Деңгейлік тапсырмалар:

1. Қ азақ халқ ының материалдық мә дениетін талдаң ыз

2. Қ азақ халқ ының рухани мә дениетін зерделең із

Қ азақ халқ ының материалдық мә дениеті

Киіз ү й тарихынан. Мал бақ қ ан кө шпелі халық тардың қ ысы-жазы отыратын баспанасы киіз ү й болғ ан. Ол тез жығ ып, тү йеге артып жү ре беруге, шашпаң тігуге ың ғ айлы, кө шіп-қ онуғ а лайық тап жасалғ ан. Киіз ү й біздің заманымыздың VII ғ асырында кең інен пайдаланылып, киіз басу белгілі бір ең бек кә сібіне айналғ ан. Оғ ан Алтай, Сібір, Қ ырым таулы-тастарындағ ы сурет таң балар айғ ақ бола алады. Ұ зақ жылғ ы тә жірибе негізінде халық киіз ү йдің ұ йтқ ып соқ қ ан желге жығ ылмайтынына, нө серлеп қ ұ йғ ан жаң бырды ө ткізбейтініне кө зі жетіп, оны баспана етуді ә детке айналдырғ ан.

Киіз ү йдің кө шіп-қ онуғ а ың ғ айлылығ ымен бірге жазда ауасы таза, салқ ын болады. Қ ос қ абаттап киіз жапқ ан қ азақ ү йінде ертеде ата-бабаларымыз қ ыста да қ ыстап шық қ ан. Балшық тан соқ қ ан там ү йлер бертінде отырық шыланып, егіншілікпен айналыса бастағ ан кезде (XVIII— ғ. екінші жартысынан) пайда болғ ан.

Киіз ү й; «Бө где елдің мә дениетіне зер салғ анда ө зіміз пір тұ татын қ асиетті ғ ана мойындап, бізде жоқ тың бә ріне мұ рын шү йіру, сө йтіп ол халық ты ә лі балаң деп қ арау — тарихшылар ү шін аулақ жү ретін методологиялық аберрация. Мә селен, Еуропа мен Алдың ғ ы Азияның халық тары цивилизацияғ а тұ яқ іліктірісімен қ алалар салып, кө здің жауын алатын ғ имараттарды дү ниеге ә келді. Тү ркілер болса ү й салмады, бақ ша баптамады, себебі олар қ ытымыр табиғ ат қ ұ рсауында отырып тө ң ірегіндегі қ ылтанақ атаулыны аз уақ ытта отынғ а айналдырар еді. Алайда, ә рі кең, ә рі жылы, кө ш-қ онғ а қ олайлы киіз ү йге қ арағ анда тас лашық пен балшығ ы баттасқ ан ү йді қ олайлы деп ешкім де дә лелін беземес. Табиғ атпен тамырлас кө шпелілер ү шін мұ ндай киіз ү йлерде тұ ру астамшылық емес, кажеттілік болғ ан», — деп жазыпты белгілі ғ алым Л. Н. Гумилев. Ойды ой қ озғ айды, ә йгілі ғ алымның киіз ү й кө шпелілер ү шін қ ажеттілік дә уінде сан тарау мағ ынаның ө рісі жатыр. Қ ө пшілікке белгілі, біздің жыл санауымыздан ә лденеше ғ асырлар бұ рын Евразияның мол отына тұ нып тұ рғ ан байтақ даласында кө шпелі ө мір салты қ алыптасты. Дамудың басқ аша жолын «таң дау» бұ л далада мү мкін емес еді. Бұ л осынау табиғ аты қ ытымыр болса да жері шү йгін ен даланың тылсымын тү сініп, тілін табу ғ ана емес, сол дала тө сінде аз ғ ана кү ш жұ мсап мол ө нім алудың, «қ осымша ө німді ә рі тез, ә рі оң ай тү сірудің жедел шың далғ ан ө мір сү ру тә сілі болатын. Былайша айтқ анда, кө шпелілердің тек қ ана ө зіне тә н ө мір салты, ө нім ө ндірісі қ алыптасты. Жер тө сін тырмалағ ан отырық шыларғ а қ арағ анда кө шпелілердің ө ндірістік негізі ә лде қ айда берекелі болады. (Акишев). Біздің жыл санауымызғ а дейінгі IV—III ғ асырлардың ө зінде-ақ тек жылқ ы малының ө зі тө рт-бес мың ғ а жеткен байлар пайда бола бастады (Бичурин). Бұ л даладағ ы ө ндіріс тә сілінің шың далуы, ө нім қ орының молығ уы сол дала тө сіндегі ел-жұ ртқ а тө ң ірегінен алапат-айбарын асыртып қ ана қ ойғ ан жоқ, сонымен бірге кү н кө рістің ұ лы ырғ ағ ымен ү ндес салт-дә стү рді, моральдық -этикалық қ арым-қ атынасы, ө нердің алуан тү рін орнық тырды. Осылардың ішінде кө шпелілердің сан ғ асырлық тә жірибесі, ө мірлік қ ажеттілігі, ой ө рісі, талғ ам татымы шегіне жеткен мү мкіндіктің айғ ағ ы бір ғ ана киіз ү йдің бойына шоғ ырланғ андай. Кө шпелілердің сұ лулық туралы талғ ам-тү сінігі, дү ниені сұ лулық заң дылық тарымен игеру мү мкіндігі негізінен осы киіз ү й арқ ылы кө рініс тапты. Киіз ү йдің сық ырлауығ ынан бастап шаң ырағ ына дейінгі ә рбір бө лшегі ө з алдына оқ шау ө нер туындысы бола тұ рып, сол мың сан бө лшек бір-бірімен мінсіз ү йлескен шақ та шегіне жеткен, ә бден аяқ талғ ан ө нер туындысын қ ұ рағ ан. Осынау шегіне жеткен ө нер туындысы кө шпелілердің кү н-кө ріс мұ қ тажынан бастап рухани талғ ам-талабына дейін қ ызмет еткен. Қ ысқ асы, киіз ү й кө шпелілер ү шін табиғ аттай сұ лу, кең істіктей ү йлесімді шағ ын ә лем еді. Бұ л ретте, киіз ү йді адамзат баласының ұ зына тарихында жасалғ ан материалдық мұ ралардың ішіндегі бірегей айғ ақ тардың бірі деп қ арауғ а негіз мол.

