Ғабит МҮСІРЕПОВЖапонбалладасы

Арқ аның ә ң гімесі
Арқ аң нан бұ лай тү йіп жібергенді білген емеспін. Басым қ айқ айып барып ө кшеме тиді білем. Доғ адай иіліп қ алдым. Егер азды-кө пті спортсмен болмасам, не мойным ү зіліп кететін еді, не болмаса - белім.
Бұ дан ү ш-тө рт жыл бұ рын ө зім де талай баланы тү йіп қ алғ ан болуым керек. Ө з сыбағ амды да алатынмын. Ал, мына тү йіс оқ ыс та орасан екен. Машинағ а тиелген кранның тұ мсығ ы тү йіп жіберді ме екен деп едім. Егер мен емес бір мосқ алдау адам болса, ә сіресе, не ә йел, не бір жас бала болса, мойны ү зіліп, басы кө шемен домалап бара жатар еді. Мү мкін, бү гін талай бастар домалағ ан да болу керек...
Басым кілт қ айқ айып шалқ алай бергенде тү йіп жібергенді кө ріп қ алғ ым келіп, арт жағ ымды шолып ү лгірдім. Ешкім жоқ. Бұ л қ ас қ ақ қ анша дерлік, кө з ілеспес сә тте болғ ан оқ иғ а. Бірақ, адам ойы одан шабан емес екен, мен де біраз нә рсені аң ғ арып калдым. Арт жағ ым иық тірескен биік тас ү йлер еді. Ұ шып кеткендей біреуі қ алмапты. Орындары қ ара тақ тадай. Ү лкен ө рттерден, қ аланың опар-топарын шығ аратын жер сілкіністерінен, қ ара кү йік ү й қ абырғ алары, сорайғ ан тұ рба, шаң басқ ан ағ аштар, қ ұ лағ ан ү йлердің ү йіндісі сияқ ты апат белгілері қ алушы еді ғ ой, бұ л жолы келген апат еш нә рсе қ алдырмағ ан, жалап кетіпті. Айналаң тып-типыл... Ә шейінде биік ү йлердің тасасынан кө ріне бермейтін жү ндес таулар ө ркеш-ө ркеш болып, ап-айқ ын кө зіме шалынды. Таулар орнында екен.
Аспаннан қ ат-қ абаттасып қ алық тап мен кө ріп-білмеген жалпақ тақ талар қ ұ лап келеді. Жү здеген ү йлердің тө белері дү р етіп бірден аспанғ а ұ шып, енді жерге қ айта қ ұ лап келе жатқ андай. Ә лденелер аспанда ә лі қ алық тап жү р.
Жалпақ тақ талардың ара-арасында қ ұ лап келе жатқ ан адам денелері танылады. Олар да ү й тө белерімен бірге ұ шып келіп, аспанда ажырасып, ауыр-жең ілге бө лініп, бө лек-бө лек қ ұ лап келеді. Кейбіреуінің қ ұ лашы керіліп кіреске ұ қ сайды. Енді біразын адамғ а тә н дене белгілерінен таң ырлық. Тағ ы біраз адам аспанғ а енді кө теріліп барады.
Мен бұ л апатты доғ адай иіліп тұ рып кө рдім. Басымды кө тере беріп кө рдім, тұ ра беріп кө рдім, қ ұ лай беріп кө рдім. Ес пен сезімнің апар-топар кезінде кө рдім. Ақ ты қ арадай, қ араны ақ тай сезінген кезімде кө рдім. Қ асыма тү скен қ ара тас шоқ тай қ ып-қ ызыл жанып жатқ ан кезінде кө рдім. Ә р жағ ы қ араң ғ ылық, ә р жағ ы мең іреулік... тылсым...
Биік тас ү йлері иық тірескен кварталдарды мен жаң а ғ ана кө лденең кесіп ө ткемін. Қ аланың тар кө шелі, бір қ абат ү йлі шет жағ ына жеткенім осы. Жапон қ алаларының бір қ абат ү йлі шет жақ тары адам тұ руғ а ә рі жайлы, ә рі кө ркем келеді. Бұ л бабалардың бабасы мен ә желердің ә жесінің қ олы тиген ү йлер. Мұ ндай ү йлердің ауласындағ ы ә рбір бұ ршақ тай тасты адам қ олы ойып орнатқ ан. Ә р ү йдің шағ ын-шағ ын ауласынан жапон географиясының бір алқ абын кө ргендей боласың. Кішкене-кішкене таулар кішкенелігіне қ арамай тауғ а ұ қ сайды. Алақ андай ғ ана кө лдер кө лге ұ қ сайды... Ө зендер, кө пірлер. Аласа-аласа шие ағ аштары, тырбық қ арағ айлар, шатыр жапырақ ты ағ аштар. Хризантема гү лдері. Тү кті кілемдей кө к алаң... Соғ ыс кезең і қ анша қ ыспақ қ а алса да жапон ә йелі бұ л ауласына шаң жұ қ тырмай, кү тімді ұ стайтын.
