2. «Жәми – ат Тауарих» еңбегініңзерттелуі мен насихатталуы

Қ адырғ али туындысы тілінің лексикалық негізін қ ыпшақ тобына жататын тү ркі сө здері қ ұ райды. Мысалы, осы тұ стағ ы ө зге тү ркі ескерткіштерінде ау, ел / ал, ев / еу болып келетін сө здер мұ нда аң (аң ғ а чық ты, аң ғ а атланды), қ ол, ү й тү рінде қ ыпшақ ша, оның ішінде қ азақ ша тұ лғ ада жұ мсалғ ан. Сол сияқ ты бө лек, билеу (ел билеу), кү йеу, біреу, ақ ча, башлық, йақ а (жағ а), йарылқ а, қ ыр, ой урушты, ұ чрады, чапты дегендер таза қ ыпшақ сө здері. Тек жеке сө здер емес, тұ рақ ты немесе лексикалық тіркес болып келетін сө здер де қ ыпшақ тілдеріне, оның ішінде сол кезең дегі (жә не қ азіргі) қ азақ тіліне тә н қ олданыстар екенін кө рсетуге болады. Мысалы, шежіре тілінде кездесетін қ ыз берді, ел болды, ажабқ а қ алды, бә нде қ ылды (тұ тқ ын етті), фарман қ ылды, кіріфтарлық чекті, хуш келді деген тіркестер беретін мағ ыналары мен жұ мсалатын орындарына қ арай қ азіргі қ азақ тілімен бірдей тү седі. Бұ л ретте ә сіресе образды тұ рақ ты тіркестердің шежіре тілі мен қ азіргі қ азақ тіліндегі бірдейлігі ө те-мө те кө зге тү седі. Олардың бірқ атары бұ л кү нде сол мағ ынада тек қ азақ тілінде жұ мсалатындығ ы – Қ адырғ али шежіресінің тілін қ азақ тіліне жақ ындататын, яғ ни оны қ азақ тың жазба ә деби тілі деп танытатын белгілердің бірі. Мысалы, аяқ асты болды, балдызлап берді, бір йашады, ол хатунын йең гелете (жең гелей) алды, кө ң ү л қ алышты, қ ыз айттурды, тілегін тіледі, хатун йіберді, хатунны айырды, сө зінден чық мады деген ондағ ан фразеологизмдердің біз ә ң гіме етіп отырғ ан шежіре тіліндегі беретін мағ ыналары мен тұ лғ алық кө рінісі қ азақ тілімен дә лме-дә л тү седі.

Ә рине, Қ адырғ али жылнамасы тілінде қ азақ тіліне тә н емес, немесе қ азіргі нормағ а сай келмейтін сө здер мен тұ лғ алардың, тұ рақ ты тіркестердің аз емес екендігі сө зсіз. Ә сіресе фонетикалық тұ лғ алануы бө лекше йағ мур (жаң быр), тигә р (тиер), таг (тау), тугды (туды), сығ ыр (сиыр), тө гү рек (тө ң ірек), қ атығ (қ атты) тә різді сө здер мен ү кү ш (кө п), біту (жазу), айу (айту), нү ң (не), ө нгін (ө зге), қ айу (қ айсы) сияқ ты кө не сө здердің жақ ша ішіндегі сол кездегі (жә не қ азіргі) қ азақ авторының ана тіліне тә н варианттарымен қ атар қ олданылғ аны байқ алады.

Ескерткіш тілінің лексикалық қ азынасына тә н тағ ы бір сипат — сө здердің жарыспалылығ ы, яғ ни бір мағ ынадағ ы сө здің кө не-жаң а, қ ыпшақ тық -оғ ыздық, тү ркілік-арабтық, тү ркілік-парсылық, арабтық -парсылық тү рлері (варианттары) ретіне қ арай бірінің орнына бірі қ олданыла берген. Бұ л жарыспалылық тың кейде тіпті ешқ андай стильдік не ө зге себептері де жоқ болып келуі мү мкін. Ал кейде бір мағ ынада алынғ ан сө зді оның екінші эквивалентімен тү сіндіріп отыру ә рекеті де байқ алады. Мысалы, «ә мірші» мағ ынасындағ ы бек, ә мір сө здерін кейде қ азақ тың ағ а сө зімен алмастырып атайды: мың бегі/мың ағ асы; ә міршінің (ханның, бектің ) некелі жұ байы мағ ынасындағ ы мауазымды (титулды) білдіретін хатун (қ атын) сө зі осы мағ ынадағ ы қ ытайдың фужин, монғ олдың еке сө здерімен қ атарласа (бірінің орнына бірі) жү реді.

