Жай сөйлемді оқыту

Сө йлем туралы тү сінік мектепте 8-сыныпта беріледі. Сонда мектепте синтаксис ішінара мынадай ү лкен тақ ырыптар бойынша мең гертіледі:

а) синтаксис жайлы тү сінік жә не сө з тіркесінің синтаксисі (7-сынып);

ә ) сө йлем туралы тү сінік, тү рлері, яғ ни сө йлемнің айтылу мақ сатына қ арай тү рлері (8-сынып);

б) сө йлем қ ұ рамы, яғ ни сө йлем мү шелері (8-сынып);

в) жай сө йлемнің тү рлері, яғ ни қ ұ рылымдық тү рлері (8-сынып);

г) қ ұ рмалас сө йлем: 1) салалас қ ұ рмалас; 2) сабақ тас қ ұ рмалас; 3) аралас қ ұ рмалас (8-сынып).

Ал ЖОО-да тіл білімінің синтаксис саласы 3 бағ ытта қ арастырылады:

а) сө з тіркесінің синтаксисі;

ә ) сө йлем синтаксисі;

б) мә тін синтаксисі.

Мектепте оқ ытылатын синтаксис пен ЖОО-да оқ ытылатын синтаксистің елеулі айырмашылық тары бар. Бұ л дегеніміз мектепте синтаксисті оқ ытудың арнайы талап-шарттары болатынын кө рсетеді. Солардың ең басты деген бірнешеуіне тоқ талайық:

1) Мұ ғ алімнің теориялық білімі терең болуы тиіс;

2) Мұ ғ алім мектепте оқ ытылатын синтаксистің жалпы міндетін білуі тиіс. Мә селен, мектепте номинативті жә не етістікті жай сө йлем, бір негізді жә не екі негізді жай сө йлем, кү рделенген жай сө йлем деген терминдер жоқ. Талдау барысында бұ л сө йлемнің тү рлері кездесіп отырады, алайда олар жайлы кү рделі тү сінік берудің қ ажеттігі жоқ. Себебі тіл білімінің мектепте оқ ытылатын салалары орта білім беру бағ ытындағ ы бағ дарлама бойынша ө тіледі, екіншіден, мектеп бітірген тү лектерге «қ азақ тілі мен ә дебиеті» мамандығ ының бакалавры» біліктілігі берілмейді.

Синтаксиске қ атысты тағ ы бір айта кететін мә селе – мектеп бағ дарламасында салалас жә не сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем тү рлері алтау ғ ана, яғ ни 6+6 (8+8 емес).

3) Оқ ушылардың синтаксисті оқ ығ анғ а дейінгі жә не оқ ығ аннан кейінгі қ ұ зыреттіліктеріне бағ дар жасалады. Мә селен, «тіл білімінің синтаксис саласын оқ ып шық қ ан оқ ушыда қ андай қ ұ зыреттіліктер болуы тиіс, олар нені біліп, нені талдай алуы керек? » деген мә селе жө нінде мұ ғ алім ауқ ымды жоспар жасайды. Бұ л жоспардың қ ағ азғ а тү сірілуі міндеттелмейді, алайда жалпы бағ дардың дұ рыстығ ын анық тап отыру мақ сатында қ ағ азғ а тү сіріп отырудың артық шылығ ы да жоқ. Сө йтіп, мұ ғ алім алдын ала жасалғ ан бағ дар негізінде жұ мыс істей бастайды: бірнеше мақ сат қ ойылып, оғ ан жету жолында алуан тү рлі ә діс-тә сіл қ олданады. Мұ ндай бағ дарлы жоспарды жалпы синтаксиске, сондай-ақ осығ ан қ атысты ү лкен тақ ырыптарғ а қ атысты да жасап отыруғ а болады.

4) Балалардың теориялық білімді саналы тү рде ыждаһ атпен мең геруіне ық пал ету. Бұ л ү шін мұ ғ алім синтаксистің ә р бө лімінің алдағ ы ө мір ү шін аса қ ажет екенін, айталық, толық сауатты адам болу ү шін сө йлемнің бас-аяғ ын дұ рыс қ ұ рып, дұ рыс сө йлеу шарттарын білуі тиіс екенін, мә тін ішіндегі сө йлемдерді ө зара сауатты байланыстыра алу машығ ы қ алыптасуы қ ажет екенін, айналып келгенде, отансү йгіштік, патриотизм, ұ лтжандылық деген ү лкен қ асиеттердің тілді мең геруден басталатынын нық ә рі сауатты тү сіндіре алуы, ең бастысы, оқ ушылардың кө зін жеткізе білуі тиіс. Сонда оқ ушылар ә р тақ ырыпты мең геруге қ ұ лшыныспен қ арайтын болады. Кейде бұ л ү шін оқ ушыларды кө термелеп отырудың да (мақ тау, жақ сы бағ а қ ою) пайдасы бар, алайда кө термелеу объективті жү ргізілуі (ө зге оқ ушылардың да кө зі жетуі керек) қ ажет.

