ЯН БАРШЧЭЎСКІ 4 страница

Зусім верагодна, што ў аснову паэмы “Жыццё Сіраты” пакладзены рэальны выпадак, які меў месца на Полаччыне ў маёнтках Лоўжа, Мосар ды мястэчку Сіроціна (сёння гэта Шумілінскі раён Віцебскае вобласці). Тыя мясціны Я. Баршчэўскі добра ведаў, бо ў маёнтку Мосар у пачатку 40-х гг. ХІХ ст. жыў супрацоўнік яго альманаха “Niezabudka” беларускі літаратар Вінцэнт Газдава-Рэвут, які, як сведчыць Генадзь Кісялёў, страціў сваю маёмасць (мажліва, якраз у сярэдзіне 40-х гг. ).

Праўда, паэт не абмежаваўся адлюстраваннем у паэтычным творы сумнае гісторыі сіраты-дзяўчыны, якую апякун давёў да вар’яцтва ды завалодаў яе маёнткам. Гэтая жыццёвая гісторыя пад пяром Я. Баршчэўскага перарастае ў алегарычны малюнак нешчаслівае долі нашага краю, нашае Беларусі. Сірата – гэта той самы персанаж, які мы сустракалі ў “Шляхціцы Завальні”, гэта тая гераіня, што з’яўлялася ў сялянскім строі на вяршыні Пачаноўскае гары ды дапамагала сумленным людзям стаць беларусамі. Гэта тая ж Плачка-Беларусь, якая смуткуе па сваіх неразумных дзецях, што забыліся пра Яе, адракліся ад Яе, аддалі на здзек чужым людзям. Як і ў “Шляхціцы Завальні”, сімвалічны вобраз Беларусі выступае ў драматычнай паэме “Жыццё Сіраты” ў розных абліччах. Апрача Сіраты, гэта і Альма. Ужо само імя нясе важную сэнсавую нагрузку: па латыні alma – карміліца; тая, што корміць. У выніку розныя абліччы вобраза з розных бакоў характарызуюць яго. Так, пра Сірату – галоўны вобраз твора – мы даведваемся, што Яна мела добрых бацькоў, за якімі някепска жылося падданым; сяляне і зараз услаўляюць іх, моляцца за іх. Усё змянілася, калі Цэлінка (у беларускім перакладзе – Геленка) трапіла пад уладу Апекуна: падданыя “ў старасці жабруюць кавалак хлеба (…), палі зарастаюць дзікай травою, раскашуецца бяда й галеча”. Апякун праз нейкі час выдае Цэлінку замуж за такога ж як сам недавярка Собаля і разам з ім ужо па закону авалодвае набыткам Сіраты, якая не ў стане супрацьдзейнічаць гэтаму. Як лагічны канец – смерць Сіраты, і яна,

Як Анёлак з малітвай ў неба ўзляцела.

(…) Там гарыць над чалом з зор карона жывая.

Паралельна паэт падае іншае аблічча гэтага вобраза. Калі Сірата – гэта прошласць, дык Альма – гэта сённяшні дзень, гэта павадырская зорка для нешматлікіх абраных (накшталт Музыкі). Яна зрэдчас нагадвае ім:

Хай хоць азяблыя ў снах успаміны

Дух твой суцешаць загнаны...

Так, няхай хоць памяць пра былую веліч прынясе палёгку, прынясе надзею:

Хто спазнаў пазнаку духу,

Сам як дух непадупалы,

Здужае любую скруху.

І пярун не зрушыць скалы.

Бура скорыцца аблокам,

Бо святло смялей яснее,

Не цялесным бачыць вокам

Будучыню і надзеі.

Яна, Альма, верыць у вялікую сілу мастацтва, што можа абудзіць ад летаргічнага сну народ:

Pieś ni wieszcza czas nie zmienia,

Burze, wiatry nie rozwieją,

Bę dą ś piewać pokolenia,

Ona ludu jest nadzieją.

Другі цэнтральны персанаж твора – гэта Севярын-Музыка, вобраз, што можна разглядаць як працяг такіх герояў “Шляхціца Завальні”, як Сын Буры, Пакутны Дух, Летуценнік Севярын; тых, хто зразумеў і ведае, хто такая Плачка, хто такая Сірата, хто такая Альма. Музыка, як і яго папярэднікі, не можа знайсці спакою на гэтым свеце, не можа змірыцца з тым, што чыніцца ў яго краі. Ён не можа “звыкнуцца” з светам, як раіць яму таварыш па полацкай школе Казарын. Ён у адчаі, бо яго песні разбіваюцца аб каменныя сэрцы адукаваных землякоў, а просты люд “стогне (…) ад непасільнае працы”. Музыка можа яшчэ скалынуць асновы несправядлівага ладу (як, напрыклад, напрыканцы першае часткі яго песня выклікае разбурэнне дома Апекуна), але змяніць яго карэнным чынам ён не здольны. Дык невыпадкова “гук” ягонае “арфы канае”. Рэчаіснасць не давала Я. Баршчэўскаму падстаў для аптымізму.

