Адамның табиғи ырғақтары. Биоритмология

Стр 1 из 2Следующая ⇒

Қ арағ анды мемлекеттік медицина университеті

Физиология кафедрасы

Тақ ырыбы: Биоритмология

Орындағ ан: Лескен Д. С.

Топ: 2-053 ЖМФ

Тексерген: Рамазанов А. К.

Қ арағ анды 2016 ж

Адамның табиғ и ырғ ақ тары. Биоритмология

Биологиялық ырғ ақ - биологияда — биологиялық процестер мен қ ұ былыстардың қ арқ ыны мен сипатындағ ы мезгіл-мезгіл қ айталанып отыратын ө згерістер реттілігі. Биологиялық ырғ ақ барлық тірі организмдерге тә н жә не ол клеткалық процестерден бастап популяциялық, биосфералық қ ұ былыстарды қ амтиды. Мұ ны зерттейтін ғ ылымсаласы — биоритмология. Биологиялық ырғ ақ табиғ и жағ дайда қ оршағ ан ортадағ ы қ ұ былыстар ө згерістеріне сә йкес жү реді, “Биологиялық сағ ат” қ ызметін атқ арады, организмнің уақ ыт пен кең істікте бағ дарлануына, қ оршағ ан ортадағ ы ө згерістерге алдын-ала дайындалуғ а мү мкіндік береді.

Биологиялық ырғ ақ ө сімдіктерде жапырақ тар мен кү лте жапырақ шалардың тә уліктік жә не физиолгиялық ө згерістері (кү згіжапырақ тастау, қ ыстаө ркендердің қ атаюы, т. б. ) тү рінде байқ алады.

Ал жануарлардабиологиялық ырғ ақ ә р тү рлі физиологиялық -биохимиялық процестер (температура ауытқ улары, гормондарбө лінуі, РНҚ синтезі, рибосома қ ұ рылуы, клеткалардың бө лінуі, т. б. ) активтілігінің кезең ділігіменбейнеленеді. Жеке органдардың, тіндердің, клеткалардың тә уелсіз ырғ ақ тарыбиологиялық қ ұ былыстардың мерзімдікреттілігінқ ұ райды, тіріорганизмдердежү ретінбарлық процестердің ү йлесуіненегізболады. Биологиялық ырғ ақ тұ қ ым қ уалайды жә не табиғ и сұ рыпталу мен организмдердің бейімделгіштігінің маң ызды факторы болыптабылады. Биологиялық ырғ ақ пайда болу себептерінеқ арай экзогенді жә не эндогенді болып бө лінеді.

1. Экзогендібиологиялық ырғ ақ — организмнің сыртқ ы кү ш ә серіне, қ оршағ анортаның мерзімдікө згерістерінежауабы.

2. Эндогенді (дербес, ырық сыз) биологиялық ырғ ақ тіріорганизмнің ө зіндетуындайтынактивтіпроцестердің толқ ынынасә йкес қ алыптасады. Олқ айтарымдыбайланысмеханизміменреттеледі. Осы байланыстұ йық талатынбиологиялық қ ұ рылым дең гейіне қ арай клеткалық, мү шелік, организмдік, популяциялық биологиялық ырғ ақ тарболыпжіктеледі. Маң ызынабайланыстыбиологиялық ырғ ақ физиологиялық (тынысалу, қ ан айналу, т. б. ) жә не экологиялық (организмнің сыртқ ы ортаның қ ұ былмалыжағ дайынабейімделуінемү мкіндікберетін) болып бө лінеді.