Бірінің орнына бірі жұ мсала беретін белгілі/мә шһ ур, йазылды/шарх берілді, кү н туғ уш/машрақ, бу кү н/һ ануз, йурт/мақ ам, йағ ы/душман, улуғ /бузург, йарлуқ /фарман, оғ ул/фарзанд, мың /һ азара, кіші/нафар, бө лік/қ исм, кө б / аксар деген сө здердің алдың ғ ы қ атарын тү ркі тұ лғ алары қ ұ раса, екінші қ атары араб пен парсы сө здері болып келеді.

Мұ ндай лексикалық жарыспалылық – тек біз талдап отырғ ан шежіренің тіліне ғ ана емес, жалпы ортағ асырлық тү ркі ескерткіштерінің кө пшілігіне тә н сипат. Бұ л, бір жағ ынан, ә лі жеке-жеке ұ лттық тілдер болып қ алыптасып бітпеген ортағ асырлық тү ркі жазба тілдерінің лексикалық нормасы тұ рақ талмағ андығ ын танытса, екінші жағ ынан, орта ғ асырлардағ ы тү ркі жазба дү ниесінің араб жә не парсы ә дебиетімен (демек, тілдерімен де) тығ ыз байланысты болғ андығ ын кө рсетеді. Ү шіншіден, кене тү ркі орхон-енисей жазбалары тілі мен ерте орта ғ асырлардан (XI—XII ғ. ) келе жатқ ан шығ ыстү ркістандық (кө не ұ йғ ыр) жазба ә деби дә стү рінің ә сері ә лі де бар екендігін байқ атады. Мысалы, кө не біту (жазу), ү кү ш (кө п), ерді (еді), нү ң (не) сияқ ты сө здер мен шығ ыс септіктің -дың (-дін, -тын, -тін) жалғ ауы, екінші буында езуліктің орнына еріндік у ә рпін жазу (алтун, хатун, йаруқ, нечү к, берү )— ө те ертеден келе жатқ ан дә стү рдің сарқ ыншақ тары. Бұ л да тек қ азақ шежіресі тілінің белгісі емес, сол кезендердегі барлық тү ркі жазбаларына тә н белгі.

Біздің шежіреміздің сө здік қ абатын ә ң гімелегенде, онда бө где тілдік сө здердің мол екендігін кө рсету керек. Олар негізінен араб жә не парсы сө здері. Бұ л сө здердің дені дерексіз (абстракт) ұ ғ ым атаулары. Ө зге тү ркі ескерткіштеріндегідей мұ нда да араб, парсы сө здерінің тү ркілік ет-, қ ыл- бол- деген сияқ ты кө мекші етістіктерімен тіркесіп, қ имыл атауларын жасайтыны кө зге тү седі. Ол етістіктердің кө бі тү ркі тіліндегі эквиваленттерінің орнында жұ мсалады. Мысалы, Қ адырғ али тү ркінің (қ азақ тың ) талау сө зі тұ рғ анда оның орнына ғ арат ң ылу деген араб-тү ркі сө здерінен жасалғ ан кү рделі етістікті қ олданады. Сол сияқ ты жерлеу (ө лікті жерлеу) етістігінің орнына дафн қ ылу, жинау деудің орнына жам қ ылу, қ орғ ау дегеннің орнына ихтийат қ ылу деген араб сө здерін қ атыстырып жасағ ан кү рделі етістіктерді пайдалану — шежіре тілі ү шін кә нігі амал.

