Сөйлем мүшелерін оқыту

Сө йлем мү шелері сө йлем тү рлері (мақ сатына қ арай) мен жай сө йлем тү рлері (қ ұ рылымдық ) аралығ ында оқ ытылатын болғ андық тан, бұ л мә селе жай сө йлемді оқ ытумен кірігіп жатады. Себебі сө йлем мү шесін сө йлемсіз тү сіндіру мү мкін емес, ал сө йлемнің қ ұ рылымдық тү рлерін сө йлем мұ шелерінсіз тү сіндіру мү мкін емес. Осығ ан орай бағ дарламада ә уелі сө йлемнің айтылу мақ сатына қ арай тү рлері, онан кейін сө йлем мү шелері, соң ынан жай сө йлемнің қ ұ рылымдық тү рлері орналастырылғ ан. Сондық тан мұ ғ алім сө йлем мен сө йлем мү шесін мең гертудің бірінен-бірі шығ ып, бірімен-бірі қ абысып тұ ратынын ескеруі жә не соғ ан орай ұ тымды жол таң дай алуы тиіс.

Сө йлем мү шелерін оқ ытуда да ескерілуіге тиіс талаптар бар. Ә рине, мұ нда да бірінші орында мұ ғ алімнің теориялық білімі тұ рады. Алайда бұ л жө нінде жоғ арыда қ амтылғ андық тан, сө йлем мү шелерін мең гертуге қ атысты нақ ты мә селелерге тоқ таламыз, олар:

1) Терминдердің уә жін тү сіндіру. Мә селен «мү ше» деген сө здің «бү тіннің бө лшегі» деген мағ ына беретінін айта отырып, «отбасы мү шелері», «дене мү шелері» дегендермен салыстыруғ а болады. Сонда оқ ушы сө йлем мү шелерінің сө йлем қ ұ рамындағ ы грамматикалық бө лшектер екенін тү сінеді. Онан ә рі сө йлем мү шелерінің неліктен «тұ рлаулы» жә не «тұ рлаусыз» деп аталатыны, олардың ә рқ айсысының қ ұ рамына енетін терминдердің мағ ынасы талданады.

2) Ө ткен материалды еске тү сіру. Мә селен, сө здердің сө йлемде белгілі бір грамматикалық мү ше қ ызметінде жұ мсалуы ол сө здердің қ ай сө з табына жататынына да байланысты екені, айталық, зат есімнің кө біне бастауыш, толық тауыш болуғ а, сын есімнің анық тауыш болуғ а, ү стеудің пысық тауыш болуғ а, етістіктің баяндауыш болуағ бейім тұ ратыны т. с. с. айтылуы керек. Алайда мұ ның ө згермелі болатыны да ескертіледі, яғ ни оқ ушы белгілі бір сө з табының белгілі бір сө йлем мү шесі қ ызметінде ғ ана жұ мсала бермейтінін, кейде, айталық, зат есімнің баяндауыш та болатынын т. с. с. білуі тиіс.

3) Сө йлем мү шелерінің қ ұ рамына қ арай дара, кү рделі жә не ү йірлі болатынын тү сіндіру. Бұ л жағ дайда да ө ткен материал қ айта пысық талады. Себебі кү рделі сө з атаулы кү рделі мү ше қ ызметін атқ арады, себебі олар сө з ретінде біреу-ақ, қ ұ рамы жағ ынан ғ ана кү рделі жә не бір ғ ана сұ рақ қ а жауап беріп, бір ғ ана сө з табына жатады. Сондық тан ондағ ы грамматикалық тұ тастық кү рделі сө йлем мү шесі болуына тікелей ә сер етеді.

4) Сө йлем мү шелірінің сұ рақ тарын толығ ымен келтіру (септік жалғ ауларының толық қ атарын еске тү сірің із). Мә селен, бастауыш нешіншісі? деген сұ рақ қ а да жауап беруі мү мкін: Екіншісі мағ ан таныс сияқ ты т. с. с.

