ВИРУСТАРДЫҢ ҚАСИЕТТЕРI

Вирустар – бұ л кө лемi шамамен 20 нм – ден 300 нм – ге дейiн болатын ө те ұ сақ тiрi организмдер; орташалап алғ анда олар бактериялардан 50 есе кiшi. Жоғ арыда айтылғ андай вирустарды жарық тық микроскоптың кө мегiмен кө ру мү мiн емес (себебi олардың кө лемi жарық толқ ынының жартылайұ зындығ ынан кiшi) жә не олар бактерия клеткаларын ұ стап қ алатын сү згiштен ө тiп кетедi.

“Вирустар тiрi ме? ” деген сұ рақ тар жиi қ ойылады. Егер тiрi деп, генетикалық материалдары (ДНҚ немесе РНҚ ) бар жә не ө зiн — ө зi ө ндiру қ абiлетi бар қ ұ рылымды есептесек, вирустарды тiрi деуге болады. Ал егерде тiрi деп, клеткалық қ ұ рылымды есептесек, жауап керi болу керек. Тағ ы да айта кететiн жә йт, вирустар қ ожайын-клеткасыз ө мiр сү ре алмайды. Олар ө зiн-ө зi тек қ ана тiрi клетканың iшiнде ө ндiре алады, сондық тан олар облигатты паразиттер болып табылады. Ә детте олар аурудың айқ ын белгiлерiн кө рсетедi. Қ ожайын клетканың iшiне кiрген соң, олар қ ожайынның ДНҚ -ын “жойып” жә не ө зiнiң ДНҚ немесе РНҚ пайдаланып, клеткағ а вирустың жаң а кө шiрмелерiн тү зуге бұ йрық бередi. Вирустар клеткадан клеткағ а инерттi бө лшектер ретiнде жеткiзiледi. Вирустың қ ұ рылымы ө те қ арапайым. Олар вирустың ө зегiн қ ұ райтын генетикалық материалдан ДНҚ немесе РНҚ жә не оны қ оршап тұ рғ ан капсид деп аталатын қ орғ аныс белок қ абық шасынан тұ рады. Толығ ымен қ алыптасқ ан инфекциялық бө лшек вирион деп аталады. Герпес немесе грипп вирустары сияқ ты кейбiр вирустарда, қ ожайын – клетканың плазмалық мембранадан пайда болғ ан қ осымша қ абық шалары болады. Басқ а барлық организмдерден айырмашылығ ы, вирустарда клеткалық қ ұ рылым болмайды.

Жиi вирустың қ абық шасы ұ қ сас қ айталанатын субъбiрлiктер – капсомерлерден қ ұ ралады. Капсомерлер де кристалдануғ а қ абiлеттi, симметрияның жоғ ары дә режесi бар жү йелер қ ұ рылады. Бұ л рентгендiк сә улелердi қ олдануғ а негiзделген, кристаллографикалық ә дiстермен электрондық микроскопия кө мегiмен, олардың қ ұ рылымы туралы мағ лұ мат алуғ а мү мкiндiк бередi. Қ ожайын клеткасында вирустың субъбiрлiгi пайда болысымен, олар бү тiн вирусты тү зуге қ абiлеттерi кө рiнiс табады. Ө зiн-ө зi тү зеу басқ а да кө птеген биологиялық жү йелерге тә н, бұ л биологиялық қ ұ былыстарда iргелi маң ызы бар.

Мысалғ а аденовирусында, полиома вирусында (папилломалар, полиомелит вирусы) икосаэдролар мен додекаэдрлар. Икосаэдраның 20 ү шбұ рышты қ ыры, 12 шың дары жә не 30 қ абырғ асы бар. Аденовирустың ә р 20 қ ыры бiрқ атар капсомерлерден тұ рады. Қ осындысында капсомерлер саны 252 (240 алтыбұ рышты жә не 12 бесбұ рышты, икосаэдраның шың дарында). Ә ртү рлi вирустарда бұ л сандар ө згерiп тұ рады. Мысалы: рХ174 бактерияларында 12-ге тең, герпес вирусында – 162, полиома вирусында – 42. Бұ л вирустардың барлығ ында 12 бесбұ рышты капсомерлер бар, соның ө зiнде бактериофагта алтыбұ рышты капсомерлер мү лдем жоқ жә не додекаэдр деп аталатын жү йе қ ұ рылады.

Спиральдi симметрияның ең жақ сы суреттемесi болып РНҚ қ ұ рамдас темекi тең бiлi болып табылады. 2130 бiркелкi белок субъбiрлiктерi РНҚ мен қ оса бү тiн жү йе – нуклеокапсидтi қ ұ райды. Мысалы грипп вирусында нуклеокапсид қ абық шамен қ апталғ ан.

ВИРУСТАРДЫҢ ШЫҒ У ТЕГI

Ең шынайы жә не қ олайлы гипотеза болып вирустың “қ ашқ ын” нуклеин қ ышқ ылынан пайда болуы, яғ ни нуклеин қ ышқ ылының ө зi шық қ ан клеткадан тә уелсiз репликациялануғ а қ абiлеттенуi, бiрақ мұ ндай ДНҚ осы немесе басқ а клеткаларды пайдалануымен (паразиттiк) репликацияланады. Сол себептен вирустар клеткалық организмдерден шық қ ан болу керек, жә не оларды клеткалық организмдердiң ата-тегi деп қ арастыруғ а болмайды.

Бұ л “ө ркендердi” қ аншалық қ арапайым екендiгiн бiлу тым қ иын, бiрақ генетиканың жетiстiктерi, паразиттiк нуклеин қ ышқ ылдарының басқ а тү рлерiн вирус себепшi, соғ ан қ арамастан кейбiр гү л ө сушiлер бұ л қ ызғ алдақ тың ерекше сорты деп сатады. Ө сiмдiк вирустары РНҚ -қ ұ рамдас вирустарғ а жатады.

Вирустық жә не бактериялық аурулардың берiлу жолдары.

Вирустық жә не бактериялық аурулардың берiлу жолдары бiрдей болғ андық тан, бұ л сұ рақ ты бiрге қ арастыру ың ғ айлы.

Тамшылы инфекция – респираторлық аурулардың ең ә деттi таралу жолы (ә дiсi). Жө телу жә не тү шкiру кезiнде ауағ а миллиондағ ан кiшкентай сұ йық тық тамшылары шашырайды. Iшiнде тiрi микроорганизмдерi бар бұ л тамшыны, адамдар кө п жиналғ ан ә сiресе ауа желдетiлмейтiн жерлерде жұ тып алуы мү мкiн. Тамшылы инфекциядан сақ танудың гигиеналық тә сiлi-бет орамалдармен дұ рыс пайдалану жә не бө лмелердi уақ тылы желдетiп тұ ру.

⇐ Предыдущая 123 4 Следующая ⇒