Жапонның музыкасы да, ә лемге таныс сурет ө нері де ө зінің жаратылыс табиғ атынан кө шіріп алғ андай. Сондық тан болу керек, жапон баласы бір бұ таны сындырмайды, жапон кө галдарын адам аяғ ы таптамайды.
Алдың ғ ы жағ ымнан жапонның мұ ң ды бір музыкасы естіледі. Абыройсыз соғ ысты басынан кешірген жапон бұ қ арасы бұ л кезде ылғ и мұ ң ды музыканы ойнайтын. Кү н ыстық, музыка ү ні ә лдекімнің ауласынан келеді. Мені тап осы секундта арқ амнан тү йіп жіберді. Бір қ абат ү йлі кварталдың не болғ анын мен аң дай алғ аным жоқ. Бұ л кезде менің миым асты-ү стіне келіп қ айнап кеткен...
Ояндым ба, есімді жидым ба, қ ай жерде, қ андай кү йде есімді жидым, оны мен осы кү нге дейін білмеймін. Ораулы, таң улы кү йімде жата беріппін. Мен ө зімше, бірер кү н ессіз болғ ан сияқ танамын. Бірақ, Америка институтының адамдары, ә сіресе бір соғ ыс докторы мағ ан екі ай бойы ұ рысып жү ріпті.
- Не деген қ ырсық адам, арқ асының қ алай кү йгенін, бомба жарылғ ан эпицентрден қ анша жерде кү йгенін неге тезірек айтпайды?! Соғ ыс ғ ылымы ү шін оның қ андай маң ызы барлығ ын тү сінбей ме екен! Жоқ, ол жақ сы тү сінеді. Қ асақ ана айтпайды. Намыстанғ ан болады, қ орланғ ан болады!.. Елің жең іліп, тізе бү гіп, бас иген шақ та мұ ныкі қ ай қ орлану екен? Елің бас иді, ақ ымақ жапон, императорың бас иді, кү нің бас иді!..
Бұ л кезде менің ойыма қ орлану келген жоқ -ты. Кейін келді. Арқ а кү йігінің уыты бә сең дей берген кезде келді. Мү мкін, арқ а кү йігінен қ орлану кү йігі уыттырақ болғ ан шығ ар, бірақ, кейін келді. Америка докторы мағ ан бекер ұ рсыпты... Бекер ренжіпті.
Мен ол кезде неден таң улы жатқ анымды да білген емеспін. Айлар бойында ойымда жалғ ыз-ақ елес жатты. Ол ә лгі арқ амнан тү йіп жібергенде кө ргендерім. Соның ө зі немене? Мен оны да тү сіне алғ ан жоқ пын. Кейін тү сіндім...
Есім кіргеннен кейін ақ халат киген доктордан неге жатқ анымды сұ радым.
- Арқ аң Жапонияның географиялық картасындай, - деді ол, - Оң жақ жауырының а Хоккайдо аралын салыпты... Ұ лы Хонсю тү гелімен оң жақ жоның да... Мық ының да Симоносеки қ ылтасы... Санында Кюсю... Қ ұ дайғ а шү кірлік ет. Осының бә рі сол жағ ың да болса, оянуың қ иын болатын еді.
Мен мұ ны неше айдан кейін сұ радым, оны да білмеймін. Талай кү ндер ә лденені сұ рағ ым келіп, сұ рауғ а тілім келмей жатқ аны есімде.
Келер бір жолы доктор менің арқ амды мақ таң қ ырай суреттеді:
- Арқ аң енді айта қ алғ андай... Бедерлі де бұ дырлы... Фудзиама тауы да, Асахи тауы да бар. Тюгоку, Кюсю жоталары да бар. Хиро-сима, Нагасаки қ алалары да ө з орындарында... Соғ ыс уақ ытында шық қ ан бедерлі карталардың ішінде бұ дан ә демісі аз болар...
- Доктор, осының бә рі неден болғ ан ө зі? Соны тү сіндірің ізші! - дедім.
Доктордың кө зілдірігі жарылып кете жаздады. Шатынап бара жатқ андай кө рінді. Жапон ү лкен кө зді ел емес. Ойлы кө зді, аз ғ ана мұ ң ды кө зді ел. Мағ ан қ алжың айтып жү рген доктордың кө зіне едә уір кек қ орланғ ан екен, кө зілдірігін жарып жібере жаздады.