Паэтыка драматычнае паэмы “Жыццё Сіраты” – рамантычная. Прычым, спосаб асэнсавання народнае архаікі на ўзровень вышэй, чым у “Шляхціцы Завальні”. Хоць Я. Баршчэўскі і пісаў, што “не пераймае формаў, якія любілі пісьменнікі англійскія, нямецкія або французскія”, але дзеля пабудовы гэтага твора шырока выкарыстоўваў літаратурныя прыёмы ды літаратурныя традыцыі. Колісь А. Мальдзіс пісаў пра ўплыў другое часткі “Дзядоў” А. Міцкевіча на асобныя фрагменты паэмы. Сёння можна ўпэўнена сцвярджаць, што і Міцкевічава “сяганне ў Краіну Духа” перанёс Я. Баршчэўскі ў свой твор.

Усюды, куды ён прыходзіў, яго міла прымалі, і ён гасцяваў па колькі дзён і тут і там. То вучыў панскіх дзяцей, то гутарыў з бацькамі. Не ленаваўся працаваць, заўсёды быў здаровы і бадзёры. Нарэшце вясковы спакой і свабода перамаглі. Калі пані Равуская вярталася ў Пецярбург, Баршчэўскі ўжо не хацеў з ёю ехаць; так упадабаў Цуднаў і жыхароў гэтае ваколіцы, што марыў назаўсёды застацца ў вясковым доміку графіні, хацеў пражыць тут рэшту жыцця і нават памерці ў гэтым шчаслівым вясковым кутку. (…) Толькі аднойчы з’ездзіў ён з Цуднава ў Адэсу, а астатні час бавіў у Кёлераў. (…)У студзені гэтага года ён смяртэльна занядужаў. Сумны канец прадбачыў Кёлер і сам Баршчэўскі. Поўны веры, праз увесь час хваробы аўтар “Завальні” думаў толькі пра Бога. Колькі разоў спавядаўся і прымаў Цела Збавіцеля. У дзень перад смерцю сам папрасіў пра апошняе памазанне Святым Алеем і прыняў гэты сакрамант у поўнай свядомасці, пасля чаго ўсё больш і больш пачаў слабець. Графіня Равуская і Кёлеры былі пры ім да апошняе хвіліны. Уладальніца Цуднава падала яму апошні кубак напою, а праз дзве гадзіны Баршчэўскі сканаў на руках у Кёлера – 11 сакавіка 1851 года. Чатырнаццатага сакавіка Баршчэўскага пахавалі на могілках у Цуднаве. Канстанцін Піятроўскі спрыяў таму, каб гэты сумны абрад меў адпаведную ўрачыстасць. Яму належыць падзяка ад літаратурнае браціі (Ю. Барташэвіч).

Чытаючы Я. Баршчэўскага, мы спасцігаем сваю гісторыю, спасцігаем светапогляд беларуса першае паловы ХІХ стагоддзя, спасцігаем саміх сябе, бо пісьменнік дастаткова поўна адлюстраваў у сваёй мастацкай творчасці космас беларуса, філасофію ды светапоглядную сістэму народа.

У той час, калі расійскі цар Мікалай І сваім загадам забараніў ужываць у афіцыйных дакументах тэрмін “Беларусь” (1840), г. зн. “аб’явіў” пра пачатак працэсу поўнае русіфікацыі беларусаў, Я. Баршчэўскі змяшчае гэты тэрмін на тытульным аркушы свае кнігі. Беларусь для яго адно толькі ў марах, уяўленнях, “фантастычных апавяданнях”, але яна ўжо ёсць, яна ўжо існуе. Выказаная аднойчы ідэя не знікае; тым больш, што гэтая ідэя матэрыялізавалася ў мастацкім творы. Дзякуючы Я. Баршчэўскаму, вобраз Беларусі становіццца сакральным, а беларуская ідэя – набыткам літаратурнае грамадскасці. Але пройдуць дзесяцігоддзі, перш чым знойдуцца ў Я. Баршчэўскага наступнікі, якія ўвасобяць ў жыццё мары і надзеі пісьменніка.

[1] Падбярэскі Р. Беларусь і Ян Баршчэўскі // Баршчэўскі Я. Шляхціц Завальня. С. 355.

[2] Архіепіскап Антоні [А. Зубка] ва ўспамінах “О греко-унитской церкви в западном крае” пісаў: “Иезуиты учили, что священнические дети суть незаконнорожденные, так по каноническому праву священники должны быть безбрачные. Поэтому священнические дети, во избежание насмешек, скрывали свое происхождение и переходили в латинство; в числе таковых был и родной мой брат. Один дальний родственник, сын священника Муроговской церкви Иван Барщевский, воспитанник иезуитский, сделавшись после польским литератором и описывая свою жизнь и отношения свои к отцу, ни одним словом не намекнул, что его отец был священником унитским, а назвал его шляхтичем из околицы Муроговской” // Русский вестник. Т. 53. 1864. Сентябрь. С. 287.

