Қазақәдет-ғұрыпқұқығынзерттеудекеңіненүлесқосқандарқатарындағы

Қ азақ ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ынзерттеудекең іненү лесқ осқ андарқ атарындағ ы

Т. М. Культелеевтің саяси-қ ұ қ ық тық ойлары

Еуразияның БатысСібіржә неОрталық Азия бө лігінде ХІ-ХІІ ғ асырлардатайпаларментайпалық бірлестіктердің интеграцияланунә тижесіндеқ азақ халқ ық алыптасып, ХІХ-ғ асырдаҚ азақ хандығ ының қ ұ рылуыменаяқ талды. Солжайлаулыкең істіктеруханилық пен ә дептілікқ ағ идаларынегізіндетү рікэтносының тілдікмә дениеті қ алыптасып ө збекінісінтапты. Олардың ішіндеқ азақ тың ә детғ ұ рыпқ ұ қ ығ ыерекшеорыналды. Ұ зақ даму жолынанө ткенқ азақ ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ыкө птегенфакторлардың ә серіменқ алыптасты, олардың ішіндеруханият пен ә дептілікқ ағ идаларыерекшеорыналды. Қ азақ қ оғ амының кө шпеліө мірсалтыкең даланыигеругесептігінтигізді. Бұ ның ө зі аса тө зімділіктіжә неқ азақ қ оғ амының саясижә неә леуметтікэкономикалық ө мірінің қ алыптасуының негізіболғ анжоғ арыруханилық қ ағ идасынталапетті. Осылардың негізіндеқ ұ ралғ анкө шпенділікө мірә рбірмү шесіненә ділеттілікті, қ онақ жайлылық ты, еріктілік пен жасыү лкендісыйлау, сондай-ақ, бейбітсү йгіштік пен бір-бірінеқ олұ шынберугеталпынусияқ тық асиеттердіқ алыптастырды. Мұ ның бә рібасқ ақ ұ қ ық тық жү йелерденерекшеленетү скенқ азақ ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ындакө ріністапты. Қ азақ халқ ыменө мірліктұ рмысжағ дайларының ә серімен ө ң делген ә детғ ұ рыпқ ұ қ ығ ыхалық тың жалпық ұ қ ық тық кө зқ арастарынқ амтып, кө птегенғ асырларбойы оны бірауыздансақ тауарқ ылыжү зегеасырылды. Қ азақ тардың ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ындадә стү рлісипатпенқ атарө мірағ ымынақ арайө згеруқ абілеттіліктері де кө ріністабады. Бұ лорайда академик Зиманов былай деп жазады: «Қ азақ қ ұ қ ығ ының Қ азақ станның кең байтақ даласында болып ө ткен барлық ө згерістер мен революцияларғ ақ арамастаналғ ашқ ыкейпіндеө мірсү ргіштігіоның негізінде, оның қ ұ қ ық тық жү йесіндеадамның ерікті, шынайыбостандығ ының, яғ ниадам мен адамзаттың ұ дайыталпынысынаү ндесруханиидеалдаржә неқ ағ идаларжатқ андығ ыментү сіндіріледі. Бұ л – қ азақ қ ұ қ ығ ының узурпаторларқ анжалдарынан мен олардың режимдеріненбекемболуының ең біріншісебептерінің бірі».

Осындайпікірлердіатайкеле, қ азақ қ оғ амыө мірінің реттеушісіболғ анқ азақ тардың ә дет - ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ының ғ асырларбойыө мірдің талайағ ымынатө зіпкелуін:

руханият пен ә дептілікқ ағ идаларындә ріптейтінтайпалық жә неқ ауымдық ө ркениеттің қ ұ қ ық тық ә дет-ғ ұ рпынұ зақ уақ ытбойық олданылуымен;
адамның руханиболмысы мен ә ділдікжә небостандық қ аталпынуымен;
халық тың ө зінеанағ ұ рлымжақ ыншаруашылық -тұ рмыстық кө зқ арасынқ алыптастыруғ аә серететінкө шпендіө мірсү руерекшеліктеріменсипаттауғ аболады.

XIX ғ асырдың ғ ұ ламаойшылы Абай Қ ұ нанбайұ лыө зінің қ арасө здеріндеә ділеттілік пен қ ұ нық тылық қ анегізделгеннормалархалық пенмұ қ иятсақ талатындә стү р мен ә дет-ғ ұ рыптү ріндеқ ызмететіпө мірсү реді, сондық тан да оларғ асырларбойытә жірибелікмә ндіжә неқ олданымдыдепатапкө рсетеді. Қ азақ қ ауымының ө мірін реттеген ә детғ ұ рыпқ ұ қ ық тық нормалардың гуманистікидеяларының жариялығ ын Абай қ азақ халқ ының жоғ арыруханияттылығ ынанкө рді. Қ азақ даласындапатшалық текенфеодалдық туыстық қ атынастаржағ дайында да Абай тү ріктілдескө шпендіө ркениеттің руханитерең дігінтиісіншебағ алайбілдіжә несолардың ішіндеқ азақ тардың ә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ығ ынатапкө рсетеді. Абай адамбостандығ ытолық болуытиіс, демократиялық бостандық болмағ анжердеэкономикалық бостандық та болмайдыдепкө рсетеді.

Ө ндіріс пен тауарайырбастаудың тұ рмыстық жә нешаруашылық мұ қ таждық тық анағ аттандыруқ ажеттілігіменанық талатыншынайыпатриархалдық сипатық азақ тың ә детғ ұ рыпқ ұ қ ығ ының шарттық нормаларының қ алыптасуынасептігінтигізді. Ешбірқ оғ амоның экономикалық даму дең гейінеқ арамастантауарайырбастау, материалдық ө німдіиемденуаясындағ ық атынастарсызжә неолардыреттеуә дістерінсізө мірсү реалмайды. Қ ауыммү шелеріарасындажасалыпжатқ анкелісімдероның тұ рмысының ә ртү рлітараптарынақ атыстыболып, жоғ арыруханиятқ ағ идасынанегізделді. Билердің міндеттеменібұ зуғ абайланыстыдауларбойыншашығ арғ аншешімдеріә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ық тық нормаларнегізіндежасалып, аса даналық пен, ә ділеттілікпенерекшеленді.

Соныменқ атар, қ алыптық азақ қ оғ амындағ ышарттық қ атынастардыреттегенә дет-ғ ұ рыпқ ұ қ ық тық нормалар ғ ажап еді, себебі оларбіржағ ынан, ө зінің ішкібайланысыбойыншабіртектіболса, екіншіжағ ынан, басқ анормаларменсыртқ ыбайланыстаболып, қ оғ амдық қ атынастардың басқ а да аяларындақ олданылуыә бденмү мкінеді (мысалы, қ ылмыстық не отбасылық ). Осығ анорай, қ азақ қ оғ амындашарттық қ атынастардыреттегенқ ұ қ ық тық нормалардың ерекшеліктерін – олардың ә мбебаптылығ ынбө ліпқ арағ анжө нболар.

12 Следующая ⇒