- Танека Урико! - деп, есікке қ арай тез бұ рылып кетті. - Осы кү нге дейін айтпап па едің із?
Орта жасты ә йел Урико-Сан келді:
- Айтып кө ріп едім. Ұ ғ ына алмап еді.
Ие, ұ ғ ына алмағ аным рас еді. Екі ү лкен қ аланың қ ақ жарты халқ ы қ ас қ ақ қ анша қ ырылып қ алды, жоқ болып кетті деген кезде миым тағ ы да қ айнап жү ре берген. Енді аң дасам одан бері де он кү н ө ткен екен.
Доктор аз ғ ана басын шайқ ап қ асыма келіп отырды да:
- Сіз енді еркекке ылайық шыдаммен тың даң ыз. Біздің екі қ алағ а американецтер атом бомбасын тастағ ан, -деп бір тоқ тады. - Неге? - Шыдаммен тындаң ыз демедім бе? Тә жірибе жасағ ан кө рінеді. Алғ ашқ ысы - тә жірибе, екіншісі-тә жірибенің дұ рыс екендігін біржола анық тау... Ә? Ол туралы екі тү рлі жорамал бар. Жапония жең іліп тізе бү ксе де, оның ар жағ ында біржола бұ қ тырып тастау болса керек... Одан соң, одақ тастарының ө зін де ық тырып алу... Соғ ыс арты қ ашан да бірдемені бө лісу, соғ ыс атын ә рірек апарып арқ андаумен аяқ талатын ә деті бар емес пе... Жұ рт аузындағ ы жорамалдар осы. Енді демал. Жат...
- Менің шешем бар еді, қ арындасым бар еді... Солармен хабарласуғ а болар ма екен?
- Фамилияң кім?.. Қ ай кө шеде тұ рушы едің дер?
- " Жазғ ы таң " кварталында...
- Ол квартал қ азір жоқ, кү нім...
- Шешем орталық бақ шада қ ызмет ететін еді...
- Орталық бақ шаның орны ғ ана бар, кү нім... Ал, енді демал, ү н шығ арма...
Доктор дұ рыс айтыпты, ү н шығ армау керек екен... Қ орланғ ан ел аяншақ тап, қ айғ ы сарынын қ орек етіп отыра берсе, сары ауру болудан басқ а не шығ ады дейсің!..
Содан бері, міне, жиырма жыл ө тті. Мен ауруханағ а он алты рет жатып шық тым. Арқ амды он алты рет жаматтым. Бір елдің бедерлі географиясын арқ алап жү ре беру ауыр болды. Жапон географиясының бір беті ұ лы Мұ хит тең ізі, бір беті Жапон тең ізі ғ ой. Сол тең іздер сияқ ты, менің денемде де сау жер қ алыпты. Содан тілдіріп алам да жаматам, тілдіріп алам да жаматам... Терісін тіліп алғ ан жерлерде жаң а жаралар пайда болады...
Қ азір мен ақ қ анды адаммын. Қ ызыл қ ан азая-азая сарқ ылып келеді. Жиырма жыл жасау ү шін де аз арпалысқ аным жоқ. Ә лі де алысып кө ремін... Жасым ә лі қ ырық қ а жеткен жоқ. Кейде ү йленгім келеді. Қ иқ ы-шойқ ы, шалажансар бір мү гедек туып жү рсе қ айтерміз?
Тегінде, доктор дұ рыс айтқ ан болар. Еркекше шыдау керек болатын шығ ар...

Кө здің ә ң гімесі
Айконы мен сонадайдан таныдым. О да мені танып, кү тіп тұ р. Ө зге қ ыздар машинағ а мініп алыпты. Жапон қ ызында айғ ай салу ә деті жоқ, Айко мені асық тырып, термос салғ ан торламасын бұ лғ ады.
Мен ө зім де асығ ып келе жатқ амын. Бү гін біз кө ршілес бір поселкенің мектебін жө ндесіп қ айтуғ а баратынбыз, қ арама-қ арсы келе жатқ ан екі трамвай ортақ аялдамасына жақ ындай бермегенде мен де кө шені кө лденең кесіп ө тіп кететін едім.
Трамвайлар ө тісіп кеткен соң, ө зіміздің мектептің бақ шасына қ арай тезірек басып кеттім. Мектебіміз сол бақ шаның ішінде, трамвай ү ні естілмейтін жерде болатын. Машинағ а мініп қ алғ ан қ ыздар шуласып ө лең айта бастады. Айко термос салып алғ ан торлама дорбасын тез-тез бұ лғ ап кетті. Термостың жарқ ырағ ан қ ақ пағ ы кү нге шағ ылысып кү міс доң ғ алақ жасай бастады. Айконың ылғ и сө йтетіні бар. Еркелей біледі. Кү лдіре біледі. Жабырқ ай білмейді.