[3] Описание документов архива западнорусских униатских митрополитов. СПб., 1907. Т. 2. С. 935–936.

[4] J. B. Jan Barszczewski // Dziennik Warszawski. 1851. N 22.

[5] Творы Я. Баршчэўскага цытуюцца паводле: Баршчэўскі Я. Выбраныя творы. Мн., 1998.

[6] Сцвярджэнне Р. Падбярэскага, што верш, напісаны “з нагоды залётаў да маладое панны Максімавічанкі”, трэба лічыць адно толькі літаратуразнаўчым тлумачэннем, пэўнай містыфікацыяй.

[7] На самай справе з 1834 г. і да смерці (1846) Гаўдэнты Шапялевіч, звольнены з Віцебскае гімназіі па справе Тадэвуша Лады-Заблоцкага, займаўся гаспадаркаю і літаратурнаю творчасцю ў сваім маёнтку Рудня.

[8] Каханоўскі Г. Вандраванні // Маладосць. 1984. № 10. С. 157.

[9] Нацыянальны архіў Рэспублікі Беларусь. Цэнтр гістарычнае дакументацыі. Фонд 2635. Воп. 1. Адз. зах. 1057.

[10] Звестак пра мужа Юлі Корсак у нас няма. Аніводнага разу ён не згадваецца ў лістах Я. Баршчэўскага. Хутчэй за ўсё, напрыканцы 30-х і ў 40-х гг. ён не жыў у маёнтку Рудня. Мажліва, быў сасланы ці эміграваў пасля паўстання 1831 г.

[11] Зямкевіч Р. Тарас Шаўчэнка і беларусы // Тарас Шаўчэнка і беларуская літаратура. Мн., 1964. С. 31.

[12] Рукапісны аддзел Нацыянальнай б-кі ў Варшаве. Рук. 2976. Арк. 185. Ліст Э. Штырмер да А. Валіцкага.

[13] У 1841 г. падпісаліся на 302 асобнікі (наклад – 321. Сярод падпісчыкаў – В. Дунін-Марцінкевіч, П. Кірэеўскі, А. Міцкевіч, які падаў свой голас з далёкае Лазаны, дзе пэўны час чытаў ва універсітэце курс рымскае літаратуры). У 1842 г. падпісалася 218, 1843 г. – 231, 1844 г. – 281.

[14] Рукапісны аддзел Ягелонскай б-кі ў Кракаве. Рук. 6458^ІV. Арк. 251 адв. – 252. Ліст Э. Штырмер да Ю. І. Крашэўскага.

[15] Рукапісны аддзел Ягелонскай б-кі ў Кракаве. Рук. 6457^ІV. Арк. 12. Ліст С. А. Ляховіча да Ю. І. Крашэўскага.

[16] Перкін Н. Абсягі думкі. Мн., 1980. С. 205.

[17] Tygodnik Petersburski. 1842. № 46.

[18] Рукапісны аддзел Ягелонскай б-кі ў Кракаве. Рук. 6457^ІV. Арк. 244. Ліст Р. Падбярэскага да Ю. І. Крашэўскага ад 15. 01. 1842 г.

[19] Pielgrzym. 1843. T. II. Czerwiec.

[20] Tygodnik Petersburski. 1843. № 54.

[21] М. Грабоўскі, рэцэнзуючы “Niezabudkę ” на 1842 г.

[22] Tygodnik Petersburski. 1843. № 61.

[23] Рукапісны аддзел Ягелонскай б-кі ў Кракаве. Рук. 6457^І^V. Арк. 264. Кіеўскія кантракты – кірмаш, які звычайна адбываўся ў студзені.

[24] Rewolucyjna konspiracja w Kró lewstwie Polskim w latach 1840–1845. Edward Dembrowski. Wrocł aw, 1981. S. 294.

[25] Ibidem. S. 299.

[26] Р. Падбярэскі меў намер надрукаваць гэтыя творы Я. Баршчэўскага асобнымі выданнямі. Гл. яго артыкул “Беларусь і Ян Баршчэўскі“.

[27] Pielgrzym. 1845. T. I. S. 205.

[28] Tygodnik Petersburski. 1845. № 74.

[29] Пра ўплыў М. Грабоўскага мы ўжо гаварылі.

[30] Шпилевский П. Исследование о вовколаках // Москвитянин. 1853. Т. ІІ.

[31] Шпилевский П. Белоруссия в характеристических описаниях и фантастических ее сказках // Пантеон. 1853. Т. VIII. Кн. 3, 4. Т. IX. Кн. 5, 6. Т. Х. Кн. 7 ды інш.

[32] Прашковіч Л. Гістарызм у літаратуры // ЭліМБ: У 5-ці т. Мн., 1985. Т. 2. С. 84.

[33] Тамсама. С. 83.

[34] J. B. Jan Barszczewski // Dziennik Warszawski. 1851. N 24.

⇐ Предыдущая 1 2 34