Биологиялық ырғ ақ тың қ айталанукезең ібірнеше секундтан ондағ анжылдараралығ ынқ амтуы мү мкін. Қ айталанумерзімінеқ арайбиологиялық ырғ ақ ультрадианды (1 минуттан 10 — 12 сағ атаралығ ында), циркадианды, тә уліктік (біртә улікішіндегіжануарлардың физиологиялық қ ұ былыстары мен қ ылығ ының бірзаң дылық пентербелуі; бұ л жарық, температура, ылғ алдық ә серінебайланысты), айлық (айналымыжағ ынан ай фазасына — айдың толуына, 29, 53 тә уліккежуық ), жылдық немесемаусымдық (жылсайынқ айталаныпотыратынпроцестер: жануарлардың ұ ясалуы, қ онысаударуы, ө суқ арқ ынының ө згеруі), кө пжылдық (ауарайының, тіршілікжағ дайының планетарлық ө згеруінебайланысты) жә не тең іздің кө терілуырғ ағ ынасә йкес (24, 8 немесе 12, 4 сағ атсайынбайқ алатынтең іздегітіршілікзаң дылық тары: қ имылбелсенділігі, газ алмасу қ арқ ыны, планктондардың жоғ ары-тө менығ ысуы, т. с. с. ) болыпбө лінеді.

‎ Биологиялық ырғ ақ - психологияда — адамның психикалық белсенділігінің кү шеюі мен бә сең деуінің кезектесуі. Адамның психикалық белсенділігінің биологиялық ырғ ағ ы 2 тү рліболады: сыртқ ыбиологиялық ырғ ақ (Кү нактивтілігінің циклділігімен, жылмезгілдерінің, тә уліктің ауысуыменбайланыстыпайдаболатын) жә неішкібиологиялық ырғ ақ (адамның ішкіпсихикалық жә нефизикалық іс-ә рекетінің жағ дайымен анық талатын). Жұ мысқ а қ абілеттілік пен қ ажукезең деріне, ә сіресе, адампсихикалық белсенділігінің тә уліктікбиологиялық ырғ ақ ә серетеді. Оның ерекшемаң ызы бар:

· ең ү лкен белсенділік таң ертең (сағ ат 8 — 12),

· ең аз белсенділік — тә улік ортасында (сағ ат 12—16),

· екіншіең ү лкенбелсенділік — кешкімезгілде (сағ ат 16 — 2),

· барыншабайқ алатынең аз белсенділік — тү нде (сағ ат 2 — 8) болады.

Таң ертең гіжә некешкімезгілдегібелсенділіктің сергектігі организмде болыпжататынішкібиохимиялық процестергебайланысты. Мысалы, адам психикалық белсенділігінің ішкібиологиялық ырғ ағ ының тә уліктегі кү шеюі мен бә сең деуіорганизмдегі адреналин мен норадреналин гормондарының кө беюіне тә уелді. Мұ ндай қ атаң тә уелділік ішкі биологиялық ырғ ақ тар мен сыртқ ытіршілікә рекетінің ұ йымдасуыарасынданақ тыү йлесімнің болуынқ ажететеді. Егербұ лү йлесімбұ зылатынболса, оның нә тижесіжү йкежү йесінің тү рліауруларына (мысалы, ұ йқ ының бұ зылуы, невроздар, жү рек-қ антамырларының аурулары) соқ тырады. Сондық танпсихологиялық тексеру мен психокоррекциядаміндетті тү рде адамның психикалық белсенділігінің биологиялық ырғ ақ қ ұ рылымыескерілуітиіс. ^[2]

Биологиялық жү йелерде тіршіліктің барлық дең гейінде кездесетін оралымды қ ұ былыстар біртұ тас организмнің бірлестірілген ә рекеті ретінде байқ алады. Негізгі табиғ и қ ұ былыстардың ішінде организмге оқ тын- оқ тын маң ызды ық пал жасайтын тә уліктік ырғ ақ. Маусымдық оралым климатқ а бейімделу ә серленістерін тудырады. Кү ннің оралымдығ ы жеке организмнің жә не олардың топтары мен популяциясының арнамалы бейімділісіне жағ дай жасайды. Қ азіргі кезде биологиялық тербелістерді тексеретін ғ ылым саласын биоритмология немесе хронобиология деп атайды. Оның мақ саты- физиологиялық ә рекеттердің ырғ ақ ты ө згерістерін, олардың реттелу ерекшеліктерін, организмнің бейімделу ә серленісіне маң ызын, ауытқ улы процестерге қ атынасын зерттеу. Сонымен қ атар ол тә уліктік, айлық жә не жылдық биологиялық оралымдарғ а сә йкес организмнің улы заттарғ а, дә рі- дә рмекке сезімталдығ ының ө згерісін анық тайды.