Оқ иғ а мені осы арада ұ стай қ алды. Жапон аспаны жарылып кеткен шығ ар деп едім. Тегі, ол жарылып кеткен менің қ ұ лағ ым-ау деймін... Аң -таң, аспанғ а қ арадым. Аспан мен қ ала арасына ақ қ ардан жасалғ андай аппақ ақ шулан, от пен қ арды араластырып жасағ андай от шулан бір бағ ан орнап қ алыпты. От тө гіп тұ р, кө зің қ арай алмас жарық тө гіп тұ р. Жоғ арғ ы жағ ы ақ қ алпақ танып, бұ рқ ырап қ айнап, кең ейіп барады. Тө менгі жағ ы қ аланың қ ай жеріне қ адалғ анын андай алмадым. Жуандығ ы дейсіз бе, қ алай десем екен?.. Біздің қ аланың орта тұ сында кө рме сарайы болатын. Дө ң гелектеу салынғ ан сарай еді. Соның қ аң қ асы ә лі қ ұ ламай тұ р дейді... Бағ анның жуандығ ы мағ ан сол сарайдай сезіледі...
Сасқ алақ тап мектеп жақ қ а қ арадым.
- Айко! Айко!. - Ө з дауысым ө зіме естілген жоқ.
Айко да жоқ. Маижна да жоқ, мектеп те жоқ екен. Бә рі де ұ шып кеткендей. Қ ара кү йік бір дала елестейді. Мектеп тү гіл оның ар жағ ы да қ ара кү йік дала. Бү кіл дү ние қ ара кү йік дала...
Бақ шаның мен жақ шеткі ағ аштары кесе кө лденең жапырылып, жер бауырлап, бү ксие берді. Ә ріректегі ағ аштар жоқ. Жапырылғ ан ағ аштардан ыстық леп келеді. Кө йлек тү ймелері денеме шегедей кіріп барады. Дө ң гелене бергенім есімде... Ар жағ ы қ араң ғ ылық...
Сол қ араң ғ ылық та мен жиырма жыл отырмын. Жаң ағ ы кө рдім дегендерім ә деттегі тү сініктердің баламасы. Оның бір де бірін кө збен кө руге болмайды. Кө ң ілің мен кө ресің... Менің от, жарық, ақ қ ар, ақ шулан, от шулан дегендерімнің бә рі де ү стірт баламалар... Ол ә лі аты жоқ бә ле, ол ә лі тең еуі жоқ бә ле. Ө згесі былай тұ рсын, қ ырғ ын дегендердің ө зі соғ ан баламағ а жарай алар ма екен!..
Тас балқ ып, темір еріп деген сө здер қ ай елде де болу керек. Ал тас пен темір қ ас қ ақ қ анша кү йіп, кү л болып кеткенін неменеге тең ейміз? Ү лкен бір қ ала кө зің ді ашып-жұ мғ анша кү л болып аспанғ а ұ шып кеткенін неменеге тең ейміз?
Ие, енді ол менің жұ мысым емес. Мен жиырма жыл қ араң ғ ыда отырмын. Қ ала ө ң деліп, қ алпына келді деседі. Бұ рынғ ысынан кө ркем де бай деседі. Мендегі арман қ алпына келген қ аланы бір кө ру болар еді. Бір-ақ рет! Содан соң кө зімді біржола жұ мып алар едім!.. Жұ мып алып қ араң ғ ылығ ыма қ айта кө шер едім.
Осы арманымнан мен ә лі ү міт ү згім келмейді. Ү зе алмасам керек... Ауруханада алғ аш есім жиналғ аннан кейін доктордан сұ рағ аным да осы, кө зімнің жайы болатын.
- Жең ешежан, шының ызды айтың ызшы, кө зім не жайда? - дегемін.
- Қ арағ ым-ау, оның несін сұ райсың... Кө зің жайнап тұ р! - деді мү дірместен.
- Соқ ыр болып қ алғ ан жоқ пын ба, ә йтеуір?
- Жоқ, жоқ!.. Кө рмей қ алғ аның рас. Ұ замай кө ретін боласың...
- Бет-аузым не жайда?
- О, бет-аузында елеулі еш нә рсе де жоқ. Ақ мрамордай бұ рынғ ы қ алпында...
- Шашым ше?..
- Шашың ды алдырып тастауғ а тура келді. Оп-оң ай ө сіп кететін шашты қ ойшы, тә ң ірі...
