Қазақ халқының рухани мәдениеті

Қ азақ халқ ының мә дениеті – қ азақ жерінде ө мір сү ріп, қ азақ ұ лтын қ ұ рағ ан рулар мен тайпалардың материалдық мә дениеті мен рухани мә дениетінің заң ды жалғ асы, ө зіндік сипаты бар дә стү рлі мә дениет. Қ азақ халқ ының қ алыптасуына байланысты, қ азақ халқ ына тә н материалдық жә не рухани мә дениеттің сипатты белгілері орнық ты. Бұ л қ алыптасқ ан мә дениет қ азақ халқ ының ө з ата – бабаларының мә дени қ азыналарын қ амтығ ан мә дениет болды. Қ азақ халқ ының мифтік аң ыздары, салт-дә стү рлері, аспан ә лемі жө ніндегі тү сініктері, байырғ ы қ азақ кү нтізбесі, бай ә деби мұ ралар, кө ркемө нердің сан алуан тү рлері, шежірелік шығ армалар, халық емшілігі жә не материалдық мә дениет мұ ралары т. б. ұ рпақ тан – ұ рпақ қ а жалғ асып келе жатқ ан кө не мә дениет куә ліктері екені анық. Халық бұ қ арасы материалдық мә дениет, рухани мә дениет жетістіктерінің жасаушылары болды. Соның ішінде кейбір салт-дә стү рлер, ғ ұ рыптар жайлы айта кетсек.

Ислам дініне дейінгі, ертедегі ә р тү рлі ғ ұ рыптар мен салттарғ а байланысты- отқ а табыну салты болды. Отпен тазарту аластау тү ріндегі ертедегі отқ а табыну қ азақ тар ө мірінің ә р тү рлі қ ырларынан байқ алады. Отқ а табыну отбасы ө мірінде де байқ алады, мысалы адамдардың кейбір аурулары ө ткен кездерде отпен емделеді. Ә рбір отбасында ошақ ты қ ұ рметтеу дә стү рі сақ талды. Қ азақ тарда отқ а тү кіруге, отқ а қ арап дә ретке отыруғ а, оттан аттап ө туге, тіпті бір кездері от жағ ылғ ан орында басып ө туге тыйым салынғ ан.

Жазғ ы кө ші-қ он кезінде ә рбір ауыл кө ш керуенді салтанатты тү рде рә сімдеуге ерекше кө ң іл бө лді. Бұ л ү шін кө ш басындағ ы тү йеге қ ырғ ауылдың ұ зын қ анаттарынан тө рт айыр қ арқ ара орнатты. Халық тың тү сінігі бойынша, қ ырғ ауылдың ә демі қ ауырсындары бө где адамдардың назарын аударып, кө ш керуенді кө з тиюден жә не жол бойындағ ы ә р тү рлі қ олайсыз жағ дайлардан сақ тайтын болғ ан.

Қ азақ халқ ының аспан ә леміндегі тү сініктері де тұ рмыста маң ызды рө л атқ арды. Тү нгі аспанды ежелден қ адағ алап келген қ азақ тар басқ аларынан ерекше белгілерімен айырық шаланатын кө птеген аспан денелерін білді, олар бойынша тү н кезінде уақ ыт жағ ынан да, тү нгі жол бағ дары жағ ынан да нақ ты дерек ала білді. Кө шпелі тұ рмыс ар айдың ерекшелігіне, онда туатын жұ лдыздарғ а байланысты ауа райының қ ұ былуына айрық ша ман беріп, аспан шырақ тарына кө шпелі ел ө міріне байланысты ат тақ қ ан. Ұ лан — байтақ кең далада мал бағ ып, кү ндерін кең табиғ ат қ ұ шағ ында мал ө рісінде, тү ндерін жұ лдызды аспан астындағ ы мал кү зетінде ө ткізген қ алың қ азақ, табиғ ат қ ұ былыстарын бақ ылаудан туғ ан халық тың кө п жылдық тә жірибелерін қ орытып, жұ лдызды аспан туралы астрономиялық тү сініктер мен ілімдер жинағ ан. Қ азақ тардың жұ лдыздарғ а қ ойғ ан аттары да кө шпелі шаруашылық қ а байланысты қ ойылғ ан. Тү нгі ашық аспанғ а зейін қ ойып қ арағ анда кез -келген адам — Сү мбіле (Ү лкен Тө бет шоқ жұ лдызы), Таразы — Шідер — Ү шарқ ар (Орён), Ү ркер (Торпақ шоқ жұ лдызы), Ақ қ у, Бү ркіт, Жылан, Мерген жә не Бұ йы шоқ жұ лдыздарының бойымен қ оса қ абаттаса ұ зыннан — ұ зақ тү йенің ақ шудасындай созылып жатқ ан тұ мандық ты байқ ар еді. Бұ л ақ тұ мандық ты халқ ымыз ежелден қ ұ с жолы деп атағ ан. Себебі, кө ктемде жыл қ ұ стары осы ақ тұ мандық бойымен жерімізге ұ шып келіп, кү зде осы жолмен кері қ айтады. Қ азақ тар ү шін кө к аспанның тә ң ірлік маң ызы ерекше болатын. »Аспан ө з ә рекеттерінде еркін болды», -деп жазады Ш. Уалиханов, -ол ә рі жарылқ ады, ә рі жазалады. Адамдар мен халық тардың есен-саулығ ы соның ық тиярына байланысты болды.

