Қазақстан жеріндегі ерте және ортағасырлардағы мемлекеттер

Біздің заманымыздан бұ рынғ ы V ғ асырдың 40-жылдар аяғ ында грек тарихшысы Геродоттың «Тарих» деп аталатын ең бегінде жә не басқ а қ ол жазбаларда біздің заманымыздан бұ рынғ ы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қ азақ стан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қ уатты жауынгер одақ тары болғ аны айтылады. Ол одақ тар массагеттер, каспийші- лер, есседондар, кейініректе алаң дар, сарматтардан тұ рғ ан. Персия патшасы I Дарийдің Накширустамдағ ы (Персополғ а жақ ын) тас жазуларында Сақ тайпалары ү ш топқ а: сақ -хаумаваргаларғ а (хаома сусынын дайындайтын сақ тар), Сақ -тиграхаудаларғ а (тө бесі шошақ бас киімдері бар сақ тар), Сақ -парадараяндарғ а (тең іздің арғ ы бетіндегі сақ тар) бө лінеді делінген. Бірінші топтоғ ы сақ тар Ферғ ана жерінде мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағ ы жә не Жетісу жерін жайлап, ү скифтер немесе Арал тең ізі жә не Сырдарияның арғ ы жағ ындағ ылар болғ ан. Геродоттың айтуынша: Сақ тар скиф тайпалары, бастарына тік тұ ратын тө бесі шошақ тығ ыз киізден іселінген бө рік жә не шалбар киген. Олар садақ, қ ысқ а семсер жә не айбалтамен қ аруланғ ан. Тамаша атқ ыш жауынгерлер. Сақ ә улетінің іргесін қ алаушы Алып Ер Тұ лғ а (Афрасиаб) болғ ан деген деректер бар. Сақ тар кө к тә ң іріне табынғ ан. Археологиялық қ азбаларғ а қ арағ анда, сақ тайпалары темірден зат жасай білседе, мыс пен қ оланы пайдалануды артық кө рген. Оларда жабайы аң дардың суреттері салынғ ан қ оладан қ ұ йылғ ан ү лкен тай қ азандар болғ ан. Сақ тардың дү ние жү зіне аң дарды ө рнектеумен ә йгілі болғ ан даналық ө нері жалпы адамзаттық мә дениетті дамытуғ а елеулі ә серін тигізді. Сақ тайпаларында кө пке дейін матриархаттық ел билеу тә ртібі сақ талып, ә йелдер ерекше жағ дайда болғ ан. Мә селен, олардың кө семдерігнің бірі-тамаша сұ лу, ә рі жігерлі, елге ә йгілі патша ханум Заррине ел билеп, қ алаларды салуғ а жә не жорық тарғ а қ атысқ ан. Персия мемлекетінің патшасы Кир, Мидия патшасы Крезбен б. з. б. 558-529 жж. соғ ысқ ан кезде, сақ тармен одақ жасасып, олардан ә жептә уір кө мек алғ ан. Кейін Кир сақ тар мен массагеттерді ө зіне бағ ындаруды ұ йғ арды. Сө йтіп, Мидия патшалығ ын жең геннен кейін Кирдің ә скерлері Сақ тардың жеріне басып кіреді. Кирдің ә скерлері ө здерінің жең ісін тойлап жатқ ан кезде, сақ тарлың жауынгерлері тұ тқ иылдан лап қ ойып, парсыларды қ ырып салады. Осы шайқ аста олар Кирдің ө зін де ө лтіреді. Кирдің Орта Азиядағ ы басқ ыншылық жорық тарын I Дарий (б. з. б. 521-486 жылдар) жалғ астырды. Жеке-жеке отырғ ан Сақ тайпаларын бір-бірлеп бағ ындырғ ан ол аз уақ ыт болса да оларды басып алды. Сақ тайпаларының біраз бө лігі оларғ а салық тө леді жә не парсы патшасына жасақ қ а жігіттер беріп тұ рды. Тіпті сақ тардың біразы парсы патшасының «ө лмейтін он мың » деп аталатын ұ ланының қ ұ рамына кіріп қ ызмет