Екі қ ол, екі аяғ ым қ айда? Бар ма, жоқ па, оны мен білмеймін, сезінбеймін. Алдымен екі кө зімді, бет-аузымды сұ растырып жатырмын. Кө здерімді сипап кө ргім келеді. Екі қ олым таң улы сияқ ты. Мү мкін, кесіліп те қ алғ ан болар, Аяқ тарым да сондай.
Қ алайда екі кө зден ү міт ү зе алмаймын. Кө здерім қ алпына келсе, бет-ауызды оң ай-ақ ажарлап аламын ғ ой. Ажарланбайтын не болды дейсің. Ақ мрамордай калпында демеді ме? Мрамор емес, ақ қ ұ ба болатынмын. Жапон қ ызының кө бі ақ қ ұ ба ғ ой. Айко мағ ан кө зің е қ ызығ амын деуші еді: - Кө зің нің қ арасы мө п-мө лдір, ағ ы кө гілдір жарқ ырап тұ рады. Кірпіктерің қ ою, ұ ш жағ ы азырақ қ айқ айып тұ рады... - дейтін.
Жиырма жыл бойы менің бө лмеме кірген бір адам мені мына қ ыз соқ ыр ма деген жоқ. Соның бә ріне кім ү йретіп қ ойды дейсің. Сондық тан мен бетімді ашық ұ стаймын. Дауыс шық қ ан жақ қ а ығ ыспай қ араймын. Амандасам, езу тартам... Сіздерге де соны істеп отырмын. Егер менің кө здерім ағ ып кеткендей, қ абақ тарым инемен тігіп тастағ андай желімденіп тұ рса, сіздер де шошынып кетпес пе едің іздер? Оның ү стіне бет-аузым ілбісін тырнағ андай білем-білем болса, қ асыма келер ме едің іздер!..
- Жоқ, жоқ, кө здерің із жарқ ырап тұ р. Жат елдің адамы ретінде айтқ ан сыпайылығ ымыз емес, мө лдір қ ара кө зің іздің қ алай кө рмейтініне таң қ алғ андаймыз. Жат елдің адамы ретінде іркілуді лайық кө реміз, ә йтпесе, осы бө лменің жарығ ында сіздің кө зің іздің едә уір еншісі бар дер едік...
Мен қ азір отыз беске шық тым. Жарық дү ние мен тіршіліктен айрылғ ан кү ні он бесте болатынмын. Ө зім араласпағ ан соң ғ ы жиырма жылды ө мірге де санағ ым келмейді. Баяғ ы он бесімде жатырмын. Кө зден ү міт ү збейтінім де сондық тан. Осы ү міт мені қ артайтпай келеді.
Кө зім жазылғ ан кү ні мектебіме барам. Баяғ ы жапырылып қ алғ ан ағ аштар басын кө теріп, қ айтадан ә демі бақ ша болып кетті деседі. Бұ рынғ ы екі қ абат мектептің орнына бес қ абат мектеп салыныпты. Фотограф келіп суретімді тү сіріп ә кеткен. Оны ү лкен залғ а іліп қ ойыпты.
Мектепті бітіруге бір-ақ жылым қ алып еді. Ең алдымен соны бітіріп алсам деймін. Токио университетінің бірінде жас балалар тамағ ының факультеті ашылыпты. Соғ ан тү скім келеді. Мен бір кө ріп қ алғ ан қ ара кү йік дү ние қ айтадан кө геріп, қ ала қ айғ ысын ұ мытқ ан деседі. Қ айғ ылы қ ала, қ ара жамылғ ан қ ала жақ сы емес, ә рине, ұ мытқ аны жө н. Бірақ, адамдар бекер ұ мытады. Кө зім жазылса, сол кү нгі кө ргенімді жазу арманы да бар... Мен оны кө зімді беріп кө рдім ғ ой! Кө ң ілімде бә рі сайрап тұ р. Алғ ашқ ы жылдары кө ң ілім кү нде ү стемелеп, анық тай тү суші еді, соң ғ ы жылдарда кей бірдемелер кү ң гірттене бастады. Кө зім тез жазылмаса, біраз нә рселер ұ мытылуы да мү мкін... Менде айғ айлап айтар дауыс жоқ. Ақ ырын тізбектеп қ ағ азғ а тү сірсем бе деп едім...
Хиросима тө бесінде атом бомбасы жарылғ аннан кейін дү ние шулап қ арсылық білдіріпті. Ол кезде мен ә л ү стінде едім. Қ арсылық қ атал болды ма, қ орқ у, ық тау араласты ма, мен оны білмеймін. Сіздің елдер қ айтты? Ә, солай болғ ан шығ ар.