Кең пейіл қ азақ халқ ының ата-бабасынан қ ан арқ ылы ұ рпағ ына беріліп, бар ұ лттың ерекше сый-қ ұ рметіне бө леніп келе жатқ ан ізгі дә стү рі, асыл қ асиеті – қ онақ жайлылық. Оны кейбір дінтанушы адамдар ә улие адамдардың алтыншы қ асиетіне де балайды. «Қ ұ дайым, би қ ылмасаң да би тү сетін ү й қ ыл», — деп бабаларымыздың Жаратқ ан Иемізге жалбарынуы сірә, сол себепті де шығ ар. Жә не де халқ ымыздың қ онақ жайлылық ты қ атты қ астерлегені соншалық ты, ауылғ а келген бейтаныс қ онақ тар кез келген ү йге тү спей, дастарханы мол, пейілі кең, ү йі таза, кө ргенді ұ л-қ ызы бар ү йлерге ғ ана қ онақ болғ ан. Оғ ан ү й иесі қ атты қ уанып, ақ батасын берген. Ә йтеуір, қ азақ халқ ының салт-дә стү рінде қ онақ шақ ырмау, қ онақ ты ү йге тү сірмеу – ү лкен айып болып саналады. Қ азақ тарда меймандостық қ а байланысты салттар: қ онақ кірген кезде киіз ү йдің есігін –қ ожайын, ал қ онақ шық қ ан кезде қ онақ тың ө зі ашады. Сырттан ү йге кіргенде ауызды малжаң датып бірдемені шайнай кіру ә бестік саналғ ан, ал керісінше ү йден дә м татып шығ у дастарханды сыйлағ андық тың белгісі болғ ан. Қ азақ ө зі ашық са да, ең дә мдісін қ ұ дайы қ онақ қ а сақ тағ ан. Егер ү й иесі мейманды жақ сы қ абылдамаса, мейманның билер сотына жү гінуге де қ ұ қ ығ ы болғ ан. Ә дет бойынша мейман ө зі кеткенге дейін ү й иесінің толық қ орғ ауында болғ ан. Бұ л қ ұ қ ық мейман ошақ иесінің жауы болғ ан жағ дайда да қ олданылды. Ү й иесі мейман ө з ү йінде болғ ан кезде одан кек қ айтара алмады.

Қ азақ тардың некелесу салт-дә стү рінің ә р тү рлі рә сімдерінде халық тың байырғ ы ә дет-ғ ұ рыптары мейілінше мол сақ талғ ан. Оларда ертедегі дә стү рлердің – топтық некенің /левират жә не сорорат/, рулық экзогамияның, полигамияның, ү лкен патриархаттық белгілері жақ сы кө рініс тапқ ан. Екі жастың бас қ осып, отбасын қ ұ руы ежелден қ алыптасқ ан дә стү р бойынша қ ұ даласудан басталады. Қ азақ тар, ә детте, «тең -тең імен, тезек қ абымен» деген қ ағ ида бойынша ежелден сыйласатын, аралас-біліс, ә леуметтік дең гейі ө зімен шамалас адамдармен қ ұ даласатын болғ ан Қ ұ да тү су туралы екі жақ тың келісімі антпен бекітілді. Ант беру рә сімі жасалғ аннан кейін ақ сақ алдар қ ұ далық бә туаласуғ а қ ан қ ұ йылғ ан кесеге бата оқ и отырып, бата берді, бұ л «Батааяқ » деп аталады. Қ азақ та қ ұ да болудың бірнеше тү рі болғ ан. Осындай т. б. жағ дайларғ а байланысты қ ұ далық тың «бел қ ұ да», «бесік қ ұ да» жә не «қ арсы қ ұ да» деген негізгі тү рлері қ алыптасқ ан. Қ анғ а қ ол матырып, ант беріскеннен кейін мә ні жағ ынан да, ғ ұ рыптық жағ ынан да ерекше саналатын — қ ұ даларғ а «қ ұ йрық -бауыр» жегізу салты атқ арылады. Арнайы пісіріп, ә зірлеген қ ойдың қ ұ йрық майы мен бауыры туралғ ан табақ тан қ ыз жағ ының адамдары

Қ ұ да, қ ұ да деселік,
Қ ұ йрық -бауыр жеселік,
Қ ұ йрық -бауыр жемесек,

Несіне қ ұ да деселік,

– деп ө лең дете келіп, қ ұ даларғ а, отырғ ан адамдарғ а айнала қ ұ йрық -бауыр асатып шығ ады. Сонымен қ атар қ ұ да тү суден жастар некелескенге дейін ө те кө п дә стү рлер бар. Мысалы: есік ашу, ұ рын той, қ ыз танысу, т, б. Ал, қ азақ та ү йлену тойының ө зі екі кезең нен тұ рады. Ол қ алың дық тың ұ затылу, яғ ни қ ызды шығ арып салу тойы, келесісі – кү йеу жігіттің ауылында болатын ү йлену тойы. Ілкіде ә рбір той ү ш кү ндік дырду-думанғ а жалғ асатын болғ ан. Қ ыз ә кесiнiң ұ йғ арымымен “қ ыз ұ зату тойы” басталардан бiрнеше кү н бұ рын кү йеу қ алың дық ауылына барады. Осы жолы “бас жақ сы”, “қ ара мал”, “той малы”, “сү т ақ ы” сонымен қ атар, “жанама-жақ сы” деген кә делерiн сү т ақ ығ а деп апара жатқ ан тү йеге артып, малын айдап барады. Қ алың дық ө з ү йінен ғ ұ рыптық бас киім – сә укеле киіп шығ ады. Қ ыз ө з ү йiнен шығ арда жақ ын туысының iшiнен жасы ү лкен бiр ә йел алдын-ала шү берекке орап қ ойғ ан пiскен ас, бауырсақ, тұ з сияқ ты тағ амдарды қ ыздың басынан айналдырып алып қ алады. Мұ нысы ұ затылар қ ызбен бiрге ү йдiң қ ұ ты кетпесiн деген ырым болса керек. Қ алың дық кетiсiмен аталмыш тағ амды бө лiп жейдi. Қ ыз ұ лдың ауылына келгеннен соң «беташар» тойы ө ткізіледі.

Одан соң бала туылғ анда орындалатын қ аншама ә дет-ғ ұ рыптар бар десең ізші. Мысалы: шілдесехана, бесік той, тұ сау кесер, сү ндет той, тақ ым қ ысар, т, б. Бұ л дә стү рлердің барлығ ы қ азақ халқ ының мә дениетінің қ аншалық ты жоғ ары екендігін кө рсетеді.

Қ азақ тар арасында ү лкендер ерекше қ ұ рметтелді. Қ азақ ә йелдері кү йеуінің жасы ү лкен туыстарын қ ұ рметтеді. Келін атасынының жә не қ айын ағ аларының алдынан ө тпеу ғ ұ рпын қ атаң сақ тады, оларды ө з атымен атамады. Қ азақ халқ ының тә рбиені дә ріптейтін салт-дә стү рлері ө те кө п. Олар қ арапайым халық тың тұ рмыс-тіршілігінде де айқ ын кө рініс береді.

Сонымен қ атар қ азақ халқ ының мә дениеті тек салт-дә стү рлерінде кө рініс таппайды. Халық тың рухани мә дениетіне: ауыз ә дебиеті (яғ ни, жыраулар, сал-серілер, ақ ын-кү йшілер), ұ лттық ойын тү рлері, жазба ә дебиеттері де кіреді.