етті. Б. з. б. IV ғ асырдың 30-жылдарында македониялық гректер Александр Македонскийдің басшылығ ымен соң ғ ы Ахеменид. III Дарий Кодоманның армиясын талқ андап, Орта Азияғ а баса кө ктеп кірді. Олар Маракандты (Самаркандты) алып, Сырдарияғ а бет алды. Сырдария бойына бекініп алу ү шін кіші-гірім “Александар Крайный” немесе “Шеткі Александр” деген қ ала салдырды. Александр Македонскийдің басқ ыншылық ә рекетіне қ арсы кө шпелі Сақ тайпалары асқ ан ерлікпен, табан тіресе соғ ысты, кескілескен ұ рыстарды катапультпен қ аруланғ ан гректер оқ тың кү шімен сақ тарды кейін шегіндірді. Соғ ыста сақ тар мың дағ ан адамынан айырылды. Гректер сақ тардың біраз жерін басып алды. Бірақ Алексендар Македонскийдің ә скерлері сақ тардың жерінде кө п тұ ра алмады. Ыстық кү н, жолсыз шө л дала, ержү рек сақ тардың тынымысыз шабуылы, Александр Македонскийдің сырқ аттанып қ алуы гректерді қ ашуғ а мә жбү р етті. Олар Сыр бойындағ ы “Шеткі Александрді” тастап, Самарканд қ аласына шегінді. Сө йтіп Сырдария сыртындағ ы Сақ тай- палары грек басқ ыншылығ ына қ арсы кү ресте ө з тә уелсіздігін сақ тап қ алды. Сақ тайпалары кө шпелі жә не жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ымен байланысты. Оның себебі, біріншіден, бұ л тұ ста климат жағ дайы ө згеріп, қ ұ рғ ақ шылық болып, кү н ысып, ө зен, кө л сулары тартылып, шө п шық пайтын шө лейт жерлер пайда бола бастағ ан еді. Екіншіден, бұ л жерлер бұ рынғ ы тең іздің табаны болғ андық тан оның біраз бө лігі қ ұ нарсыз, сусыз, сортаң болып келді. Мұ ндай жерлерге ө сімдік, шө п шық пайды, егін егуге де болмайды. Сондық тан бұ л жердегі адамдар мал ө сірумен шұ ғ ылданып, оны ө зінің тұ рақ ты кә сібіне айналдырды. Малдың жайылымына қ арай олар кө шіп қ онып жү рді. Сақ тардың мал шаруашылығ ын негізгі бағ ыты қ ой шаруашылығ ы еді. Оның еті мен сү ті ғ ана емес, сонымен бірге киіз басу, арқ ан есу ү шін жү ні де іске асты. Сақ тардың тұ рмысында жылқ ы да ү лкен рө ль атқ арады. Ө йткені ол мінсе кө лік, жесе тамақ, ім-шсе сү ті сусын қ ымыз. Сақ тардың заманында жылжымалы арба да болғ ан. Иппократ скифтер- дің тұ рмысын суреттей келіп, былай деп кө рсетеді: «Арбалар ө те шағ ын, тө рт доң ғ алақ ты. Басқ а бір алты доң ғ алақ ты арбалар киізбен жабылатын ү йге ұ қ сас екі жә не ү ш қ абат киіз жабылғ ан арбалар жасалып, олар жаң быр мен желден пана болды… бұ л арбаларда балаларымен ә йелдер отырып, ал ерлер қ ашанда ат ү стінде жү ретін». Оң тү стік Қ азақ стан жеріндегі (Сырдария аң ғ ары, Арыс, Келес т. б. ө зендер бойы) сақ тайпалары егіншілікпен де айналысқ ан. Олар тары, арпа, бидай еккен. Кейбір жерлерде (Сырдария) суармалы егін шаруашылығ ы дамығ ан. Сақ тайпалары мал шаруашылығ ы мен егіншіліктен басқ а аң шылық пен балық аулау кә сіптерімен де шұ ғ ылданғ ан. Олар тау теке, арқ ар, қ абан, бұ ғ ы, бұ лан, дуадақ аулайтын. Жартастағ ы суреттер таулы-далалық тайпалардың аң ды салт атпен қ оршалып аулайтыны