1. «ҚадырғалиЖалаири «Тарихижылнамалар».

Қ ызылимперияның тұ сында орыс тарихшылары шындық ты жасырып, тарихымызды бұ рмалап кө рсетті. Дə л, дұ рыс баяндайтыншежірелерді ел кө зінекө рсетпей, оқ уынамү мкіндікбермейтығ ыптастады. Тек ө з алдымызғ аегемен ел болғ алыберішындық тың шымылдығ ыайқ араашылды.

Қ азақ халқ ымемлекеттіктə уелсіздігінің арқ асындаө зінің тарихи, руханижə немə дениқ ұ ндылық тарынаие бола бастады. Соң ғ ы жылдарыелдің бұ рынғ ыатақ тыбатырларына, ұ лық айраткерлерінежə неғ алымдарынаіздеусалыпжатырмыз.

Қ азақ таауызшатарихпен бірге жазбашатарих та болды. Оның негізінсалғ ан, ХVІ ғ асырдаө мірсү ріп, тү ркіхалық тарының, оның ішінде қ азақ халқ ының сол дə уірдегіататарихынхатқ а тү сіріп, артынаө шпесмұ рақ алдырғ антарихшы, ғ ұ ламағ алымҚ адырғ али би Қ осымұ лыЖалаири (кейдеЖалайыри деп те жазылыпжү р).

Тə уелсіздігіміздің арқ асында «Қ адырғ али би Жалайыри» қ орыкө пжылданберідарындыданамыздың ең бектерінжинап, зерттеп, жарық қ ашығ арды. 2007 жылы АлматыдаХ. М. Ғ абжалиловбасқ арғ анАлаштарихи-зерттеуорталығ ынан екі томдық «Жалайыр» дегенатпеншық қ анең бектеҚ адырғ али би туралыө теқ ұ ндыдеректербасылды.

Тағ дырдың жазуыменө мірінің кө пшілікбө лігіө зге ел, ө зге жерде ө ткенімен Қ адырғ алиЖалаириө зінің туғ анелін, халқ ының мұ рат-мақ сатынқ ашандажадындаұ стады. Ол қ азақ жұ ртының тарихынтарқ ататын, кейінгігенұ сқ аболатын «Жамиғ ат-Тауарих» («Жылнамаларжинағ ы», немесе «Шежірелержинағ ы») аттыкітапжазыпқ алдырды. Ал белгіліотандық ғ алымдарР. Сыздық ова мен М. Қ ойгелдиев (Қ ойгелді) кемең гертарихшының кітабынжан-жақ тызерттеп, «Қ адырғ али би Қ осымұ лыжə не оның «Жылнамаларжинағ ы» аттымонографияныжарық қ ашығ арды. Қ адырғ алибидің кітабындахалқ ымыздың шығ у тарихы ғ ылымитұ рғ ыдабаяндалғ ан. Ө зінің кө рген-білгенін, кө кейгетү йгенінжазып қ ана қ оймағ ан. Ө зіненбұ рынғ ышығ ыселдерінекең інентанымал Парсы мемлекетінде министр қ ызметінатқ арғ ан Рашид ад-Дин ең бегінен («Джами ат-Тауарих» аттыкітабы) қ азақ қ а қ атысты жерлерінаударып, шығ армасынаарқ ауеткен.

Рашид ад-Диннің ең бегі екі кітаптан тұ рады. Соның бірінші бө лімінің қ ысқ артылғ аннұ сқ асынаударып, ө з ең бегінеқ осқ ан. «Қ адырғ али би Қ осымұ лыжə не оның «Жылнамаларжинағ ы» аттыкітаптың авторларының айтуынша: «Мұ ндатү ркі-монғ олтайпаларының Шың ғ ыс хан империясық ұ рылғ анғ адейінгіқ оғ амдық ө мірі, Шың ғ ыстың тоғ ызыншыатасыБұ ланжардың ө міргекелуіжə не оның Шың ғ ыскадейінгіұ рпақ тарыжайлыаң ыз, Шың ғ ыстың ө мірбаяныжə не оның Газанханғ адейінгіұ рпақ тарының тарихы баяндалады. Шың ғ ыстың яса-заң дарынқ осқ андамұ ндабарлығ ы 24 дастанберілген.

Аудармадаобъективтісебептергебайланыстыорын алғ ан кемшіліктер бар екендігінайта келіп, сонымен бірге оның ө нбойынаннағ ызжазушылық, аудармашылық таланттың ұ шқ ындарынбайқ ауғ а да болады. Қ адырғ али би «Джами ат-Тауарихты» еркінаударып қ ана қ оймай, ұ лышығ армадаберілгенадам, ө зен-су, жераттарына да анық тауларенгізген, сондай-ақ халық арасында ө з заманына дейін сақ талып келген деректергесү йенеотырып, ол Рашид ад-Дин ең бегінің қ айсыбірдетальдарынтолық тыра тү скен».

Би ең бегінің қ ұ ндылығ ы қ азақ тарихына тə н ортағ асырлық деректердің мол болуымен ерекшеленеді. Сондық тан да орыстілінеаударушылардың бірі А. А. РомаскевичЖалаиридің ең бегітуралы кезінде былайдеген: «... При установлении чтения собственных имен хулагуидских ханов очень много помог татарский текст «Сборника летописей», изданный И. Н. Березиным». Ал Шоқ ан Уə лиханов сө зімен айтсақ: «Қ азақ тарихына қ атысты деректердің молдығ ы жағ ынан«Жылнамаларжинағ ына» иық тасарештең енің жоқ тығ ыкү мə н».

12 Следующая ⇒