Ыдыс-аяқ

Ыдыс-аяқ. «Шешесін кө ріп-қ ызын ал, ыдысын кө ріп асын іш», — деген қ азақ мақ алында пә лсапалық, ә леуметтік терең ой жатыр. Демек ұ лт тұ рмысында ас сақ талатын ыдыс-аяқ мә селесіде шет қ алмағ ан. Оғ ан ү лкен мә н бергендігіне жоғ арыда бір ауыз сө з куә. Ата-бабаларымыз ыдысты кө біне ағ аштан, жылқ ы, ешкі терісінен, мыс, жез сияқ ты металл бұ йымдарын жасағ ан.

Ағ аш ұ сталары ыдыс-аяқ жасауғ а да айрық ша ден қ ойғ ан. Соның ішінде қ ымызғ а арналғ ан тү рлері назар аудартады. Негізінен, бұ л ыдыстарды қ айың нан, табылып жатса, оның безінен жасауғ а тырысатын. Ө йткені, қ айың мық ты келеді. Мұ қ ият ө ң деген қ айың, ә сіресе, оның безі қ ара шұ барланып, қ осымша ә шекейсіз-ақ ә демі болады. Шеберлердің айтуынша, ә бден кепкен қ айың да бө тен иіс те, шайыр да болмайды, сондық тан оғ ан қ ұ йылғ ан қ ымыздың дә мі де бұ зылмайды.

Қ ымызғ а арналғ ан ағ аш ыдыстар: тегене, ожау, шара, сапты аяқ, тостағ ан, кү бі, піспек. Ел ішінде бұ л ыдыстардың тү рлері кү нделікті ө мірде кең інен пайдаланылса, оның сә нделіп жасалғ ан ғ ажайып тү рлері де аз болмағ ан.

Ертедегі кө шпелі қ азақ тар ас сақ тайтын ыдыстардың біразын мал терісінен жасағ ан. Ондай ыдыстың ең ү лкені — саба.

Саба — молшылық тың, байлық тың белгісі. Жылқ ылы ірі байлар сабаның мө лшерін бә секелесіп ү лкен жасауғ а тырысқ ан. Мысалы, Есенейдеген атақ ты бай алты айғ ырдың терісінен саба тіктірген. Оны «тай жү зген» деп атағ ан. Мұ ндай сабаларғ а ас берерде немесе ұ лы дү бір бір дуан елді шақ ырып той жасарда биенің сү тін сауып, жинап, қ ұ йып қ ымыз ашытқ ан.