Қ азақ ауыз ә дебиеті — қ азақ халқ ының бұ қ аралық кө ркем сө з шығ армашылығ ы. Алғ ашқ ы нұ сқ алары ерте заманда, тү ркі тектес рулардың, тайпалардың сө йлеу тілі қ алыптаса бастағ ан кезде пайда болғ ан. Қ азақ ауыз ә дебиеті мейілінше алуан тү рлі тақ ырыпты қ амтыды. Басқ алардан гө рі тұ рмыс-салт жырларының тү рлері кө п. Діни ұ ғ ымғ а байланысты ө лең дер, арбау, жалбарыну, бә дік, бақ сы сарыны болып бө лінсе, ү йлену, қ ыз ұ затуғ а байланысты ө лең дер — той бастар, бет ашар, жар-жар, сың су болып дараланады. Бұ лардан басқ а тіршілік кә сіпке, тө рт тү лік малғ а байланысты да ө лең тү рлері жә не адам ө міріндегі мұ ң -шерді білдіретін қ оштасу, естірту, кө ң іл айту, жұ бату, жоқ тау тә різді ө лең дер де бар. Қ азақ ауыз ә дебиетіндегі ұ сақ ө лең дерді халық лирикасы немесе халық тың ө лең -жырлары деп те атайды. Осы топқ а жататын шығ армаларғ а қ ара ө лең, ө тірік ө лең, бесік жыры жә не толғ ау, терме, тақ пақ ты да қ осуғ а болады. Дастандар тобына батырлар жыры, лиро-эпос, тарихи жырлар жатады. Ертегілер: қ иял-ғ ажайып ертегілері, хайуанат жайындағ ы ертегілер жә не салт ертегілері болып бө лінеді. Шешендік сө здер, қ анатты сө здер, нақ ылдар, мақ ал-мә телдер — бейнелі сө здер тобын қ ұ райды. Жұ мбақ тар мен жаң ылтпаштар да осы топқ а жақ ын. Қ азақ ауыз ә дебиетінің жанрлары бір мезгілде пайда болғ ан есім. Тұ рмыс-салт жырларының кейбір тү рлері кө не заманның куә сі болса, тарихи жырлар, айтыстар бертінде шық қ ан. Қ азақ ауыз ә дебиетінің асыл қ азыналарын тарататын, ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а жеткізетін, сақ таушы дарынды адамдар — ақ ындар, сал-серілер, жыраулар, шешендер, т. б. боды. Ақ ындар халық тың поэтикалық мұ раларын сақ тап, айтып берушілер, лирикалық жырларды жасаушылар болды. Сал, серілердің арасында кө птеген атақ ты сазгерлер мен жезтаң дай ә ншілер шық ты. Олардың ең атақ тылары: Біржан сал Қ ожағ ұ лұ лы мен Ақ ан сері Қ орамсаұ лы. Олардың ә ндері қ азақ мә дениетінің алтын қ орында мә ң гі сақ талып тұ р. Сонымен қ атар айтыс ақ ындары да қ оғ амда маң ызды роль атқ арды. Олар ө з заманындағ ы қ оғ амдық проблемаларды, ә ділетсіздіктерді, ә йел тең сіздігі жайлы мә селелерді қ озғ ап жү рді.

Қ азақ поэзиясында жыраулардың ролі ерекше бағ аланды. Жыр толғ ауларында қ анатты сө здер, ғ ибратты нақ ылдар кең орын алды. Ө мір мен ө лім, қ азіргі мен болашақ туралы ойды ө рбіте келіп, жырау ө зінің моральдық -этикалық кө зқ арасын жеткізеді, ө з тұ сындағ ы қ оғ амғ а, табиғ атқ а ө зінің кө зқ арасын білдіреді. Жауынгер жыраудың кө зқ арасы ә детте шабыт пен романтизмге, ерлік пен азаматтық пафосқ а толы болды. Қ азақ тың батырлар жырын да туғ ызушы осы жыраулар еді. Қ азақ поэзиясының ірі жыраулары: Шалкиіз (ХҮ ғ ), Доспамбет (ХҮ І ғ ), Жиембет (ХҮ ІІ ғ ), Бұ қ ар жырау (ХҮ ІІІ ғ ), т. б. Олар ө з заманындағ ы саяси-кү рестің, халық тұ рмысының қ иын қ ыстау кезең ін ө з жырларымен кө рсете білген адамдар. ХҮ ІІІ ғ ғ асырдағ ы тарихи жырлардың негізгі тақ ырыбы қ азақ тардың жоң ғ ар жаулап алушыларына қ арсы кү ресі болды.

Қ азақ тың батырлар жыры эпосқ а тә н аң ыз сияқ танғ анымен, олардың барлығ ы дерлік тарнихи оқ иғ аларғ а қ ұ ралғ ан. Мә селен, Қ обыланды, Алпамыс батыр, Ер Тарғ ын, Ер Сайын, Қ амбар дастандары тарих шындығ ымен қ абысып жатқ ан шығ армалар. Қ азақ тың ә леуметік дастандары да («Қ ыз Жібек пен Тө леген», «Қ озы Кө рпеш-Баян Сұ лу», «Қ алқ аман-Мамыр», т. б. ) феодалдық - рулық қ оғ амның ө мірін ү лкен шеберлікпен кө рсетеді.

Халық тың ауыз ә дебиеті туындыларында кө шпелі малшы халық тың кө зқ арастары, ұ ғ ымдары мен ең бегі, олардың ғ асырлар бойы жинақ тағ ан ең бек тә жірбиесі жан-жақ ты бейнеленді. Ә сіресе, соның ішінде салт-сана ө лең дерінің кө птеген ү лгілері ө здерінің идеалық -ерекшеліктерімен қ ұ нды.

ХҮ ІІІ ғ Қ азақ хандығ ының мемлекеттік қ ұ рылысы мен халық ө мірінің ерекше жағ дайыларын ө зіндік ө згешелігімен қ амтитын қ оғ амдық уклад «билер сө зі», «билер айтысы», «билер дауы», «тө релік айту», «шешендік сө здер» деп аталатын кө ркемдік мә дениеттің бірегей тү рін туғ ызды. Ә дебиеттің бұ л тү рін шығ арушылар негізінен ХҮ -ХҮ ІІІ ғ. ғ қ азақ қ оғ амында сот ісін жү ргізумен айналысатын билер болатын. олар тек сот ісін жү ргізумен ғ ана айналысқ ан жоқ. Билер хан кең есінің мү шелері болып, мемлекеттік істерге белсене қ атысты. Сонымен қ атар атақ ты билер тайпалар мен рулардың басшылары болып, ел басқ арды, жиындарда солардың атынан сө з сө йлеп, айтыс-тартыстар кезінде олардың мү ддесін қ орғ ады.

Қ азақ тың атақ ты билері поэтикалық таланты зор жә не суырыпсалып айту мен шешендік сө з арқ ылы айтыстың тамаша шеберлері болғ ан. Би-шешендердің ә деби шығ армашылығ ы тү рі жө нінен де, мазмұ ны жө нінен де ерекше, прозаны поэзиямен ұ штастырып отырғ ан. Олардың поэтикалық туындылар жанры, тақ ырыбы жә не жасалуы себебі жағ ынан да алуан тү рлі болып келген. Сондай-ақ би шешендер ә дебиетінің тақ ырыбы да ө те кең, ал олар қ озғ айтын проблемалар қ оғ амдық жағ ынан да маң ызды роль атқ арады. Олар: ә ділеттік-озбырлық, достық -жаулық, ізгілік-зұ лымдық, ұ жымдық -бытыраң қ ылық, адамдық -опасыздық, мейірбандық -қ атыгездік, батырлық -қ орқ ақ тық, т, б. Ү йсін руынан шық қ ан Тө ле бидің, қ аракесек руынан шық қ ан қ аздауысты Қ азыбектің, тө ртқ ара руынан шық қ ан Ә йтеке бидің халық ты сыртқ ы жауғ а қ арсы бірлікке, қ арулы кү реске шақ ырғ ан тапқ ырлық сө здері пафосқ а толы, олардың ө з кезінде зор саяси маң ызы болды.

