ГЛОСCАРИЙ

Заң – мемлекеттегі ө кілетті заң шығ арушы органдар қ абылдағ ан нормативтік актілер кешені. Демек, заң дегеніміз сол мемлекеттегі саяси, ә леуметтік, экономикалық, рухани отбасылық, жә не т. б. қ арым-қ атынастарды реттейтін қ ұ қ ық тық нормалардың жиынтығ ы.

Заң шығ арушы орган дегеніміз Конституция бойынша қ андай да бір елдегі заң шығ арушы билікті жү зеге асырудың негізгі міндеті жү ктелген мемлекеттік ө кілетті алқ алық орган.

Қ азақ стан Республикасының Конституциясы – Қ азақ стан Республикасының Ата Заң ы, мемлекеттік қ ұ рылыстың қ ұ қ ық тық негізін қ алыптастырушы қ ұ жат.

Адам қ ұ қ ығ ы – тарихи, табиғ и, объективтік қ ұ былыс. Қ оғ амдағ ы жү здеген, мың дағ ан қ арым-қ атынасты реттейтін, басқ аратын ә леуметтік норма.

Сайлау жү йесі мемлекеттік қ ұ рылыстың негізгі элементі. Қ азақ стан Республикасында сайлау жү йесі мен сайлау қ ұ қ ығ ы халық тық егемендіктің бір белгісі. Қ азақ станда Президент сайлауы, Мә жіліс депутаттары мен жергілікті Мә слихат сайлауы жү ргізіледі.

Қ азақ тілі – Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік тілі.

Мемлекеттiк тiл – мемлекеттiң бү кiл аумағ ында қ оғ амдық қ атынастардың барлық саласында қ олданылатын мемлекеттiк басқ ару, заң шығ ару, сот iсiн жү ргiзу жә не iс қ ағ аздарын жү ргiзу тiлi.

«Тіл туралы» