Пайдаланылғанәдебиеттертізімі

Қ азақ хандарыә лсін-ә лсінә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ынкодификациялауғ атырысыпотырды. Мә селен, қ оғ амдық санадашынайыланғ анә детғ ұ рыпқ ұ қ ығ ынормаларық азақ қ оғ амындағ ышарттық қ атынастардыреттегенқ ұ қ ық тық нормалардың болғ андығ ынажарық тү сіргенҚ асым ханның қ асқ а жолы жә не Жетіжарғ ысияқ тыжазбашаә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ындаө зкө рінісінтапты.

ғ асырдапайдаболғ анҚ асымханның қ асқ ажолыбіздің уақ ытқ адейінтолық кө лемдесақ талмағ ан, дегенменбұ лтарихиқ ұ жаттың сақ талыпқ алғ анү зінділеріө ткенжү зжылдық тың қ азақ ағ артушылары мен орысзерттеушілерінебелгілібіркө лемде оны қ алпынакелтіругемү мкіндікберді. Бұ лқ ұ жаттарғ алымдардың оның мазмұ нынанық тап, қ азақ қ оғ амындағ ышарттық қ атынастарды реттеуге байланыстыбелгілібірмә ліметтердіалуғ амү мкіндікберді. ЕркінӘ білҚ асымханның қ асқ ажолы бес бө лімнентұ рдыжә неқ ұ қ ық тық дә стү рсалттарының қ олданылубіртектілігінеқ арайкодификацияланғ андепкө рсетеді. Олардың бірісатыпалу-сату, айырбас, қ арыз, сыйлаушарттарысияқ тышарттардың жекелегентү рлерінжасау мен орындауғ абайланысты нормалардышолыпө тетінміндеттемелікқ атынастардыреттеугебағ ытталғ ан бө лім болып табылады. Бұ лміндеттемелікқ атынастардың ерекшелігісолпатриархалдық -шынайық атынастаржағ дайындақ атынастаржекелегенә леуметтікқ оғ амішіндепайдаболатындық тан, қ ауымаралық не олардың ішіндегіқ атынастарреттеліпотырды.
ғ асырдың аяғ ы мен XVIII ғ асырдың басындағ ыә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ының кодификациялануының мысалыретіндеТә укеханменжасалғ ан " Жетіжарғ ы" депаталғ анә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ық тық жинақ тыатапкө рсетугеболады. Олө ткенжү зжылдық тардағ ық азақ тың ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ының негізгіресмижинақ тарының біріболыптабылады.

Бұ лжө нінде Н. УсеровТә уке хан ү шжү здібіріктіруге, қ азақ қ оғ амындағ ымемлекеттікбастаманы кү шейтуге тырысты, сондық тан да боларбұ лжинақ таайырбасқ атынастарынреттейтіннормаларжоқ. Бұ лжинақ таТә уке хан қ азақ қ оғ амының дамуының ертекезең індегіқ ұ қ ық тық салт-дә стү рдікодификациялапқ анақ оймай, кө шпеліқ оғ амның жаң ажағ дайларын да кө здегендігінкө рсетеді.

С. Ө збекұ лыө зең бектеріндеТә уке хан қ азақ халқ ының кө рнектімемлекеттікқ айраткеріболдыдепкө рсетеді. Қ азақ даласынажоң ғ арқ алмақ тарының қ ысым кө рсету алдындақ азақ қ ауымының бірігуінің тарихимә нінұ ғ ынғ ан ол біртұ тас жинақ жасауғ а талпынды. Оның мақ сатыбірресмиқ ұ жаттаә детғ ұ рыпқ ұ қ ық тық нормаларынбіріктіруболды, ә рине, басымкү шқ ылмыстық қ ұ қ ық нормаларынасалынды. " Жетіжарғ ы" жетібө лімнентұ рды, олжесір мен жетімнің жекеқ ұ қ ық тары мен туыстарыжә неқ ауымның оларғ ақ атыстымінеттемелерінреттеугеарналғ анміндеттемелікмү ліктікқ атынастардыбекіттідепкө рсетеді. Бұ лескіескерткіштізерттегензерттеушілероның ү шбө лімнентұ ратындығ ынатайды: біріншісі, қ азақ тардың ескіә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ы (Қ асымханның қ асқ ажолы); екіншісі, Есім хан заң ыжә неү шіншісі, Тә уке хан тұ сындақ абылданғ анзаң дар. С. Ө збекұ лы: " Жетіжарғ ының ә рбіртармағ ық азақ тың тә жірибелікқ оғ амдық ө мірінің кө рінісіретіндежә неұ лттық орғ ауү шін, кө шпендіө мірдегіқ оғ амдық қ атынастардыреттеуү шінпайдаболды", – депжазады.

Жетіжарғ ының мә нісол, Тауке хан барымта, қ ауымнанқ удалау, қ андық кекалусияқ тыдә стү рдішектеу, ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ынормаларынреформалауғ атырысты. Бұ лжинақ шарттық қ атынастарды Қ асым хан заң ына қ арағ анда аз қ амтиды, себебіол, негізінен, мемлекеттікбиліктікү шейтумақ сатындақ ұ рылды. Мысалы, Қ асым хан жинағ ындаайырбасқ атынастарытуралы, олардың қ атысушыларыкімболатындығ ытуралыжеткіліктіайтылғ ан.

Қ азақ қ оғ амындашарттардың болғ андығ ытуралыанағ ұ рлымауқ ымдымә ліметтерШ. Уә лиханов, Н. Гордекова, А. И. Левшин сияқ тық азақ жә неорысғ алымдарының ең бектеріндекө ріністабады. Оларқ азақ қ ауымындажасалыпотырғ аншарттаржү йесінің нақ тыә ріреттелгенкү йде, оның мә н-мағ ынасы, тү рлері мен нысандарытуралы, сондай-ақ бұ лқ атынастардың объектісімү лікболғ андық тан, бұ лқ атынастар тек мү ліктіксипаттакө рінетіндігінкуә ландырады. 1886 ж. Семей статистикалық комитетіменжинақ талғ анқ азақ тың ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ының материалдары Рим жә неРесейимпериясындағ ымү лік жылжитынжә нежылжымайтынболыпбө лінгенжоқ. Кө шпенділік ө мірдің негізгі қ ұ ндылығ ын мал қ ұ рады. Сондық тан да мал жә небасқ а да мү лікдепбө лінді. Қ ырғ ызша мал – байлық, ал қ алғ андарыжылжитынжә нежылжымайтынмү лік. Бұ лқ ұ жаттардақ ырғ ыздардың мү ліктікқ атынастары тауып алу, мұ рағ а қ алу, сыйлаушарттарық ұ қ ық тық фактілер мен мә мілелергенегізделетіндігікө рсетіледі. Осылардың ішіндеанағ ұ рлым жиі кездесетіндері: 1) мұ рағ аалужолымен, яғ ниатамұ расы; 2) ө з-табасы, яғ ниигіліккеие болу; 3) бұ рышты мал, яғ ниазаматтық мә мілелер (сауда-саттық, қ ұ датү су, жалдау). Бұ данқ азақ тың ә детғ ұ рыпқ ұ қ ығ ындамү ліктікқ ұ қ ық тық тарғ аие болу негізіретіндекелісім-шартқ аралғ андығ ыанық екендігінкө реміз. Олареркіндікқ ағ идасынегізіндежасалып, шынайыжә нетиістінегіздебұ лжытпайорындалатын.

Бұ данбасқ ашарттарқ алың мал мен қ ұ датү сугебайланыстыотбасылық қ атынастардақ олданылды. Жетісуоблыстық баспаханасындажарық кө ргенқ ырғ ыздың ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ыжинағ ында: «Неке – ә йелдінекелікбіргетұ руү шіналумақ сатындажасалатыншарт», – дептікелейайтылғ ан. Некенің негізгінысаныретіндеқ алың малтө леуменболатыннекеболса, келісімшарттың негізгішарттарының біріқ алың малдың, той шығ ындарының жә нетө секорынкө лемітуралыболатын.

Некегетұ рукелісімшарттың негізіндежү зегеасырылғ андығ ынӨ скеменхалық соттары мен Семей уездерінің 1896 ж. Ережесінде: «Қ ырғ ыздардақ ұ даларбір-біріменкиітдепаталатынсыйлық тарменалмасуытиіс, олардың қ ұ ндылығ ыболашақ ерлізайыптылардың атааналарының жағ дайынажә неқ алың малкө лемінебайланысты. Киіталу оны алғ андық алың малтө леугеміндеттейді», – дептікелейжазылғ ан. Бұ лнекегетұ рғ анкездеміндеттемелікшарттың қ олданылғ андығ ынкуаландырады.