Біздің қ аланың қ ақ жарты халқ ы екі секундта қ ырылып қ алды. Жанып, кү л болып кетті. Кү л болып кетпегендері қ олдан ө ртелді. Бұ л соғ ыстық қ ала емес, қ атын-қ алаш, бала-шағ а, кемпір-шалдың бейбіт қ аласы болатын. Біреуге істеген зұ лымдығ ы да жоқ, ә зірлеп жатқ ан қ ауіпі де жоқ, қ ызығ ары да жоқ қ ала еді. Менің балаң ойым ә лі жетпейді, біз не жаздық, кімге жаздық? Еркек жоқ тық тан кө рші поселкенің мектебін жө ндесуге кетіп бара жатқ ан қ ыздардың жазығ ы не? Жиырма екі қ ыз бір сә тте кү л болды, тозаң ғ а айналып кетті. Жиырма ү шінші мен ғ ана аман қ алдым. Аман қ алдым деймін-ау, қ ай бір амандық... Бұ лтсыз кү ні жаң быр кү ткен шерменде.
Айко қ андай еді! Тар ү йшіктерде аш-жалаң аш тұ ратын тө рт-бес кемпірдің сү йеніші болатын. Ерке дауысымен, ақ жарқ ын мінезімен сү йеніш болып тұ рып еді. Айко бір тү йір кү ріш, бір уыс жуа, бір балық тың қ ұ йрығ ынан бір ү йге жететін тамақ істей алатын... Сен айтып болғ анша, ол істеп ү лгіретін еді. Екі қ олындағ ы он саусағ ы он қ олғ а тұ ратын. Ол менің кө зіме қ ызық са, мен оның саусақ тарына қ ызығ ушы едім.
Кейде жапа кө рген ой жә біршіге қ арғ ыс айтқ ысы келеді. Дү ние желі олай соғ ып, бұ лай соғ ып, бір тең біл шаң ды соның ішіп отырғ ан шайың а апарып тү сірсе қ андай жақ сы болар еді дейді. Ар жағ ы белгілі, о да сондай мү гедек... Туатын баласы қ иқ ы-шойқ ы, жарымжан... Баласының баласы тағ ы сондай...
Жоқ, бұ л ойды мен ө сірген емеспін. Мұ ндай ой келмеді, келмейді десем, сенбең іздер. Талай келді, булық тыра келді. Біраз жылдар бұ қ тырып қ ойып жү рдім, осы кезде тү гел ө шіріліп кетті. Қ ай елде де " бұ л жамандық ты жауыма да тілемеймін" дейтін сө з болу керек. Ол бізде де бар. Ел жапон қ онақ жай, мейірімді халық. Мен ол бә лені ешкімге де тілемеймін. Ә сіресе, тоқ сан қ абат, жү з қ абат ү йлердің мұ ндай апатқ а ұ шырауын тілемеймін. Сол ү йлердегі кұ мырсқ а илеуіндей ығ ы-жығ ы тұ ратын адамдардың ү йіліп, ө ртеніп жатқ анын тілемеймін. Дү ние желі ерсілі-қ арсылы соқ қ анда ө ң кей бір таң балы шаң дарды, тең біл шаң дарды бұ рқ ыратып жү руін тілемеймін. Сондайды жоқ ететін кү штердің ө суін тілеймін.
Кө п адамдармен жолығ а берген соң, кеп қ айталап айта берген соң, мү мкін, менің сө здерім ө зімдікі емес - ү йретінді, ө зімдікі болса - жаттанды кө рінер. Оғ ан істер амалым жоқ.
Менің тіршілігім ү мітімде. Ү мітім ө з қ олымда емес. Басқ алардың ү міті неде, оны ө здері айтар...
Ай, кө зім жазылса екен, кө зім!..

Тастың ә ң гімесі
Мен қ ара мрамор, қ ара таспын. Адам қ олынан ө ткен соң айнадаймын. Алдымдағ ының бә рін кө ремін, тү гел кө ремін. Адам кү нге қ арай алмайды. Мен қ арай аламын. Адам қ ызығ а қ арайды, қ уана қ арайды, қ орқ а қ арайды. Мұ ның бірі де дұ рыс кө ру емес. Менде ондайдың бірі де жоқ, мен анық кө ремін. Мен тү нде ғ ана кө ре алмаймын.
Мен қ ара мрамор, қ ара таспын. Кө ргенімді ғ ана айта аламын. Мен адамның қ уанышын да сезінбеймін, қ айғ ысын да сезінбеймін. Менде кө ргенімнен бұ зылар кө ң іл де жоқ. Мен қ алай кө рсем, солай ғ ана айта аламын. Менің куә лігімнен адам ө зі қ андай қ орытынды жасар, оны адамның ө зі білсін.