5) Сө йлем мү шелерінің сө йлем қ ұ рылысында ү немі толығ ымен (бесеуі де) жұ мсала бермейтінін, кейде, тіпті, айтылуығ а тиіс, яғ ни ойғ а қ ажетті сө йлем мү шесінің де сө йлем қ ұ рылысынан ығ ысып қ алатынын (толымсыз сө йлемде) тү сіндіру. Бұ л арқ ылы кейінгі тақ ырыпта ө тілетін жай сө йлемнің (қ ұ рылымдық ) тү рлерін оқ уғ а алғ ышарт жасалады.

6) Бір форманың бірнеше грамматикалық мағ ына білдіретінін ескерту. Мә селен, толық тауыш формасының кейде пысық тауыш қ ызметін атқ аратыны жә не оның себебі міндетті тү рде ескертілуі тиіс.

7) Сө йлем мү шелерінің, тұ рлаусыз мү шелердің семантикалық (мағ ыналық ) тү рлерін ө зара салыстыра тү сіндіру. Анық тауыш: сапалық жә не меншікті; Толық тауыш: тура жә не жанама; Пысық тауыш: мезгіл, мекен, сын-қ имыл, себеп, мақ сат.

Ескерту! Мектепте мө лшер пысық тауышы оқ ытылмайды.

8) Бастауыш пен баяндауыш арасына қ ойылатын сызық ша жайлы толық мә лімет. Оқ ушылар кө п жағ дайда бастауыштан кейін сызық ша қ ою-қ оймауды баяндауыштың заттануына (субстантивтену) немесе тұ йық етістік тұ лғ асында тұ руына қ арап бағ дарлайды. Алайда бастауыштан кейін сызық ша қ оюды қ ажет ететін жағ дай мұ нымен шектелмейтінін мұ ғ алім ө зі де білуі, оқ ушыларғ а да тү сіндіруі тиіс. Мә селен, бастауыш ө зінен кейінгі сө здің анық тауышы болып ұ ғ ынылатын немесе ө зінен кейінгі сө збен бірге кү рделі сө з болып ұ ғ ынылатын жағ дайда, онан (бастауыштан) кейін сызық ша қ ойылады т. с. с.

9) Сө йлемнің бірың ғ ай мү шелері жайлы мә лімет. Оқ ушылар кез келген сө йлем мү шесінің бірың ғ айлана жұ мсалатынын, соғ ан орай бә рінің бір ғ ана сұ рақ қ а жауап беріп, бір ғ ана сө йлем мү шесі қ ызметін атқ аратынын білуі тиіс. Осы орайда оқ ушыларғ а бірың ғ ай мү шелерге қ ойылатын грамматикалық -стилистикалық талап жө нінде мә лімет беріледі. Мә селен, қ андай да бір септік, кө птік, жіктік жалғ аулары бірың ғ ай мү шенің тек соң ғ ысына ғ ана жалғ анады. Ал тә уелдік жалғ ауы ә рқ айсысына да жалғ ана береді.

Келесі бір маң ызды мә селе – бірың ғ ай мү шелермен қ абаттаса жұ мсалатын жалпылауыш сө здерге қ атысты айырым белгі. Мә селен, жалпылауыш сө з бірың ғ ай мү шелерден бұ рын келсе, онан (жалпылауыш сө зден) кейін қ ос нү кте қ ойылады. Сондай-ақ жалпылауыш сө з бірың ғ ай мұ шелерден кейін келсе, бірың ғ ай мү шелердің соң ғ ысынан кейін сызық ша (тире) қ ойылады.

Жалпы, қ азақ тіл білімінде, оның ішінде тыныс белгісі мен айырым белгілерге қ атысты ережелерде дефис пен тирені таң ба ретінде айқ ындайтын атау берілмей келеді. Сондық тан мұ ғ алімнің оқ ушыларғ а тирені «сызық » деп, дефисті «сызық ша» деп тү сіндіргені тиімді. Жә не осы атауларды мұ ғ алім ә р уақ ытта да орнымен қ олданып, оқ ушылардан соғ ан орай сауатты жазу талап етіп отырса, нә тижесі де жақ сы болады. Осы орайда «сызық ша» сө зіндегі -ша қ осымшасының экспрессивтік қ ызметі де (кішірейту мағ ынасын ү стейді) тү сіндірілуі тиіс, сө йтіп, грамматиканың алдың ғ ы салаларымен байланыс жасалып отырылады.