5) Ә р тақ ырыптытіл білімінің басқ а салаларымен байланыстыру (фонетика, лексиология, сө зжасам, морфология).

6) Синтаксиске қ атысты оқ ытылатын ә р тақ ырыпты ө з ішінде байланыстыру. Мә селен, жай сө йлемді оқ ытуда сө йлемнің айтылу мақ сатына қ арай ерекшеленетін интонасиясын қ ұ рылымдық тү рлерін ө ткенде де қ айталатып отыруғ а болады. Сондай-ақ сө йлем мү шелері жайлы талдау жасау барысында сө йлемнің айтылу мақ сатына қ арайғ ы тү ріне де назар аудартып отыруғ а болады.

Шындығ ында, айтылу мақ сатына қ арай қ ұ рмалас сө йлемдердің де интонациясы болады. А. Байтұ рсыновтың «сө йлем дегеніміз – сө здердің басын қ ұ растырып, біреу айтқ ан ой, сө йлегенде, жазғ анда кім де болса ойын айтады» дегенін еске тү сірейік. Ендеше сө йлеудің уә жі (мотивациясы) – мақ сат. Ол мақ сат сұ рау, хабарлау, бұ йыру немесе қ андай да бір кө ң іл-кү йге қ атысты мә лімдеу болуы мү мкін. Демек, бұ л айтылғ андар қ ұ рмалас сө йлемдерге де қ атысты. Сондық тан қ ұ рмалас сө йлемдерді талдау барысында ондағ ы ә р жай сө йлемнің айтылу мақ сатын анық татып отырудың да маң ызы ү лкен. Ал бұ л мә селе ә дістеме тарихында кү ні бү гінге дейін ескерілмей келеді.

7) Кейінгі сабақ тарда ө тетін тақ ырыптарғ а алғ ышарт жасау. Мә селен, жай сө йлем арқ ылы қ арапайым хабар берілетінін, сондай-ақ кү рделі ойды білдірудің де жолы бар екенін, бұ л жө нінде қ ұ рмалас сө йлемдерді ө ту барысында айтылатынын тү сіндіре келіп, жай сө йлем жайлы жақ сы тү сініп, дұ рыс талдай алатын оқ ушығ а қ ұ рмалас сө йлем теориясын мең герудің оң ай болатыны ескертіледі. Сонда оқ ушылар кейінгі тақ ырыптарғ а іштей дайындала бастайды.

8) Пә наралық байланыс.

9) Терминдерге тү сінік. Бұ л тұ ста ә рбір терминнің уә жі тү сіндіріледі. Сонда оқ ушы терминнің не жө нінде екенін оның мағ ынасы арқ ылы шамалай алатын болады.

10) Кө рнекілік.

11) «Сө йлем тү рлері» деген тақ ырып сө йлемнің айтылу мақ сатына қ арайғ ы тү рлерін қ амтиды. Бұ л кезде оқ ушыларғ а сө йлем соң ына қ ойылатын тыныс белгілер жайлы қ осымша мә лімет берілуі керек. Екіншіден, қ абаттаса қ ойылатын тыныс белгілер жө нінде де тү сіндірілуі тиіс. Себебі оқ ушылар ерекше леппен айтылатын немесе қ атаң бұ йыруды білдіретін сө йлемдер соң ына бірнеше леп белгісін қ ойып жатады. Бұ л – тә жірибеде ө те кө п кездесетін жайт. Ал, дұ рысында, бірдей тыныс белгі қ абаттаса қ ойылмайды, ендеше леп белгісінің саны барлық жағ дайда да біреуден аспауы тиіс. Сондай-ақ кө п нү ктенің саны да онымен қ абаттаса қ ойылатын тыныс белгілеріне тікелей қ атысты болады. Мә селен, кө п нү кте хабарлы сө йлемнен кейін де, лепті сө йлемнен кейін де қ ойылуы мү мкін. Мұ ндайда кө п нү кте саны ү шеу не екеу ғ ана болады. Бұ л ү шін оқ ушыларғ а кө п нү ктеде нү кте саны ү шеуден аспайтыны тү сіндірілуі тиіс. Сонда хабарлы сө йлемнен кейін қ ойылатын кө п нү кте саны ү шеу (мұ ндай жағ дайда хабарлы сө йлем соң ындағ ы нү кте кө п нү ктедегі бір нү ктенің ө теуіне жү реді), лепті не сұ раулы сө йлемнен кейінгі кө п нү кте саны екеу (!.. /?.. ), ал ә рі лепті, ә рі сұ раулы сө йлемнен кейінгі кө п нү кте саны біреу (?!. /!?. ) болады.