бейнеленген. Б. з. б. I мың жылдық тың орта шенінде, яғ ни сақ заманында ө ндірістің мамандырылғ ан тү рлері болды. Бұ лар руданы ө ндіру жә не ө ң деу, темір ұ сталығ ы, темірді қ ұ ю жә не зергерлік істер еді. Сақ тар темірден ү зең гі, ауыздық жасауды ү йреніп, соғ ыс қ ұ ралдарын, қ ару-жарақ тарды, жебенің ұ штарын, қ ысқ а семсерлер-ақ инақ, қ анжар, ұ зын семсерлер, найза, тү рлі балталар жасады. Металл ө ң деумен бірге қ олө нердің тұ рмыстық ыдыс-аяқ жасау, тас қ ашау, суйек ою, тері илеу, жіп иіру жә не тоқ ымашылық тың тү рлері де болды. Темірден пышақ, металдан ыдыс, балта, темір ілгектер, шоттар, қ ашаулар т. б. заттар жасалынды. Сақ тар Алтай, Сібір, Шығ ыс жә не Батыс Еуропа халық тарымен тығ ыз байланыс жасап тұ рды. Бұ л жө ніндегі қ азылғ ан ескі молалардан табылғ ан заттар сақ тардың ө мірі туралы кө птеген мағ лұ маттар береді. Сақ тардың ә леуметтік қ оғ амы жө ніндегі айтқ анда, олардың басты ү ш топқ а бө лінгенін кө рсетуге болады. Бірінші-ә скери топтар, екіншілері-ауқ атты бай топтар, діни адамдар, жрецтер, ү шіншілері-жай қ атардағ ы сақ тар, бұ лар кедейлер, оларғ а соқ а жә не екі ө гіз тә н болғ ан. Сарматтар деген халық тың аты б. з. б. III ғ асырдан бері белгілі. Сол кез- дері сарматтардың скифтері жаулап алуы басталады. Олар Скифияның едә уір бө лігін басып алып, жең ілгендердің бірінде қ алдырмай қ ырып-жойғ ан. Сө йтіп елдің басым бө лігін шө лге айналдырғ ан. Сарматтардың бір тайпасы-роксолондар б. з. I ғ асырында Мидияның шекарасына жетіп, Риммен соғ ысқ ан. Олардың ізімен алаң дар жү ріп отырғ ан. Сарматтар ө здері басып алғ ан жерлер халық тарының саяси ө міріне белсене қ атысқ ан: Мысалы, б. з. дейінгі II ғ асырдың соң ғ ы кезінде Понтия патшасы Митридаттың қ олбасшысы Диафантпен болғ ан соғ ыста сарматтық росоландар скифтерге қ осылады. Б. з. дейінгі I ғ асырда Митридат Римге қ арсы кү рескенде сарматтар оның жағ ында болғ ан. Б. з. дейінгі 49-жылы римдіктер мен сарматтар тайпасы бірлесіп, Боспор патшасының одақ тастары сирактарды (сарматтардың басқ а тайпасы) жең еді. Басқ а тайпаларғ а қ арағ анда жорық қ а кешірек шық қ ан алаң дар Қ ара тең іздің солтү стік ө ң іріне дейін жетеді. Кейінірек олар ғ ұ ндарғ а қ осылып, Испаниядан барып шығ ады. Жалпы атауы сарматтар деп аталатын, қ андас-туыс бұ л тайпалар одағ ы Оралдың оң тү стік ө ң ірінен шық қ ан болатын. Б. з. б. IV ғ асырдың бас кезінде сарматтар Доннан Ембіге дейінгі жерлер- ді алып жатқ ан. Осынау уақ ытта бұ л жерде мә дениеттің екі басты бағ ыты қ ұ рылып қ алыптасты, олар: Батыс Болғ ар-Дон мә дениеті мен Шығ ыс Орал мә дениеті. Сармат тайпалары (Прохоров мә дениеті) ө лген кісілерін ә детте топырақ ү йінділерінің астына қ ойғ ан. Олар қ абірдің ү стін немесе айналасын балшық пен сылап не таптап, кейде тіпті тегістеп кү йдіріп алаң қ ай жасап қ оятын болғ ан. Сол сияқ ты олар қ бірдің ішін ағ ашпен, кесінділермен не қ абық пен кө