10) Сө йлемнің айқ ындауыш мү шелерін тү сіндіруде олардың бір ғ ана сұ рақ қ а жауап беріп, бір ғ ана сө йлем мү шесі қ ызметін атқ аратыны ескертіледі.

Мектепте айқ ындауыштың 2 тү рі оқ ытылады: оң ашаланғ ан айық ындауыш; қ осарлы айқ ындауыш. ЖОО-да оқ ытылатын қ осалқ ы айқ ындауыш мектеп бағ дарламасында қ осарлы айқ ындауыш деп оқ ытылады.

Айқ ындауыш мү шелердің тыныс белгілері жайлы мә лімет беру. Айталық, оң ашаланғ ан айқ ындауыш екі жағ ынан ү тірге алынады, ал егер ол ө зі шінен ү тір арқ ылы кү рделенсе, онда мұ ндай кү рделі оң ашаланғ ан айқ ындауыштың екі жағ ынан қ ойылатын ү тір сызық қ а (тиреге) ауысады. Осы тұ ста оқ ушыларғ а ережені дә л осылай қ ұ рғ ақ баяндамай, себебін тү сіндіру қ ажет. Яғ ни бұ л жердегі ү тірдің сызық қ а (тиреге) ауыстырылуы оң ашаланғ ан айқ ындауыштың жігін айқ ындап тұ ру ү шін қ ажет екені айтылады. Келесі мә селе – қ осарлы айқ ындауыштардың кейбірінің (кейбірі деп отырғ анымыз – мектепте қ осарлы айқ ындауыш пен қ осалқ ы айқ ындауыш ө зара ажыратылмай, «қ осарлы айқ ындауыш» деген бір ғ ана терминмен оқ ытылады) қ ос сө здер секілді сызық ша арқ ылы жазылатынын тү сіндіру.

11) Сө йлем қ ұ рылысындағ ы кей сө здің сө йлем мү шесі қ ызметін атқ армайтыны тү сіндіріледі (одағ ай, қ аратпа, қ ыстырма, шылау). Осы тұ ста оқ шау сө здерге қ атысты тыныс белгілер қ оса қ амтылады.

Оқ шау сө здер мен шылаудың сө йлем мү шесі қ ызметін атқ армайтыны жайлы да ережені келтіре салмай, оларда лексикалық мағ ына болмайтыны, ал сө йлем мү шесі қ ызметін атқ аратын сө здерде лексикалық мағ ына болатыны ескертіледі. Бұ л ү шін оқ ушыларғ а сө йлем мү шелері жайлы тү сінік берілген кезде сө зді сө йлем мү шесі деп тану ү шін қ ойылатын шарттар жайлы тү сіндірілуі тиіс. Сонда оқ ушылар оқ шау сө здердің неліктен сө йлем мү шесі болмайтынын жете тү сінетін болады.

12) Сө йлем мү шелерінің сө йлем қ ұ рылысындағ ы орын тә ртібі. Бұ л – аса маң ызды жайт. Себебі қ азір – ақ парат заманы. Кү нделікті ақ парат кө біне шетелдік (орыс, батыс) басылымдардан аударылып жү р. Ал қ азақ тілі мен ө зге тілдің (тү ркі тілдерінен басқ а) синтаксистік қ ұ рылысы, ойды сө йлеммен таң балау машығ ы мү лде ұ қ самайды. Аударма нұ сқ аларының кө біне сол кү йінше, тү пнұ сқ а тілдің синтаксистік жү йесімен берілуі жә не оны оқ ушылардың кү нделікті оқ ып отыруы ойлау жү йесіне, ауызекі сө йлеу тіліне, сайып келгенде, ұ лт тілінің синтаксистік қ ұ рылысына ә сер етеді. Сондық тан оқ ушыларғ а сө йлем мү шелерінің сө йлем қ ұ рылысындағ ы орын тә ртібін тү сіндіруде аударма мә тіндердегі синтаксистік-стилистикалық олқ ылық тарды таныстырып, дұ рысы қ алай болатынын тү сіндіріп отыру қ ажет.

⇐ Предыдущая 12