ХҮ ІІІ ғ қ азақ тіліндегі жазба ә дебиеттері діни жә не аң ыздық мазмұ ндағ ы кітаптар тү рінде таралды, сондай-ақ тарихи шығ армалар мен рулар тарихы (шежірелер) жасалды. Олардың ішінен Захир-ад-дин Бабырдың «Бабырнамасын», Камал-ад-дин Бинайдың «Шайбанинамесін», Мұ хамед Хайдар Дулатидың «Тарих-и-Рашидиін», Қ ожамқ ұ лбек Бахидің «Тарих-и Қ ыпшағ ын», Қ адырғ али Бектің «Жамият-Таварихын» жә не басқ а да шығ армалары арнайы бө ліп кө рсетуге болады. Жоғ арыда кө рсетілеген авторлар тек оқ иғ аларды суреттеумен жә не мемлекетті билеушілердің тұ қ ымдық шығ у тарихын баяндаумен ғ ана шектелмеген. Олар ө з суреттемелеріне қ оса кө ркем бейнелер жасап, кейде тарихи шайқ астардың немесе басқ а оқ иғ алардың ә деби кө ріністерін беріп отырғ ан.

Қ азақ хандығ ының мә дениетінің тағ ы бір кө рінісі мейрамдары мен ұ лттық ойындары. Қ азақ тар кө ктемгі кү н мен тү ннің тең елуін Жаң а жылдың басы Наурыз мерекесін атап ө теді. Наурыз парсының «новруз» «жаң акү н» дегенсө зіменмағ ыналас. Ол — бағ зы заманнан кележатқ анқ асиеттімереке. Бұ лкү ніұ рыс-керіс, соғ ыс атаулытоқ татылады. Бұ рынбір-біріменренжісіпқ алғ ан адамдар қ айтадантатуласады, ө ткен-кеткенө кпе-реніштердің бә рі де кешіріледі. Ә ркімө з ү йлерін тә ртіпке келтіреді, сыпырып, тап-таза етіпқ ояды. Адамдар сә нді киініп, бір-бірінкұ ттық тайды, қ онақ қ абарады. Ақ сақ алдарү й-ү йдіаралап, ө мірден ө ткената-бабаларғ а, аруақ тарғ а, марқ ұ мболғ андарғ аарнап қ ұ ран бағ ыштайды. Ә йелдережелденкележатқ ан салтбойыншақ ұ рамындажетітү рлітағ амдық зат бар наурызкө жені мол етіппісіреді. Оданкө рші-қ олаң, туғ ан-туыстар мен ү лкен-кішілер жә не ү йге келгенқ онақ тартү гелдә мтатады. Жастарбір-біріне ескерткіш сыйлық тарұ сынады. Бұ лкү ніұ лттық ойындар мен спорт жарыстарыө ткізіледі. Қ азақ тарданаурызданө згеқ ымызмұ рындық, соғ ым басы, сү ндет тойы, тоқ ым қ атар сияқ тыбасқ а да толыпжатқ анмереке-тойларболғ ан.

Қ азақ тың ұ лттық ойындарының терең тә рбиелік, ә скери-спорттық, салт-дә стү рлік, ө зарақ арым-қ атынастық жә не кө ркем-эстетикалық сипаты бар. Ұ лттық ойындар денешынық тыру, жастардың ақ ыл-ой қ абілетінарттырусияқ тыміндеттератқ арғ ан. Балалардың ең кө птарағ анойыны — айгө лек. Ежелден бар ойындардың бірі — ақ сү йек. Бозбалалар мен жігіттердің ойыныаударыспақ кезіндеолар екі-екіденортадағ ыалаң ғ ашығ ып, бірін-бірі атү стіненаударыптү сіруү шін кү ш сынасады. Ә бжілдік пен тө зімділікке тә рбиелейтін ойынның бірі атү стіндешауыпкележатыпжерден кү місалуболатын. Ер адамдардың кең інентарағ анойыны — кө кпар тарту. Бә йгеге ондағ ан, кейдетіптіжү здеген бас мал, ә семдікә шекейбұ йымдар, кү міс жә не алтын тайтұ яқ тартігілетін. Халық арасынакең інентарағ ан спорт жарыстарының бірі — қ азақ ша кү рес. Олбарлық салтанаттыжиындардаө ткізіледі. Кү рестің бұ лтү ріндебалуандардың жасмө лшеріне де, салмағ ына да шекқ ойылмайды. Халық ө зінің балуандарынтө бесінекө теріп, қ ұ рмет тұ тқ ан. Қ азақ тарихында Қ ажымұ қ анМұ ң айтпасұ лы, Балуан Шолақ сияқ тыбасқ а да балуандарұ мытылмастайболыпестеқ алды. Ү лкенмерекелерде, жиын-тойлардаә рруө збалуандарын кү реске шығ аратын.