Жылнама тексінде араб, парсы сө здерінен басқ а бірен-саран монғ ол жә не қ ытай сө здері бар. Олардың кө бі ә р алуан лауазым атаулары (титулатура) мен қ ызмет иелерінің атаулары жә не сипаттама атаулар болып келеді. Бұ ларғ а монғ ол тілінің нойан, гү рген (кү йеу бала), боқ аул, қ орчы, йарғ учы, сечен, казик, екечі сияқ ты сө здері жатады. Сондай-ақ мұ нда монғ ол тілінен алынғ ан шусун (ә скерге арналғ ан азық -тү лік), тү мен (он мың ), жуң қ ар (оң қ анат), кү рен (1000 ү йден қ ұ ралғ ан ауыл), йаса (заң ), йусун (ә дет), улағ (ылау, кө лік), буғ тақ (тұ рмыс қ ұ рғ ан монғ ол ә йелінің бас киімі) деген сө здер де пайдаланылғ ан. Отчигин (кенже бала), буржуқ ин (кө к кө зді) сияқ ты бір-екі сө з сипаттама эпитет болып келеді. Монғ олша жеті атаның аттарын (ичигә — ө з ә кесі, бурқ ы — атасы, алынчыл — ү шінші атасы, тағ ы осылайша кете береді) мен жыл аттарын (моғ ай йыл — жылан жылы, ноқ ап йыл — ит жылы, қ ақ ай пыл — доң ыз жылы т. т. ) білдіретін сө здер бар.

Шежіреші автор қ олданғ ан стильдік ерекшеліктердің бірі — ол монғ олдың осындай сө здерін келтіре отырып, қ асына (кейде йани деген шылаудың кө мегімен) тү ркіше эквивалентін кө рсетеді: һ укә р йыл, йши сығ ыр йылы болғ ай (яғ ни сиыр жылы болады), ичигә ө з атасы, будуту тө ртү нчі атасы

Шежіре тіліндегі қ ытай сө здері кө п емес, 5—10 сө з. Олардың ө зі негізінен жалқ ы есіммен қ атар қ олданылатын лауазым атаулары болып табылады: фужин — тү ркіше хатун, монғ олша еке деген сө здердің баламасы, тайши — мемлекеттік дә режеде мә ртебесі бар ақ сұ йек (сановник) дегеннің баламасы, гө йә ң — ұ лы ә мірші, анши — тү мен басы, гө рхан — хандардың ханы, уаң — патша т. б. Мысалдар: Бө рте фужин, Сү йінгіл фужин, Нә кү н тапши, Қ он тайіии, Муцалы гө йә ң, Ойар анши, Туғ ан анши

Индоевропа тілдерінен жалпы есімдерден кө рә л — корольдық жә не улкрстан — христиандар деген екі-ақ сө з бар.

Қ адырғ али шежіресінде бө где тілдік сө здердің қ олданылуының бірнеше себептері бар. Араб жә не парсы сө здерін молынан қ олдану — ө з тұ сындағ ы тү ркі жазба ә дебиетінің барлығ ына тә н тілдік норма. Оның ү стіне Қ адырғ али туындысының дені парсы тілінен аударма болғ андық тан, автор кейбір парсы сө здерін олардың тү ркіше тепе-тең баламасымен жарыстыра қ олданғ ан. Мысалы, даст/ қ ол, дү йм/екінчі, хуб/йахшы, бисйар/кө б, бузург/улуғ. Автор кейде тіпті парсыша тұ тас блоктарды қ олданады. Мысалы, асел лә шкә р (ә скердің негізі), лафз моғ ол (монғ ол тілі). Бұ л — сол кездегі жазба тілдің белгісі емес, автордың стиліне жататын жеке ө з басының ерекшелігі.

Дегенмен XVI—XVII ғ асырларда тү ркі халық тары тілдеріне енген араб, парсы сө здері едә уір мол болғ ан, оларды тү ркі жазба ескерткіштері, оның ішінде қ азақ жазбалары да еркін қ олданғ ан. Сонымен қ атар бұ л кезендегі тү ркі жазба ә деби тілдеріне тә н белгінің бірі — халық тіліне енбеген, кө бінесе дерексіз ұ ғ ым атаулары болып келетін араб пен парсы сө здерін де актив қ олданғ андары, бұ л ретте ә сіресе араб, парсы сө здерінің тү ркі тілінің кө мекші етістіктерімен тіркесуі арқ ылы кү рделі етістік жасап пайдалану ө те-мө те кө зге тү седі. Сө з болып отырғ ан кезең дегі жазба ә деби тілде лексикалық нормалану процесі ә лі аяқ талмағ ан, жү ріп жатқ ан ә рекет болғ андық тан, бұ л кезең дегі ә деби тілде лексикалық жарыспалылық (варианттылық ) айтарлық тай орын алғ ан.