Ол мейрам кү ні емес-ті. Бұ л кезде бұ л елде мейрамғ а ұ қ сар еш нә рсе жоқ -ты. Соғ ыс салмағ ынан жаншылып, жең іліс азасын енді ғ ана сезіне бастағ ан ел езу тартуғ а ұ ялатын. Менің алдымнан ылғ и жабырқ ау адамдар ө тіп жатты. Кө пшілігі балғ ын жастар, оқ ушылар, ә йелдер мен кә рілер. Жемірілген ө кшелер, жырым-жырым шалбар балақ тары ө тіп жатты. Қ абақ тары тү юлі, ү сті-бастарына қ ара май, кө галжім, сарғ ылт бояулар жұ қ қ ан, шалбар тізелері бұ лтиып кеткен жұ мыскерлер мана, кү н шық пай ө ткен.
Соғ ыстан бұ рын қ ыздар менің тұ сымнан ө ткенде кө здері бір жарқ етіп қ алушы еді, қ азір ол да жоқ. Балалар мойны жің ішкерген, ә йелдер ең сесі тү сің кі, барлық адам кішірейіп, шө гіп кеткен. Бірен-сараң дағ ан соғ ыс машиналары ү н шығ армай, ұ рланып қ ана кетіп барады. Бұ ғ ан дейінгі кеудем соқ, ә ң гі жү рістің уақ ыты ө тіп кеткендей.
Аспан бұ лтсыз, кү н шаң қ ан ыстық еді. Қ аланың орталығ ын тү гел орап алғ ан орманды таулар ыстық тан балбырап, мү лгіп тұ р. Менің бетіме жібек кө йлектің желпігеніндей де леп келмейді. Кө ше бойындағ ы ағ аш жапырақ тары ә лдеқ андай дыбысқ а тоса қ ойғ ан қ ұ лақ қ а ұ қ сап тынып қ алыпты.
Қ ала тө бесінен жарты километр биікте ә лдене бұ рқ етті де от - жолақ, аппақ бағ ана орнай қ алды: жоғ арғ ы жағ ы бұ рқ ырап қ айнап, бұ йраланғ ан ақ қ алпақ тү бі қ аланың дә л орталығ ына қ адалыпты. Жан-жақ қ а мен кө ріп-білмеген от тасқ ыны, жарық тасқ ыны гу ете тү сті. Қ ала отқ а тү скен қ ағ аздай бү рісіп бір қ алды да жоқ болды. Темір жанып кү лге айналды. От пен жарық сұ рапылы кө зің ді ашып-жұ мғ анша қ аланы тозаң ғ а айналдырды да ү лкен бір ө ң еш барлық шаң -тозаң ды суырып-сорып аспанғ а ұ шырып ә кетті. Қ ала орнында кедір-бұ дырлы қ ара кү йік қ алды. Мен, қ ұ лағ ым болса, аспанның жарылғ анын естідім дер едім. Содан саң ырау болып қ алдым дер едім. Бірақ, мен қ ара таспын, еш нә рсені естігенім жоқ.
Аспаннан жерге найзадай қ адалғ ан от тасқ ыны менің алдыма ә келіп бір топ адамды ү йіп тастады. Бә рі де атылып келіп тү сті. Бә рі де зең бірек ө ң ешінен атылғ андай пә рмендеп келіп соғ ылып жатыр. Аяқ -қ олдар ү зіліп кетіпті. Бастар мылжа-мылжа... Адам басы тасқ а келіп соғ ылмауғ а керек екен де... Менің бетіме шұ батылғ ан адам ішектері келіп жабысты, адам қ аны шашырады. Ішектер жабыса беріп кү йіп кетті, қ ан шашырай беріп кү йіп кетті. Ауа отқ а айналды.
Трамвай аялдамасында ығ ы-жығ ы адам. Іші-тысы толғ ан адам, трамвай орнынан қ озғ ала берді де лап етті. Трамвайдың темір қ аң қ асы бір сә тке ғ ана кө зге ілекті де жоқ болды. Ығ ы-жығ ы болып тұ рғ ан адамдар да ғ айып болды. Адам кү йгенін сезінген жоқ, ө лгенін сезінген жоқ. Егер жетпіс бес мың адамның кү йгенін сезініп, ауырсынып ың ыранғ анын естісең не болар едің?!
Мың дағ ан жас балалардың мө лдіреген қ ара кө здері кү йіп жатқ анын кө рсең не болар едің?! Мың дағ ан мектеп қ ыздарының киімдері лып етіп кетіп, жалаң аш қ алғ ан балғ ын дененің қ уырдақ тай шыжылдап қ уырылып жатқ анын кө рсең не болар едің?! Ә йтеуір мен соны кө рген жоқ пын. Жылан тілі жылт еткендей ғ ана уақ ыт ө тті, қ ала жоқ болды. Ілезде қ ала орны кедір-бұ дыр қ ара кү йік дала болып жапырақ тары жұ лқ ына бұ йраланып алай-тү лей болды да, кү зді кү ні топталғ ан қ ара торғ ай сияқ танып бұ рқ етіп ұ шып кетті. Тау бө ктерінде мың дағ ан піл ө ліктері жатқ андай.