мкереді екен. Екінші кезең де (Суслов мә дениеті) б. з. дейінгі II ғ асырдың аяғ ынан б. з. I ғ асырының ьасына дейін қ абір қ ұ рылысының тү рлері ө згермей, бұ рынғ ы кү йінде қ ала береді. Бірақ бұ л кезде ішкі кө мкермелері молалар саны кү рт кеміп, жасанды ү ң гірлер мү лде жоғ алады. Кемері кертпелі лақ атты тепкішекті моладар тү рі сақ талып қ алады. Б. з. II-IV ғ ғ. сарматтар Орал ө ң ірі мен Еділ бойын, Дон ө ң ірі аймақ тарын қ амтып, Орал сыртындағ ы даладан Буг ө зеніне дейінгі аралық қ а тү гел тарайды. Сармат тайпаларының басты кә сібі кө шпелі мал шаруашылығ ы болды. Сарматтар кө бінесе жылқ ы мен қ ой ө сірген. Климаты аса қ атал кон- тиненталды келетін аймақ тың қ ысқ ы кү ндерінде малшылар малғ а табиғ и панасы бар, жері ойлы-қ ырлы аудандарғ а кө шіп отырғ ан. Олар шө бі шү йгін жерлерді іріктеп пайдаланып, олараның шө бі тапталғ аннан кейін, жаң а жайылымғ а кө шетін болғ ан. Осының нә тижесінде су кө здерінен алыс жатқ ан жалпақ жазық тағ ы кең жайылымдар, мал айдап кө шіп ө ткендеғ ана болмаса, ө те аз пайдаланылғ ан. Қ азақ стан жерін ертеден жайлағ ан ү йсіндер туралы не білеміз? Батыс ү йсіндердің шекарасы Шу жә не Талас ө зендері арқ ылы ө тіп, Қ аратаудың шығ ыс бө ліктеріне дейін созылып жатқ ан. Ү йсіндердің қ ол басқ арушысы ғ ұ ньмо деп аталғ ан. Ү йсін ғ ұ ньмосының ордасы Чигу-Чэн (“Қ ызыл-Аң ғ ар қ аласы”) Есік кө лдің жағ асында болғ ан. Ол ертеден белгілі “Ұ лы Жібек” жолындағ ы маң ызды сауда орталығ ы. Ү йсіндер туралы алғ ашқ ы деректер б. з. б. 2-ғ асырдың аяқ шенінде белгілі бола бастайды. Қ ытайдың Хань Император сарайы ғ ұ ндарғ а қ арсы кү ресте одақ тас іздеп, “Батыс ө лкесіне” б. з. б. 138 ж. Чжан Цянь бастағ ан елшілік жібергенде ол Жетісуда болып, ү йсіндер жө ніндегі алғ ашқ ы хабарды ә келеді. Чжан Цяннің хабарына қ арағ анда, ү йсіндердің жалпы саны 630 мың адам, 188 мың жауынгер жасақ тарының болғ анын айтады. Б. з. б. 73-жылғ а дейін ү йсіндердің жері ү ш бө лікке: сол (шығ ыс) бө лікке, оң (батыс) бө лікке жә не ғ ұ ньмоның ө зіне қ арайтын орталық бө лікке бө лінген, бірақ олардың бә рі де ғ ұ ньмоғ а тә уелді болды. Ү йсіндер кө ршілес халық тармен тығ ыз қ арым-қ атынас жасағ ан. Хань империясы жә не ғ ұ н тайпалары ү йсіндермен одақ болып, Хань мен ғ ұ н ә міршілерінің қ ыздарын ү йсін ғ ұ ньмоларына ә йелдікке беріп отырды. Ү йсіндер негізінен мал шаруашылығ ымен шұ ғ ылданғ ан, олар егіншілік кә сіпті де білген. Кө бінесе жылқ ыны қ астерлеген. Олар қ ой, ірі қ ара, тү йе ө сірген, тары еккен, қ ұ лан, сайғ ақ, бұ ғ ы ауланғ ан. Ү йсіндер жү н тоқ ып, тері илеп, киім қ ылып киген. Ү йсіндер қ оғ амы біртекті болмағ ан. Ол байларғ а, ру жә не тайпа ақ сү йектеріне, ә скери жә не дін адамдар, жрецтер болып сондай-ақ жә й мал шаруашылығ ы жә не егіншілікпен айналысатын қ арапйым топтарғ а бө лінген. Ү йсіндержің ә леуметтік топқ а бө лінуін олардың қ алдырып кеткен қ орғ андары кө