цяпер яго кранала хутчэй не тое, дзеля чаго людзі сабраліся тут, а самі людзі і тое, што яны сабраліся.

Вось адзін ціха цягне "ліцы ангельсціі", выцягваючы шыю і найсаладзейшым чынам заводзячы пад лоб вочы. Астатнія стаяць і глядзяць яму ў рот… Вось скрыўлены рот бабулі… Белагаловы мужык стаіць на каленях, нібы перад плахай, безнадзейна звесіўшы галаву…

Плача, горкімі слязьмі заліваецца баба ў намітцы.

– Чаго ты?

– Ды я‑як не плакаць… Пла‑ашчаніцу зараз у алтар панясуць. Сорак дзён ён, бацюхна, па зямлі хадзіць будзе… Бачыць будзе ўсіх, усё наша… бачыць.

Чародка дзяўчат і хлопцы вакол яе. Відавочна чакаюць хрыстосавання.

А вось дзяўчына ў сіняй з золатам старадаўняй хустцы. Стаіць, скрыжаваўшы рукі. Тварык закінуты ўгору, рот прыадкрыты. Слухае, а ў вялізных вачах – слёзы… Б'ецца, пабіваецца галавой аб зямлю нейкі шляхціц. Укленчыў, і такое, відаць, нясцерпнае гора, што калоцяцца плечы.

– Не пабівайся так. Не трэба.

Алесь ішоў – і нібы ўсе людзі праплывалі, уставалі перад ім. І ад раптоўнай любві да іх, замілавання і вялікага жалю ў яго нешта дрыжала ў горле.

Бледны, са змарнелым абліччам і бяскроўнымі вуснамі, ён ішоў бліжэй і бліжэй да адчыненых дзвярэй, да скляпенчатай аранжавай плямы, адкуль даляталі спевы.

Нехта асцярожна ўзяў яго за плячо. Азірнуўся – Кандрат Кагут. Светла‑сінія, з добрай хітрасцю вочы.

– Юж по вшысткем, – іранічна сказаў Кандрат, – по мшы і по казаню[11].

– Здароў, братка, – узрадаваўся Алесь.

– Здароў. Хадзем са мною. Нашы там.

Кагуты‑малодшыя прымасціліся трохі ў баку ад алеі, не сталі праціскацца за бацькамі і дзедам Данілам у царкву. Але яшчэ да таго, як Алесь і Кандрат дайшлі да іх, з‑за дрэў выступіла танклявая зграбная постаць Андрэя Кагута.

– Ты з кім, Кандраце? – сказаў, бы праспяваў.

– Вось, – сказаў Кандрат. – Загорскі. Градзе, як жаніх у палунашчы.

– Што я, страшны суд? – адказаў жартам Алесь.

Нечаканыя словы Кандрата зачапiлi яго. Ён сапраўды прыйшоў, як жанiх у палуначы, хацеў убачыць Майку.

– Ну, не зусім страшны, – сказаў Андрэй. – А трохі ёсць. – Нясмела ўсміхнуўся, сціпла прыкрыў доўгімі веямі вочы. Алесь не спадабаўся яму.

І амаль адразу Алесь трапіў у абдымкі. Адусюль у вочы лезла адно і тое: залацістыя патлатыя валасы, дзікаватыя сінія вочы, простыя насы, белазубыя ўсмешкі. Ага, вось нехта іншы: Марта, Стафанава жонка. А вось і сам Стафан з маладымі, але густаватымі ўжо вусамі – ціхі, вады не скаламуціць, Стафан.

– З велікоднай ночкаю вас.

Адзін Стафан з усіх Кагутоў перайшоў на "вы", калі Алесь скончыў гімназію.

– Ты што, пазней не мог?

Бацюхны, Паўлюк, гарачы часам, але такі часцей за ўсё салідны Паўлюк! Павёлка, равеснік, вясковы сябра! І гэта за які месяц стаў такі, што не пазнаеш, перайшоў мяжу да дарослага хлопца: кучаравяцца маленькія залацістыя вусікі. Світка на адно плячо, быццам рыхтуецца біцца на кулаках; магерка зухавата заламана назад.

– Гэй, а мяне? – разважлівы голас ззаду.

Нехта торгае за рукаў, Юрась.

– Юраська‑Юраська, – смяецца Алесь. – А хто быў галыш мужаска полу?

– Ды ну цябе, – з паважным дакорам кажа пятнаццацігадовы, ладны хлапец.

– Што "ну цябе"? – смяецца Кандрат. – А каму яшчэ ўчора… што?.. Ну што, Алесь?