Жалпы, тыныс белгі жайында мә лімет берілгенде тө л сө з тү ріндегі лепті жә не сұ раулы сө йлемдерден кейін ү тірдің қ ажет емес екенін ескертілуі қ ажет. Себебі оқ ушыларғ а қ абаттас қ ойылатын тыныс белгілер жайлы толық мә лімет берілмегендіктен, олар жазу барысында қ ате таң балап жатады. Мысалы, тө л сө зге қ атысты қ ате ә рі дұ рыс қ ойылғ ан тыныс белгілер: «Бә рекелді! », – деп орнынан ытқ и тү регелді ~ «Бә рекелді! » – деп орнынан ытқ и тү регелді т. с. с. Бұ л мә селе тө л сө з тү ріндегі сұ раулы сө йлемге де, тө л сө з тү ріндегі кө п нү ктелі сө йлемге де қ атысты.

Ү шіншіден, бұ йрық ты сө йлем соң ынан кейін ү немі леп белгісі қ ойыла бермейтіні тү сіндіріледі.

12) «Жай сө йлемнің тү рлері» деген тақ ырып сө йлемнің қ ұ рылымдық тү рлерін қ амтиды. Мектепте сө йлемнің қ ұ рылымдық тү рлерінен оқ ытылатындары:

а) Жақ ты жә не жақ сыз сө йлем;

ә ) Жалаң жә не жайылма сө йлем;

б) Толымды жә не толымсыз сө йлем;

г) Атаулы сө йлем.

Сө йлемнің мұ ндай қ ұ рылымдық тү рлерін білу ү шін оқ ушыларда сө йлем мү шелері жайлы толық мә лімет болуы тиіс. Сондық тан ә детте сө йлем мү шелері бұ л тақ ырыптан бұ рын оқ ытылады.

Сонымен, біріншіден, жақ сыз сө йлемде логикалық бастауыштың болатыны, алайда оны бастауыш ретінде талдауғ а келмейтіні тү сіндіріледі. Екіншіден, толымсыз сө йлемді оқ ытуда «ойғ а қ атысты грамматикалық мү шелердің жоқ тығ ына» баса назар аудартылады. Осы мә селеге ден қ ойылмағ андық тан оқ ушылар арасында бес бірдей грамматикалық мү шесі толық қ амтылмағ ан сө йлемді толымсыз деп тану пікірі қ алыптасады жә не бұ л – тә жірибеде айтарлық тай жиі ұ шырасатын жайт. Ал, шындығ ында, бес бірдей грамматикалық мү шесі толық қ атысқ ан сө йлем қ ұ раудың ө зі оң ай емес, яғ ни олар (сө йлем мү шелері) ойды білдіруде қ ажет бола бермейді. Сондық тан «ойғ а қ атысты» жә не «ойғ а қ атыссыз» деген мә селенің басын ашып алғ ан жө н.

13) Жоғ арыдағ ы пункттен шығ ады: жайылма сө йлем дегенді де кей оқ ушы бес бірдей грамматикалық мү шесі қ атысқ ан сө йлем деп тү сінеді. Осындай «жалғ ан» білім қ алыптаспас ү шін, мұ ғ алім тұ рлаусыз мү шенің кез келген біреуі қ атысқ ан сө йлемнің жайылма сө йлем болып есептелетінін тү сіндіре отырып, нақ ты мысалдармен дә лелдейді.

14) Тақ ырыпты бекітуге арналғ ан жаттығ улар дидактикалық талапқ а сай болуы керек.

12 Следующая ⇒