Биоритмологияның бірнеше салаларын жіктейді: хронофизиология, хронофармакология, хрономедицина. Олар биологиялық ырғ ақ тарғ а байланысты арнамалы ө згерістерді тексереді. Организм мен ортаның ө зара қ атынасына байланысты екі тү рлі тербелісті қ озғ алысты бө леді. Біріншісі, сыртқ ы ортаның оқ тын- оқ тын болатын ө згерістеріне организмді икемдейтін тербеліс кезең дері геофизикалық оралымдарғ а жуық, бейімдейтін ырғ ақ тар немесе биоырғ ақ тар. Екіншісі, физиологиялық немесе жұ мыскер ырғ ақ тар, яғ ни олар организмнің тіршіліктік жү йелерінің іс- ә рекетін кө рсететін тербелістер. Ырғ ақ ты сипаттау ү шін бірнеше қ атар кө рсеткіштерді: дең гей, кезең, шайқ алым жә не кез қ олданады. Дең гей деп бір биологиялық оралымның зерттеліп отырғ ан мерзімі ішінде тіркелетін ә рекеттің орта шамасын айтады. Ырғ ақ тың кезең ін тербелістің белгілі уақ ыттағ ы толық бір оралымының ұ зақ тығ ы арқ ылы табады. Шайқ алымды ә рекеттің бір биологиялық оралымы ішінде максимальді жә не минимальді кө рсеткіштерінің айырмашылығ ы ретінде есептеп шығ арады. Уақ ыттың ә рбір сә тіндегі тербелуші жү йенің жағ дайын кез сипаттайды. Мұ нда ә рекеттің ең жоғ ары кө терілу кезі- акрафаза болып саналады. Биологиялық ырғ ақ тар 5 класқ а жіктеледі: жоғ ары жиілігі бар ырғ ақ тар, тербеліс кезең і 30 минутқ а дейін созылады; орталық жиіліктегі ырғ ақ тар, ол 30 минут пен 28 сағ аттың арасы, оның ішінде ультрадиандық – 20 сағ атқ а дейінгі жә не циркадалық (20- 28 сағ ат) ырғ ақ тар; мезоырғ ақ тар. макроырғ ақ тар кезең дері 20 кү ннен 1 жылғ а дейін. мегаырғ ақ тар, ә сіребаяу ырғ ақ, кезең дері ондағ ан немесе бірнеше ондағ ан жылдарғ а созылады. Сонымен қ атар ырғ ақ тар биологиялық жү йелердің ұ йымдастырылу дең гейіне сә йкес клеткалық, ағ залық, популяциялық болып тағ ы бө лінеді. Қ азіргі кезде биоритмология мен хрономедициналық зерттеулерде кө птеген оралымды процестердің ішінде ерекше кө ң іл аударатыны тә уліктік жә не маусымдық ырғ ақ тар. Бірақ биологиялық қ ұ рылымдар мен жү йелердің бә ріне тә н. Ө йткені олар организмді қ оршағ ан ортаның оралымдық ө згерістеріне икемдейді, биологиялық жү йелерді қ ажетті уақ ыттық негізінде бірлестіреді. Сондық тан организмнің біртұ тас ә серленісінің ырғ ақ ты динамикасы байқ алады (тамақ тану, ұ йқ ы- сергектік режимі, жыныс оралымы, қ озғ алыс белсенділігі). Сыртқ ы жағ дайлардың дә режесіне байланысты ішкі (эндогендік) жә не сыртқ ы (экзогендік) ырғ ақ тарды ажыратады. Егер тыныштық пен белсенділік, зат алмасудың жеделдеуі немесе баяулауы сыртқ ы ортаның ө згерістеріне сә йкес келетін болса, оларды сыртқ ы ырғ ақ қ а жатқ ызады. Ал сыртқ ы тұ рақ ты жағ дайларда тіркелетін ырғ ақ тар ішкі деп есептеледі (жү йке серпінісі, тыныс, пульс, қ ан қ ысымы, ой жұ мыскерлігі, ұ йқ ы). Егер ырғ ақ тардың кездері тең болса, оларды лайық талғ ан деп санайды. Қ алыпты жағ дайда кө рнекі кезең інің ұ зақ тығ ы 24 сағ аттан кө п ө згермейді, сондық тан тіршіліктің барлық кө рінісінде олар бірдей болады. Ал бұ л тіршіліктік ә рекеттерде бірдей болмаса, онда лайық талмағ ан (десинхроноз) жағ дай байқ алады.