Ал 1884 ж. қ абылданғ анЕреженекегетұ рушарттарынанық тады. Ол «Некешартық ұ даларбіргеқ ұ йрық бауыржегенкездежасалдыдепесептеледі» дегендібілдірді. Соныменқ атарнақ осы Ереженекеқ атынастарынреттегенә дет-ғ ұ рыптық нормаларғ аелеуліө згерісенгізді. Бұ л, ең алдымен, ә мең герлікинститутының мә нінжойды. Ендібұ данбылайжесірә йелкү йеуінің бауыры не біртуысынашығ у-шық паудыө зішешетінболды.

Қ азақ станның Ресейгеқ осылғ анғ адейінқ азақ қ оғ амындағ ышарттарқ ауыммү шелелерінің қ ажеттіліктерінқ анағ аттандыруғ абағ ытталғ антұ рмыстық сипаттакө ріндіжә неолардың тү рлері де шектеулі болды. Ал Ресейгеқ осылғ аннанкейінтауарайырбасаясыкең ейгеннен, қ ұ қ ық тың жаң ақ айнаркө здеріпайда бола бастағ аннанкейіншарттық қ атынастардыреттеуқ арқ ынық ұ қ ық тық шарттардың жаң атү рлеріпайда болу тү рінде арта тү сті. Азық тыалужә неайырбастауғ абайланыстық атынастардың реттеушісіретіндесатыпалу-сатушартық алыптасты. Егербұ рынбұ лшарттү ріқ азақ қ ауымының тұ рмыстық қ ажеттіліктерінқ анағ аттандыруғ абағ ытталса, ендігіреттеоның негізгімақ сатыпайдатабудыкө здегенкоммерциялық сипатқ аиеболды. Шарттың пә нін мал қ ұ рады. XIX ғ асырдың аяғ ындажасалғ ан «қ ырғ ыздардың ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ыжинағ ынан» шарттық қ атынастардыреттегенсалт-дә стү рлерсатыпалу-сатушартынжасаунысанынғ анаемес, шарттың пә ні, қ ұ ны, шарттараптарының қ ұ қ ық тары мен міндеттері, сондай-ақ шартталаптарынбұ зғ анжағ дайдажауапкершілік те кө зделгендігінкө ругеболады. Мә селен, «Сатушысатыпалушығ асатылыпжатқ анзаттың ө зінебелгілікемшіліктерінайтуғ атиіснемесе оны мұ қ иятқ арапалудыұ сынады, соларқ ылымә мілежасалғ аннанкейінө зіненалатындығ ынескертеотырыптү сіндіреді. Сатушыбұ лталаптардысақ тамағ анжағ дайдасатыпалушызаттың кемшіліктерінбайқ ағ анжағ дайдамә міленібұ зудыталапетеалады» делінген.

Қ азақ тың ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ындақ арыз, жалдаужә несақ таушарттарының қ олданылғ андығ ы да анық. Бұ лжө нінде С. З. Зимановө зең бегіндебылайдепжазады: «қ арызқ атынастарының дамуысалымдардың тарауыментығ ызбайланыстыболды. Ақ шалайалымдардытө леунемесеө зге де қ ажеттіліктеріү шінқ атардағ ық азақ тарбайлардансыйақ ысынтө леудікелісеотырып, ақ шаалатын. Жылдық сыйақ ыкө лемі ссуда кө лемінен асып тү сетін. Саудагерлеркө пжағ дайдамұ қ тажқ азақ тарғ ақ арызғ ананберетін, есесінеолсолқ арызынө теуү шінбелгілібіруақ ытттаоның шаруашылығ ындажұ мысістеугеміндеттенетін. Мұ ндайбайланысқ арызберушігеауылшаруашылығ ыжұ мыстарыкезең індежұ мыскү шінпайдалануү шінтиімдіболды».

Қ арызшартының қ олданылғ аныжө нінде Т. М. Культелеевте растайды. Ол: «XIXғ асырдың екіншіжартысындажарық кө ргенә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ы жинақ тарынан біз Қ азақ станда тауар-ақ шақ атынастарының дамуыменбайланыстынормалардыбайқ аймыз. Шарттардың жаң атү рлерінреттейтіннормаларпайдаболды. Соның ішінде осы ғ асырдың екіншіжартысындаҚ азақ станда ссуда шартыерекше даму алды».