Қ аланы ө ртеп, шаң -тозаң ғ а айналдырып, ұ шырып ә кеткен бә лені тұ ра қ уғ андай жел аң ырап кетті. Жолында жең іл ү йлер кездессе бұ да жұ лып ә кететін. Қ ұ йындатып, ұ йытқ ып соғ ады. Қ аланы талай кезген жел, қ ала бақ шаларын талай иіскеген жел бү гін қ ара кү йікті иіскелеп жү р. Қ ара кү йік тым ү лкен, бү кіл бір елдің басына қ ара жамылуғ а жететін.
Қ ара кү йіктің алау-жалауы басыла бергенде тіршілік қ озғ алысы белгі берді. Алдымен аң -таң алақ тағ ан балалар кө рінді. Аң -таң болмасқ а амал жоқ. Бала тү гіл ү лкеннің ойына мұ ндай апат барлығ ы келген емес. Бұ л дү ниеге бірінші рет келген апат. Адам жасағ ан, адамның ө зін қ ыру ү шін жасағ ан апат.
Балалардан кейін қ ара кү йіктің маң айына ә йелдер, шалдар келді. Айнала қ аранады, қ аланы іздейді. Таба алмай жү р. Таныс дү ниесін тани алмай қ алыпты. Таба алмассың да, тани алмассың. Адам, сен оны іздеме, қ ара тү нек қ айдан қ опарылып кетті, соны ізде! Зұ лымдық ордасын ө рте!
Қ ара кү йіктің қ ақ ортасында бір-ақ ү йдің қ аң қ асы кө рінеді. Айналасы тып-типыл. Бұ л бес қ абат, тө бесі киіз ү й сияқ ты кө к кү мбез, дө ң геленіп бітетін ү й болатын. Ө зі де дө ң геленіп салынғ ан ү й. От найзалар тура қ адалмады ма, ә лде дө ң гелене салынғ ан ү йге соғ ылғ ан от топаны екі жағ ынан сусып кетті ме, ә йтеуір сол ү йдің қ аң қ асы аман қ алғ ан.
Қ ара кү йікте қ ыбыр-қ ыбыр тіршілік басталды. Быт-шыт болғ ан, қ уырылып қ алғ ан адам денелерін ө ртеп жү р. Адам ө ртенген ұ ясының орнын тазалап жү р. Біреудің қ олын, біреудің басын, енді біреудің ә лденеменесін тауып алып, шө мелелеп, ү йіп ө ртейді. Менде естір қ ұ лақ болса, ең ауыр азап осы болды дер едім.
Ұ замай менің қ арсы алдыма бірнеше жазулы тақ тайлар пайда болды. Апат отының ыстық тығ ы ү ш жү з мың градус екен. Апат оғ ы қ адалғ ан жердің айналасы бір километр кө лемінде жанды-жансыз тү гел жоғ алыпты. Одан ә ріректе апат кү ші бә сең сіген. Тас пен темір балқ ып барып, есін жинағ ан. Жан иесі бұ л маң айда да тү гел қ ырылғ ан.
Мен қ ара мрамор, қ ара таспын. Айлар ө тті, жылдар ө тті, мен оны санай алмаймын. Мә ң гілік уақ ытты ғ ана білемін.
Қ азір баяғ ы қ ала қ айта орнына тү сті. Бұ рынғ ысынан биік те кө ркем, кө шелері кең. Қ ара кү йіктен із қ алғ ан жоқ. Адамдар жабылды, таулар жабылды, сулар жабылды. Бақ шалар тірілді. Бұ л жө нінде адам ең бегін жыр қ ылып айтуғ а болар еді. Бірақ, менің айтайын дегенім ол емес, анау сұ рапыл апат жайы. Темір ө ртенген кү н, тас ө ртенген кү н жайы. Ұ мытпа демекпін. Сақ тан демекпін.
Апат топаны қ адалғ ан, қ аланың қ ақ ортасында қ азір биік тас ескерткіш тұ р. Оң қ олын жоғ ары кө теріп, сұ қ саусағ ымен аспанды мең зеген адам мү сіні. Екі кө зі жұ мулы, енді аспаннан апат келмеуін тілеп отырғ андай.
Менің айтарым да осы ғ ана. Ол ү шін не шара бар, оны адам тастан сұ рамас деймін...

*********

12 Следующая ⇒