Десинхроноз ішкі жә не сыртқ ы деп бө лінеді. Ішкісі организмнің ө з ырғ ақ тарының ұ йқ астылығ ы бұ зылғ анда пайда болады. Мә селен, тамақ тану режимі ұ йқ ы- сергектіктің ырғ ақ тарына сә йкес келмесе, адам тез шаршайды, ашуланшақ келеді, кө ң іл- кү йі, тә беті, ұ йқ ысы бұ зылады. Сыртқ ы десинхроноз биоырғ ақ тары қ оршағ ан ортаның кездері алмасуына лайық талмаса туады. Сонымен қ атар десинхронозды жіті жә не созылмалы, айқ ын жә не жасырын, біркекі жә не алажаулы деп жіктейді. Лайық талу қ ұ былысы бір организмде ғ ана емес популяция қ ұ рамына кіретін бірнеше организмде де болуы мү мкін. Лайық талу ішкі жә не сыртқ ы тү рткілерден туады. Жануарларда лайық тағ ыштардың ү стемдігі экологияғ а тығ ыз байланысты. Ә сіресе, жетекші тү рткі болып жарық мезгілі, судың тасуы қ айтуы ә сер етеді. Ал адамдарды басты орынды ә леуметтік жағ дайлар, мә селен ең бек пен тынығ у режимдері алады. Егер лайық таушы агент ырғ ағ ының кө рсетткіштері кейбір себептермен ө згеретін болса, онда лайық талушы қ ұ рылымдардың мерзімдік ырғ ағ ы қ айта қ алыптасады. Олар, шамалы кешігіп барып, жаң а жиілікке немесе кезге барады. Мұ ны ұ зақ қ а созу мерзімі деп атайды. Ал енді лайық таушы агент басқ а лайық таушығ а алмаспағ ан кезде ә рбір организмде жеке, еркін ағ ымды ырғ ақ пайда болады. Бұ л ырғ ақ организмді оқ шаулағ анда туатын экстремальдық жауап ретінде шығ ады. Мұ ндай байқ аулар адамдар ұ зақ уақ ыт ү ң гірлерде немесе арнайы зерттейтін камераларда болғ анда да анық талады. Тә уліктік ырғ ақ тар Адамның дене температурасы, қ ан қ ысымы жә не гормондар мө лшері кө терілгенде, жұ мыскерлік қ абілеті жо5арылайды. Алайда олардың ә рбір адамның ө зіне тә н мезгілі байқ алады. Осығ ан орай адамдарды тә ң ертің гілік (бозторғ айлар), кү ндізгілік (жапалақ тар), кешкілік ( кептерлер)деп ү ш тү рге бө леді. ”Бозторғ айлар” ә детте ерте оянады, белсенді іс- ә рекетке тез қ осылады. Ал ”жапалақ тар” керсінше, кеш жатып, кеш оянады, іске баяу қ осылады, ”кептерлер” аралық типке жатады, олар ерте тұ рғ анды ұ натпайды, сонымен қ атар кеш жатқ анды да жаратпайды. Ұ зақ мерзімді ырғ ақ тар Кейінгі жылдары организмдегі кейбір қ ұ былыстардың бірнеше кү ндік ырғ ағ ы болатындығ ы анық талады.

12 Следующая ⇒