Қ азақ ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ындасолсақ таушартын білдірген аманат деген ұ ғ ым пайдаболды. Бұ лжө нінде 1824 жылыОмбыуақ ытшакомитетімендайындалғ анқ ырғ ыззаң даржинағ ында аманат шартының мазмұ ныанық талғ ан: «Егер де бірадамғ асақ тауғ абірнә рсеберіліп, ал олболса оны тығ ып не жасырынатынболса, олү шінсол ел ішіндесыйлыадамның бірі ант-су ішіп, ал басқ абіртуысыантынқ абылдайды, ал егерант керішақ ырылсакінә лісақ тауғ а берілгеннің бә рін ө теп беругетиістіболады. Ал, егер де олү шінберілген ант ақ талып, артынаноның шынымензаттыжасырыпқ алғ андығ ыанық талса, олұ рлық қ асаналып, олү шінқ осымша 9 мал айыппұ лтө лейді», – депанық талады. Міне, осы тұ жырымдар мен жинақ тарнормаларынанқ азақ қ оғ амындакелісімшарттаркең іненқ олданылғ андығ ынкө реміз.

Мазмұ нынө зарақ ұ қ ық тар мен міндеттерқ ұ рағ анміндеттемелікқ атынастаршарттардың пайдаболуының негізінқ ұ рады. Шарттардың кө пшілігіауызшанысандажасалатын. Тек экономикалық қ атынастардың дамып, халық арасындатауарайырбастаудың кең ейуіменшарттарбірте-біртежазбашанысанғ акө шебастады. Шарттардыжасапорындауруханиқ ағ идаларғ атараптардың ә дептілігіненегізделіптіптенкү мә нтудырмайтын. Шарттарауызшатү рдежасалатынболғ андық тан, олардың жү зегеасатындығ ының кепіліретіндекуә қ атысатын. Шарттың ауызшанысаныә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ындаберекедепаталатын.

Қ азақ қ оғ амындашарттардың орындалуынқ амтамасызеткеннормалар да болды. Оларшарттың талаптарынорындамағ андығ ыү шіншаралардық амтыды.

Қ азақ қ оғ амындашарттық қ атынастардыреттегенә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ынормаларынталдайкелекелесідейқ орытындылартуындайды:

ә дет-ғ ұ рыптық шарттық қ ұ қ ық белгілібірқ исынғ а, ішкібайланыс пен басқ анормаларменө зарабайланысқ абағ ынатыннормаларжиынтығ ынқ ұ рады;
шарттық қ атынастардыреттегенә детғ ұ рыпқ ұ қ ығ ы нормалары ө здерінің мазмұ ныбойыншаә ртү рліқ атынастардақ олданылуыолардың ә мбебаптығ ынкө рсетеді;
қ азақ қ оғ амында қ олданылғ ан шарттартү рлерікө пболмаса да оларқ азақ қ ауымытұ рмысынтолық тайдерлікреттепотырды;
қ азақ қ ауымында қ олданылғ ан шарттарауызшакелісімтү рдеқ олданылды. Бұ лтараптардың бір-бірінебергенсө зінің ө зізаң болғ андығ ынкө рсетті, ө йткеніә дет-ғ ұ рыпбойыншаадамның ар-намысы мен беделіжоғ арық ұ ндылық ретіндеқ аралды. Ауызшакуә ліктің ө зішарттың сақ талатындығ ынакепілболды.

Осыданкеліпқ азақ қ оғ амының шарттық қ ұ қ ығ ының мазмұ ныжағ ынанбірғ ажайып, демократиялық екендігінкө ругеболады. Бұ лқ азақ тың ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ының қ ұ қ ық тық жү йесіменанық талды. Олқ азақ этносы ө міріерекшелігін, шаруашылық жү ргізу, тауаралмастырубарысынсипаттайды.

Пайдаланылғ анә дебиеттертізімі

1. Зиманов С. З. Древний мир права казахов и его истоки /Древний мир права казахов аттыкітабында. – Алматы,

2. Абай. Нақ ылсө здер. – Алма-Ата, 1983. – 160 б.

3. Ә біл Е. История Государства и права Республики Казахстан. – Астана, 2000. – 100 б.

4. Усеров Н. У. Исследование правового памятника ЖетіЖарғ ы: автореферат. – Алма-Ата: АН КазССР, – 24 б.

5. Ө збекұ лы С. Хан Тауке и правовой памятник «Жетіжарғ ы». – Алматы, 1987. – 88 б.

6. Материалы по казахскому обычному праву. – Алматы,

7. Зиманов С. З. Политический строй Казахстана конца XVIII и первой половины XIX веков. – Алма-Ата, – 296 б.

8. Культелеев Т. М. Уголовное обычное право казахов. – Алматы, 1995. – 301 б.

9. Материалы по истории государства и права Казахстана. – Алматы, 1994. – 280 с.

⇐ Предыдущая 12