рсетеді. Біздің заманымыздан бұ рынғ ы 2-ғ асырда “Кангют” деген атпен қ ытайғ а белгілі қ аң лы тү рік тұ қ ымдас тайпалар да болғ ан. Сырдария жә не Талас ө зенінің бойында мекендеген қ аң лылардың астанасы Битянь деген қ ала. Жаң а заман шегінде Кангюй князьдігіндегі 600 мың адамның 120 мың ы соғ ысқ а шығ атын жауынгерлер екен. Қ аң лылар ү йсіндер тарапынан қ ысым кө ріп, ғ ұ ндардан жә рдем сұ рап, кө мек алып отырғ ан. Қ аң лы тайпасының қ андай кә сіппен шұ ғ ылданғ аны жө нінде мағ лұ мат аз. Бірақ оларда мал шаруашылығ ы кең інен дамығ ан, егіншілік кә сібімен айналысқ ан, қ олө нер ісінде олар алтын, кү міс жә не бұ йым жасауды білген. Ү йсіндер мен қ аң лылар Алтай, Орта Азия жә не Сібір халық тарымен саяси жә не экономикалық байланыс жасап тұ рғ ан. Ү йсіндер мен қ аң лылардың арасында табиғ атқ а табыну, ата-бабаның аруағ ын қ ұ рметтеу сияқ ты діни таным кө п тарағ ан. Олар табиғ аттан тыс қ ұ діретті кү ш бар деп сеніп, қ ұ рбан шалғ ан. Сонымен қ атар олар кү нге, айғ а, жұ лдызғ а табынғ ан. Б. з. б. Iмың жылдық тың екінші жартысынан бастап Еуразияның этникалық -саяси тарихында Орталық Азияның кө шпелі тайпаларының рө лі кү шейе тү сті. Осы ө ң ірде, Байқ алдан Оң тү стікке таман жә не Ордосқ а дейін созылып жатқ ан далалық жә не шө лейт аудандарда қ арабайыр мал шаруашылығ ымен шұ ғ ылданғ ан, этникалық жағ ынан ә р тү рлі тайпалар кө шіп жү рді. Солардың басты тобы б. з. б. IV-III ғ асырларда Солтү стік Қ ытайдың шекарасына дейінгі жерді мекендеген тайпалық екі одақ Сюнну жә не Дунху бірлестіктері еді. Сюннулар (хунну немесе ғ ұ ндар деп аталады), ә сіресе б. з. б. III ғ асырда мейілінше кү шейді. Тайпалардың бұ л тобының аты қ айдан шық қ аны белгісіз. “Ғ ұ н” деген атаудың ө зі кейінірек сюнну (хунну) деген аттан шық қ ан деп болжанды. Ғ ұ ндардың этникалық тегі туралы мә селе анық талып болғ ан жоқ. Зерттеушілердің кө пшілігі оларды тү ріктердің арғ ы аталары деп болжайды. Ғ ұ н тайпаларының бір одақ қ а бірігуіне негізгі себеп қ ытайлық тардың бұ ларғ а қ арсы тө рт ғ асырғ а созылғ ан кескілескен соғ ысы деу керек. Хань империясы кезінде қ ытайлық тар ғ ұ ндарды талай рет басып алмақ шы болады, бірақ ғ ұ ндар іргелес тайпалармен бірігіп, қ ытайлық тардың шабуылдарына батыл тойтарыс беріп отырады. Ғ ұ н тайпаларының бірігіп топтасуы б. з. б. 209 жылы “ғ ұ н ү йінің ө рлеуі” кезінде іске асты. Оларды бір одақ қ а біріктіру ә йгілі Мө де (Боғ да) батырдың есімімен байланысты. Оның туғ ан жылы б. з. б. 230, ө лген кезі б. з. б. 174 жыл. Мө де ғ ұ ндарды кү шті державағ а айналдыру ү шін бірсыпыра реформа- лар жү ргізді. Мө денің басшылығ ымен ғ ұ ндар Саян-Алтай тайпаларына жә не Ү йсіндерге шабуыл жасап оны бағ ындырды. Б. з. б. 200-жылдары ғ ұ ндар қ аратып алды, Қ ытай Хань ә улетінің негізін қ алушы Лю Баньмен соғ ысып оны жең ді. Б. з. б. 188 жылы Мө де мен Қ ытайдың Хань императры “тыныштық жә не туыстық ” жайлы шартқ а қ ол қ ойды. Мө де қ ытай ханшасын ө зіне ә йелдікке алды, ал Хань империясы ғ ұ ндарғ а жыл сайын салық тө леп тұ руғ а тиісті болды. Соқ -ғ ыстың нә тижесінде Забайкальеден Тибетке жә не Шығ ыс Тү ркістанның Хуанхэ ө зенінің орта бойына дейін созылып жатқ ан жердің бә рі ғ ұ ндардың қ ол астына кө шті. “Ғ ұ н державасы” орасан зор ү лкен болғ анымен оның осал ұ рымтал жері де бартын. Мұ ның ө зі олардың арасындағ ы берік бірліктің болмауымен байланысты еді. Осыдан келіп б. з. б. 59 жылы ғ ұ ндардың ө з арасында соғ ыс басталды. Б. з. б. 47 жылы ғ ұ ндар державасы оң тү стік жә не солтү стік ғ ұ ндар болып екіге бө лінді. Оң тү стіктегі ғ ұ ндар Қ ытайдың Хань империясына бағ ынды. Ал Чжи-Чжи шаньюй бастағ ан солтү стіктегі ғ ұ ндар ө здерінің тә уелсіздігін сақ тап, Солтү стік Монғ олияғ а жә не Шығ ыс Тү ркістанның Солтү стік аймақ тарында кө шіп-қ онып жү рді. Бұ лардың бір бө лігі Тянь-Шаньнан ө тіп, Қ аң лы тайпаларымен шарттасып, олардың шығ ыс жағ ына қ оныстанды. Мұ ның ө зі ғ ұ ндардың Қ азақ стан мен Орта Азия жеріне тұ ң ғ ыш рет жаппай ө туі еді. Екінші бір толқ ыны біздің заманымыздың I ғ асырында басталды. 93 жылы Хань имприясының ә скерлері ғ ұ ндардың кү штерін ығ ыстырып, олардың солтү стіктегі тайпаларының бірін ө здеріне бағ ындырып, енді біреулерімен одақ жасасып, ү шіншілерін батысқ а қ арай ығ ыстырды. Олар Тарбағ атайғ а дейін келіп Оң тү стік-Шығ ыс Балқ аш ө ң ірін жайлағ ан Юебань тайпалары пайда болды. Бұ лар Орталық Қ азақ стан жә не Сырдариядан солтү стікке қ арай созылғ ан жерлерді алып жатты. Арал тең ізі мен Каспий маң ына шығ ып, алаң дар мен ассаларғ а шабуыл жасап, оларды батысқ а қ арай ығ ыстырды. Сө йтіп, ғ ұ ндардың Қ азақ станнан Шығ ыс жә не Орталық Еуропа жеріне жеткенше ү ш ғ асырдан астам уақ ыт ө тті. Ғ ұ ндар Рим империясына ү лкен қ ауіп туғ ызды. V ғ асырдың 30-жылдары ғ ұ ндардың басшысы Аттила (Ә діл) Румыния жә не Венгрия елдеріндегі ғ ұ ндарды ө зінің қ ол астына жинап, Рим империясының аудандары Паннония мен Мезияны басып алғ ан соң Франция жеріне ө теді. Жаулап алғ ан жерлердегі халық тарды қ ырып-жойып, қ алаларды бү лдіріп, селоларды ө ртеп, бү кіл Еуропа елдерінің ү рейін ұ шырады. Н. А. Машкин «Ертедегі Римнің трихы» деген кітабында, 375-376 жылдары вестготтардың Қ азақ стан даласынан келген ғ ұ ндармен біріккен кү рестері ежелгі Рим империчсының қ ұ лауына ә кеп соқ ты деген қ орытынды жасайды. Ғ ұ ндардың басты шаруашылығ ы мал ө сіру, соның ішінде жылқ ы жә не қ ой бағ у. Оларда сонымен қ атар отырық шылық пен егін шаруашылығ ы да болғ ан, қ олө нері де дамығ ан. Тұ рмыста қ ажетті бұ йымдарды металдан, тастан, ағ аштан, сү йектен, мү йізден, балшық тан джасағ ан. Керамика ісі ө ркендеген. Олар Қ ытай жә не т. б. елдермен сауда жү ргізген. Ғ ұ ндар 24 руғ а бө лінген. Ел басында ақ сақ алдар кең есі жә не халық жиналысы тұ рғ ан. Жылына ү ш рет олардың жиналыс-кең есі ө ткізілген.