Қ азақ тардабұ ларданө зге алтыбақ ан тебу, асық ойнау, жамбы aтy, қ ызқ уу, жілік сындырусияқ тыұ лттық ойынтү рлері мен спорт жарыстары да болды.

Қ азақ халқ ымә дениеті бай халық. Бұ ғ анкуә қ азақ халқ ының кең даласынаншық қ анғ ұ ламалар, ақ ындар мен би, шешендер. Тіптібұ ғ анкуә шет ел саяхатшылары мен жазушыларының сө здері. Мысалғ апольшалық этнограф Адольф Янушковиячтің сө здерінкелтіругеболады: «Мейрамкезінде мен алғ ашү леншініестуге мү мкіндігімтуды. Осы қ азақ сал-серілері, далажыршылары, ұ лыақ ындарының қ азақ тарғ атә нсуырыпсалмаө нері мен орындаушылық қ абілеті, бұ лхалық тың ақ ыл-ой қ абілеттілігінің жоғ арылығ ының дә леліболыптабылады. Жә не де мен, осының барлығ ынә лемжабайыдепсанайтын дала халық тарынанестіптұ рмынғ ойдептаң ғ алдым. Мен екі тайпаарасындағ ы дау-жанжалдардың куә сіболдым жә не ешқ ашан Демосфен мен Цицерон жайлыестімегенділмарларғ а таң данақ ошеметкө рсеттім. Албү гінменің алдымда хат танымайтын, бірақ меніө зө нерлеріментаң дандырыпотырғ анақ ындарө неркө рсетуде, олардың ө лең дері, ә ндеріменің жү регімдібилепалды. Осындайхалық қ аболашағ ыжоқ малшы болу ғ анажазылғ анба? О, жоқ! Шынымен-ақ! Қ ұ дайбұ ндайқ абілетбергенхалық ө ркениеттентысқ алуымү мкінемес: ө ркениетқ ашан да болсынқ азақ далаларынакеліп, білімшам-шырағ ынжағ ады. Уақ ытыкелгендебү гінгікө шпеліқ азақ қ азіроның тө бесіненқ арапотырғ андарментең дә режедеболып, солардың қ атарындаотырарыанық ». Ия, расымен-ақ қ азіргізамандақ азақ солдә режегежеткендей-ақ. Бұ ның барлығ ыұ лыхалық тың мә дениеті мен таланты, ақ ыл-ойының ұ шқ ырлығ ының арқ асы. Сө зімдіеліміздің Президенті Н. Ә. Назарбаевтың сө зіменқ орытындылағ ымкеледі. Оларқ азақ «Салынғ анжол, тұ рғ ызылғ ан ғ имарат, тіптіең озық ғ ылымижаң алық саналатынжаң атехнологияның ө зіжылсайынтозады, ескіреді. Ал бабаларымызайтқ андай, ешқ ашаназбайтын, тозбайтын, керісіншеуақ ытө ткенсайын сан қ ырынанжарқ ырап, ұ рпақ санасынашұ ғ ылашашатынмә ң гіө лмейтінқ ұ діреттікү штің аты – ғ ылым мен мә дениет. Ендешесолата – бабаларымыздың тарихи – мә денимұ расынбірлесіптү летейік». Бү гіндемұ ндайтоқ тамғ а, яғ ниө зтамыры мен ө ткеніне, анатіліне, атадініне, ділінеә лемнің біраз мемлекеті бет бұ рабастады. Оның жолынә ркімө зіншетанып, ө зіншебағ амдауда. Солардың қ атарындаә лемдікқ ауымдастық тың назарынаілігіп, бірқ атар беделді халық аралық ұ йымдарғ амү шеболыпү лгергенҚ азақ стан орта мерзімдімемлекеттік 2004-2006, 2007-2009 жылдарғ аарналғ ан «Мә денимұ ра» бағ дарламасынқ абылдағ антұ ң ғ ыш ел.

Ә рбірмемлекеттің ө ркениеттілігіноның мә денимұ рағ адегенкө зқ арасынақ арайтанып-бағ амдауғ аболады. Ө зелің нің мә денимұ расынаұ қ ыптық арау мен басқ амә дениеттің қ ұ ндыэлементтерінқ абылдау – адамзатө ркениетідамуының саражолы.

⇐ Предыдущая 12