– Каму яшчэ ўчора бондачку[12] давалі? – падкусвае Алесь.

Рогат.

– Цiха вы, – паважна кажа Марта. – До ўжо. Во, грэх якi. Пахрыстосуемся загадзя, Алесь Юр'евiч.

Вочы маладзіцы смяюцца. Яна выцірае хусцінкай рот.

– А хрыстосавацца загадзя – не грэх? – пытае Стафан.

Алесь стаіць сярод іх і адчувае, што горла нібы сціснула. Яму было так дрэнна ўсе апошнія дні, што ён, трапіўшы раптоўна ў сваё, у роднае кола, трымаецца з апошніх сіл.

– Кагосьці яшчэ няма, – глухім голасам сказаў Алесь.

– Мяне, – і з паўзмроку выйшла Янька Кагут у беленькіх чаравічках і сіненькім кабаціку.

Алесь жартам узняў яе, – ого!

Янька глядеза на яго сур'ёзна і строга. Удалася яна не зусім у Кагутоў. Рот маленькі, а вочы ўдвая большыя, чым у іх. Ужо цяпер у яе была тоўстая каса, ледзь не з руку таўшчынёй.

На сцежцы пачуліся крокі.

– Хто гэта тут маю нявесту чапае? – прагучаў юначы прыемны голас.

– Мсціслаў, – віскнула Янька і кінулася да яго.

Алесь і Маеўскі сустрэліся позіркамі і апусцілі вочы, нібы кожны заспеў другога ў не зусім належным месцы, але цудоўна разумее, чаму ён тут.

Мсціслаў ускінуў вейкі, і на вуснах ягоных з'явілася ўсмешка:

– Вялікая ноч?

– Вялікая ноч, дружа.

І гэта гучала, як: "Па‑ранейшаму?" – "Давай па‑ранейшаму, дружа".

І адразу, нібы пакарыстаўшыся гэтай магчымасцю і хочучы замацаваць яе, Мсціслаў сказаў з іроніяй:

– То чаго гэта пан Загорскі прыехаў у царкву Мокрай Дубровы?

– Бо тут Кагуты, – сказаў Алесь.

– Во шчасце якое, – наiўна сказала Янька. – А мы якараз хацелi ў Мiлае ехаць, каб цябе ўбачыць, Алеська.

Кандрат лёгка штурхнуў яе ў бок. Янька не зразумела і адказала брату штуршком, так, што ўсе заўважылі, і сціпламу Андрэю стала няёмка.

Янька глядзела на Мсціслава сінімі вачыма, бліскучымі, як мокрыя каменьчыкі: лавіла словы.

Мсціслаў стаяў і смяяўся.

– Я гэта чаму, – з удаванай наіўнасцю сказаў ён. – Я цябе хацеў знайсці. Я ў Загоршчыну – няма. Я ў Мілае – няма. Куды, думаю, цяпер?

У гэты момант удар звона пракаціўся над голымі яшчэ, але жывымі дрэвамі, паплыў пад свежыя і празрыстыя зоры.

– Пачынаецца, – сказаў Андрэй.

Яны рушылі бліжэй да царквы. Натоўп плыў туды ж і хутка адцёр Кандрата з Андрэем і Мсціслава з Алесем ад іншых.

– Ты малайчына, – сказаў Мсціслаў на вуха Алесю. – Значыцца, вырашыў: мір. Добра, памірым… Яна тут. Я назнарок праціснуўся ў царкву і паглядзеў.

І тут Алесь адчуў, што ён сапраўды больш за ўсё на свеце жадае міру і злагады.

– Зараз званы ўдзярбаняць, – сказаў Кандрат. – Асцярожна, хлопцы. Кажуць, часам ад такой прычыны з цвінтарных дрэў чэрці падаюць.

– Лухта якая! – скзаў Мсціслаў.

– Я і не кажу, што праўда.

– Людзі вераць, – сказаў Андрэй. – Таму што нібыта як людзі ў чысты чацвер свечкі дахаты данясуць і крыжы на ўсіх дзвярах паставяць, то нячысцікі з хат уцякаюць. Куды ім падзецца? На цвінтарныя дрэвы. Сядзяць галодныя, халодныя, бо злезці баяцца. Ну, а як бомкне велікодны звон – валяцца яны з дрэў, як грушы. Шмяк‑шмяк! Некаторыя ногі выкручваюць.

⇐ Предыдущая 1 234 5 6 7 8 9 10 Следующая ⇒