Қ азақ стан жеріндегі ерте жә не ортағ асырлардағ ы мемлекеттер

Мемлекеттердің саяси-ә леуметтік, экономикалық қ ұ рылымы. Кө шпелі мемлекеттер барлық ө ркениетті елдердегідей қ алыптасқ ан бұ рынғ ы ә леуметтік қ ұ рылымды сақ тап қ алды. Тү ркі мемлекеттерінің қ ұ рылуында басқ а кө рші тайпалармен кү рестің ә сері айқ ын рө л атқ арды. Бірінші кезекте отырық шы жер ө ң деуші кө ршілерімен ә скери қ актығ ыстар кезінде жекелеген тайпалар тайпалар одағ ына біріккен. Осылайша тайпа ішіндегі байланыстар нығ айтылды. Сондай-ақ сыртқ ы кауіпсіздікті қ амтамасыз ету қ ажеттігі мемлекеттің кұ рылуына объективті себеп болды. Дегенмен таза отырық шы елдердегі мемлекеттермен салыстырғ анда, орталық билік шектеулі еді. Онда ә скери демократияның белгілері: ә скери ақ сү йектер кең есі елеулі орынғ а ие болды. Барлық ә скери-саяси басқ ару жү йесі ө мір сү рудің кө шпелі тү ріне қ олайлы, кө шпелі тұ рмыстың ерекшелігіне бейімделген. Сондық тан басқ арудың ә скери-ә кімшілік жү йесі ерекше орын алады. Ерте ортағ асырлық мемлекеттерде дә стү рлі рулық -тайпалық ұ йым: патриархатты отбасы — ру — тайпа — ел сақ талып қ алды. Ә рбір тайпаның ө зінің белгілі аумағ ы болды. Жайылымдарды пайдалану жә не кө ші-қ он жолдарын бө лу тайпа басшыларының қ ұ зырында болды. Бө ліп берген ү лестік жер, жайылымдар ү шін тайпа кө семі жоғ ары билеушіге жыл сайын салық тө леп тұ рды. Қ оғ амның қ атардағ ы ө кілдері, азат адамдар болды. Ә скери-ә кімшілік тұ рғ ыдан ерте ортағ асырлық мемлекеттер бірнеше ү лестік-тайпаларғ а бө лінді немесе кейбір жағ дайда 2 қ анаттан (бө ліктен) тұ рды. Кө шпелі қ оғ амда тайпалар одағ ынан мемлекеттік қ ұ рылымғ а ө ту кезең інде кү шті ә скери билік дә стү рі ү лкен рө л атқ арды. Ү лес-тайпа билеушілері ә рі ә скери қ олбасшы, ә рі ә кімшілік басқ арушысы болды. Ә скери жә не ә кімшілік биліктердің біріктірілуі олардың билеуші кө семдерінің саяси-экономикалық жағ ынан нығ аюына ә келді. Мә селен, Қ арлұ к қ ағ анатындағ ы ү лестік-тайпаның кейбір басшылары орталық билікті мойындамады. Олар қ олайлы жағ дай туғ анда мемлекеттегі жоғ ары билікті басып алуғ а ұ мтылды. Соның салдарынан билеуші ә улетті ауыстыратын кү штер олардың ө з ортасынан ө сіп шық ты. Барлық тарихи кезең де Тү рік, Тү ркеш, Қ арлұ қ, Оғ ыз, Қ имақ, Қ ыпшақ, Қ арахан мемлекеттерінің бірін-бірі ауыстырып отыруын, бір жағ ынан, осылай тү сіндіруге болады. Екіншіден, мемлекеттік қ ұ рылымдардың санғ асырлық ә леуметтік-мә дени дә стү рлері қ алыптасты. Жоғ арыда аталғ ан мемлекеттік этно-саяси бірлестіктер негізінде тү ркі халық тарының ү немі бірігіп бас косуғ а ұ мтылғ анын анық кө реміз. Мемлекетті билеуші ақ сү йектер тобында қ атаң иерархия — қ ызмет адамдары мен