Тегене — ү лкен дө ң гелек, шұ ң ғ ыл ыдыс. Сабадағ ы қ ымыз осы ыдысқ а қ ұ йылады. Сыйымдылығ ы да мол, орта есеппен 10—15 литр еркін кетеді, ә рі қ ұ йылғ ан қ ымызды сапырып отыруғ а ың ғ айлы. Ә детте, тегенелердің іші-сырты мұ қ ият ө ң деліп, сыртына ою-ө рнек ойылады. Сү йек не кү містелген темір ә шекейлермен ә р тү рлі асыл тастармен безендіріледі. Кейбір тегенелердің қ ақ пағ ы ағ аштан жасалып, кү міс ә шекейлермен кө ркемделеді. Тегенеге қ ұ йылғ ан қ ымызды сапырып, аяқ -аяқ қ а қ ұ ю ү шін ағ аш ожау қ олданылады. Қ азақ арасында қ ымыз сапыратын ожаудың екі тү рі жасалды. Оның ішінде Қ азақ стан жеріне ең кө п тарағ ан тү рі — ұ зын сапты ағ аш ожау. Мұ ндай ожаудың сабын сү йектеп, кү містеп, оюлап безендіретін болғ ан. Қ азақ станның солтү стік, солтү стік-шығ ыс аудандарында ожаудың қ ысқ а сапты тү рі де кездеседі. Ожаудың қ ай тү рі болсын, мұ қ ият ө ң деліп, сырт пішіні ә ркелкі жасалады. Қ ымыз ішуге арналатын ү лкенді-кішілі шара, сапты аяқ, тостағ ан сияқ ты ыдыстарды да қ айың нан шауып, кейде сыртына ою ойып, кү містеп безендіреді. Саптыаяқ – саптыаяқ деп ә детте ағ аштың безінен ойылғ ан сабы бар бақ ыраш тә різді шұ ң ғ ыл ыдысты, яғ ни ағ аштан жонып жасағ ан аяқ ты айтады.

Зерен – қ ымыз, шұ бат қ ұ ятын қ адірлі ыдыс. Кө лемі де, сырты да шарағ а ұ қ сас болады. Қ атты ағ аштан ойылып жасалады. Шұ ң ғ ыл жиегі қ алың бү йірі тіктеу келеді. Жиегінен, бү йірінен ойып, сә нді ою-ө рнек жасалады орнық ты болу ү шін жалпақ, шығ ың қ ы тү бі болады. Тү сін біріың ғ ай келтіру ү шін ағ аш қ абық тары бояуымен қ анық тырады.

Шара – қ ымыз қ ұ юғ а араналғ ан ыдыс. Кей жерлерде тегене деп те атайды. Қ ымызды дастарқ анғ а апарағ анда сабадан осы шарағ а қ ұ йып апарады. Оның ішіне 10-12 литр қ ымыз сияды. Шараны емен, қ айын сияқ ты қ атты, кепкен ағ аштардан ойып жасайды. Оның іші шұ ң ғ ыл, ө зі дө ң гелек, жиегі тік болып келеді. Шара сырты ою-ө рнектермен кү міс немесе сү йек ә шекейлермен кө ркем безендіріліеді. Ө зіне лайық ағ аш қ ақ пағ ы болады. Ол да ә шекейленіп жасалады. Сары қ ымыз ә сем шара ыдысты дастарқ ан сә ні, ү йдің кө ркі, қ олы берекелі ә йелдің мә ртебесі десе де болады.

Қ азан – басқ а ыдыстарғ а қ арағ анда қ азақ ө мірі мен мә дениетінде алатын орны мү лде жоғ ары. Ө йткені ол кү нделікті тіршілік қ ұ ралы. Қ азақ дастарқ анына тү сетін тағ амдардың барлығ ы да (қ ымыздан басқ асы) ең алдымен осы қ азаннан ө теді. Халық жай ғ ана қ азан демей оны «қ ара қ азан» деп қ астерлеп айтады. Бұ л жерде қ ара сө зі қ асиетті, киелі, берекелі деген ұ ғ ымды білдіреді.

Қ азақ тың ұ лттық киімдері

Қ азақ киімі қ ұ лазығ ан кең даланың ү скірік аязы мен аптап ыстығ ының, салқ ын самалы мен аң ызақ желінің ә серімен қ алыптасқ ан бар ө мірі кө лік ү стінде ө ткен Сарыарқ а мен оғ ан іргелес жатқ ан ұ лан-ғ айыр кең істікте кө шіп-қ онғ ан малшы қ ауымның, таң ның атысынан кү ннің батысына дейін тізе бү кпей «жер шұ қ ылап», мал ұ стап кү н кешкен Сыр бойындағ ы, Қ азақ станның оң тү стігі мен Талас-Шу атырабындағ ы жартылай отырық шы жә не отырық шы елдің ғ асырлар бойы реттеуге кө не қ оймағ ан тұ йық шаруашылығ ы мен қ арабайыр тіршілігі қ алыптастырғ ан заттық -тұ рмыстық мә дениеттің бірден-бір кө рінісі болғ андық тан, ө зінің қ арапайымдылығ ымен, ү йлесімділігімен, жү ріп-тұ руғ а ың ғ айлылығ ымен ерекше.

12 Следующая ⇒