Сө йтіп, XVI ғ асырдағ ы қ азақ жазба ә деби тілінің лексикалық сипатын қ ысқ аша былайша кө рсетуге болады: сө здік қ азынаның негізі қ ыпшақ тық (қ азактық ), ішінара оғ ыз сө здері мен кө не ұ йғ ыр элементтері қ олданылса, ол — ә деби тш дә стү рінің жалғ астылық, іліктестік принципіне карай болғ ан қ ұ былыс, ал дә стү р жалғ астылығ ы ортағ асырлық тү ркі жазба тілдерінің барлығ ына тә н заң дылық тардың бірі болды; араб, парсы тілдерінен алып қ олданылғ ан лексикалық қ абат мол болды, олардың бір тобы халық тіліне енген кірме сө здер болса, екінші тобын кө пшілік қ олданысында жок, бірақ сол кездердегі мұ сылманша сауатты оқ ырмандар ү шін жат болып кө рінбейтін ( ө йткені олар араб жә не парсы тілдерін жақ сы мең гергендер болатын) сездер қ ұ райды. Бұ л да ортағ асырлық тү ркі жазба дү ниелеріне тә н лексикалық норма болып танылады. Осы екі ерекшелік жазба туындылардың тексінде лексикалық жарыспалылылқ тың пайда болуына ә сер етті. Бұ л зандылық тардан қ азақ жазба тілі де тысқ ары қ алмады.

XVI ғ асырда Қ адырғ али шежіресі арқ ылы кө рінген казақ жазба тілінің орхон-енисей ескерткіштері мен кө не ұ йғ ыр жазбаларынан жалғ асып келе жатқ ан кө не элементтерден едә уір арылғ аны байқ алады, сондай-ақ ескі ө збек, ескі татар тілдеріне қ арағ анда араб тілінің ық палынан да іргесін алшақ тата бастағ анын кө руге болады. Мысалы, ескі езбек тілінде орын алғ ан ғ алиба (мү мкін), алал хусус (ә сіресе), филд жү млә (тұ тас алғ анда), хала (енді) сияқ ты кө птеген ү стеулер мен бікін, йаң лығ, қ атығ а, тақ лын дамасыда, утрусыда, бақ а, дә грү, нары, чунки сияқ ты шылаулар мұ нда жоқ.

Грамматика саласына келсек, мұ нда Қ адырғ али жылнамасының тілі шағ атай тілі нормаларын сақ тағ ан, атап айтқ анда:

1) Ілік, табыс, шығ ыс септік жалғ ауларының қ азіргі қ азақ тіліндегідей фонетикалық варианттары жоқ, олар сө здің соң ғ ы дыбысының дауысты, қ атаң, ұ яң болып келетіндігіне қ арамастан, бір ғ ана тұ лғ ада (-ның /-нің, -ны/-ні, -дан/-ден -дын/-дін) жалғ анады. Тек барыс септігі қ атаң -қ а/-ке жә не ұ яң -ғ а/-ге болып тү рленеді. Бұ л — ертеден келе жатқ ан (кө не ұ йғ ырдан) тү ркі емлесін сақ таудан туғ ан жайт, емледегі мұ ндай заң дылық жазба дү ниелерде ұ зақ уақ ыт бойы сақ талып келгені тек қ азақ жазбаларына емес, ө зге де ортаазиялық тү ркі жазба тілдеріне тә н.

2) III жақ тағ ы тә уелдік жалғ аулы сө зге жатыс, барыс, шығ ыс септік қ осымшаларының арасына қ ыстырма-дә некер н дыбысы (интерфиксі) қ осылады: хак, йол-\-ы-\~н-\-да, хақ йол-\-ы-\-н-\-а, душманлар-\-ы-\-н-\-а, ата-\-сы-\-н-\-дан. Бұ л — қ ыпшақ тілдерінің заң дылығ ы. Сонымен қ атар Қ адырғ али шығ армасы тілінде септеудің шағ айтайша-ұ йғ ырша типі (кө ң іл-гі+де, дарийа йақ а-\-сы-\-да, ана-\-сы-\–\-ғ а) де, яғ ни н қ ыстырма дыбысынсыз келгендері де бар. Бұ л — Қ адырғ али заманындағ ы тү ркі жазба ә деби тілінің нормасы. Бұ л жерде қ азақ жазба ә деби тілінің шағ атайлық нормадан біртіндеп бойын аулақ сала бастағ аны байқ алады.

3) Шығ ыс септіктің екі тү рлі вариантта: -дын жә не -дан тү рлерінің жарыса қ олданылуы да екі кү штің (тілдік екі стихияның ), яғ ни қ ыпшақ тілдері мен кө не ұ йғ ыр жазба дә стү рінің «теке тіресінен» туғ ан қ ұ былыс.

4)Септік жалғ аулары жуан-жің ішке болып, сө з тү бірімен ү йлесіп отырады, бұ л — ескерткіш тілінің қ ыпшақ тілдерінің дауыстылар ү ндестігі деп аталатын нормасына бағ ынуы.

5) Қ адырғ али жылнамасының тіліне қ арасақ, ескі қ азақ жазба дә стү рінде етістіктің шақ, рай, есімше, кө семше категориялары қ ыпшақ тілдерінің, оның ішінде қ азақ тілінің нормасымен келеді. Ара-тұ ра шағ атай тілінің кейбір тұ лғ алары да қ олданылғ аны байқ алады. Мысалы, бір-екі жерде есімшенің -ғ ан жұ рнақ ты тұ лғ асының орнына -мыш жұ рнақ ты варианты жә не келер шақ тың -ғ усы/-гү сі жұ рнақ ты тү рлері тү ркі ескерткіштері тілдерінде бұ рыннан келе жатқ ан дә стү рлі қ олданыстар. Кө семшенің кө не -у/-йу жұ рнақ ты тү рлері мұ нда жоқ.

6) Қ азақ тың орта ғ асырлардағ ы ауызша да, жазба да тілінде ауыспалы шақ ты білдіретін -ғ ай жұ рнақ ты етістік тұ лғ асы жиі қ олданылғ ан, бұ л осы кү нгі -а-\-ды (болады, келеді дегендер сияқ ты) қ осымшаларымен келген етістік тұ лғ асының мағ ынасын береді: қ ойын йылы болғ ай, йа ни қ ой йылы болғ ай. Бұ л сө йлемді қ азіргіше айтсақ, қ ойын жылы, яғ ни қ ой жылы болады деген тү рде келер еді.

7)Қ имыл есімі -ғ у/гү, -мақ /-мек жұ рнақ тарымен жасалғ ан. Бұ л да қ азақ тілінен алшақ тамайды.

8) Қ адырғ али автор -ман жұ рнақ ты етістікті (барман, айтпан) дә л қ азақ тіліндегідей шақ тық мағ ынада жұ мсайды. Шағ атайтіліндебұ лтұ лғ аның шақ тық мағ ынадақ олданылуы кемде-кем.

9) Кейбір жіктеу есімдіктерінің септелген тү рлері ө зге қ ыпшақ тілдеріне тә н тұ лғ ада келеді: менім, аның. Ал мендін, сендін, мең е (менге), аң а, аң ар сияқ ты тұ лғ алар, ә рине, шағ атайлық.

Сө йтіп, қ азақ тың ескі жазба ә деби тілінің морфологиялық қ ұ рылымында қ ыпшақ элементтерінің ү лесі айтарлық тай. Дегенмен оның негізішағ атайтіліболғ андық тан, осы жазбадә стү р бойынша қ олданылғ аноғ ыз жә не кө неұ йғ ыртілдерінетә нтұ лғ алар да едә уірорын алғ ан. Бұ л ерекшелікортағ асырлық тү ркіжазбатілдерінің барлығ ынатә н.

⇐ Предыдущая 12