ә леуметтік топтардың тө меннен жоғ ары қ арай бір-біріне бағ ыныштылық жү йесі қ алыптасқ анын байқ аймыз. Ә леуметтік жағ ынан ақ сү йек тайпалар мен оларғ а бағ ынышты тә уелді тайпалар болып бө лінген. Бағ ыныштылық ә скери міндеткерліктермен алым-салық тө леумен қ атар жү рді. Тү рік қ ағ анатында билік лауазымы 20-дан астам сатыдан тұ рды. Жоғ ары билік мұ рагерлік жолмен беріліп отырды. Хан мұ рагеріне оның мө ртаң басы берілді. Бұ л мө ртаң ба — мемлекеттіліктің нышаны болатын. Мұ ны ерте ортағ асырлық мемлекеттердің мә нді белгілерінің бірі деп айтуғ а болады. VI—XIII ғ асырларда Қ азақ стан аумағ ындағ ы ертедегі кө шпелі тү рік мемлекеттерінде мұ рагерлік тікелей жолмен емес, сатылы тү рде жү рді. Тақ қ а ү міткерлердің арасында жасы ү лкендерінің артық шылығ ы кө бірек. Егер билеуші қ айтыс болса, тақ қ а бірінші тікелей оның баласы емес, жасы ү лкен інісі отыра алатын. Ал кейін XIV—XV ғ асырлардағ ы Қ азақ стандағ ы ортағ асырлық мемлекеттерде бұ рынғ ы " сатылы жү йемен" қ атар хан билігіне тікелей баласы мұ рагер болу дә стү рі пайда болды. Кө шпелілерде билеушінің бас ордасы — мемлекеттік жә не ә кімшілік басқ ару орталығ ы. Ө з кезегінде ә р ү лес билеушілерінің де қ ағ ан сияқ ты ө з сарайлары, тұ рақ ты ордалары бар. Ә детте, ірі ү лестік жерлерді иеленушілер билеуші ә улеттен болды. Олар жоғ ары билеушінің туғ ан-туыстарынан тұ рды. Жоғ ары басшы ішкі тә ртіппен шекараларды қ орғ ауды, сот ү кімдерінің жә не ә деттегі қ ұ қ ық нормаларының орындалуын қ адағ алады. Мемлекеттің бү кіл аумағ ы формальды тү рде билеуші ә улеттің меншігі болып есептелді. Мемлекеттік жерге қ ожалық ету қ ұ қ ығ ы тек жоғ ары билеушіде ғ ана еді. Мемлекетке бағ ыныштылық ә рқ ашан да алым-салық тө леуден кө рінеді. Мемлекет ө з қ азынасын жергілікті халық тардан, сондай-ақ қ ол астындағ ы бағ ынышты аймақ халық тарының алынатын салық есебінен толтырып отырды. Қ азақ стан аумағ ындағ ы халық тар кө шпелі мал шаруашылығ ымен қ атар отырық шы жер шаруашылығ ымен, саудамен, қ олө нермен айналысқ аны белгілі. Отырық шы қ оныстардағ ылар кө бінесе кедейленген, малы жоқ кө шпелілер еді. Отырық шылық қ а кө шу ү дерісі де малғ а деген мү лік тең сіздігімен тікелей байланысты. Малынан айырылғ ан кө шпелілер отырық шылық қ а кө шуге мә жбү рленді. Сондық тан екі тү рлі аймақ тан алынатын салық та ә р тү рлі. Кө шпелі жә не отырық шы халық тар ү стем тайпағ а мал жә не аң терісі, заттай алым тү рінде салық тө леді. Мың адамғ а дейін жететін салық жинайтын арнаулы атты ә скерлері болды. Тағ ы да осы жерде айта кететін жайт, — бұ л ертедегі мемлекеттік бірлестіктердің экономикалық негізі екі тү рлі қ оғ амның ү штасуынан пайда болды: д

⇐ Предыдущая 123 Следующая ⇒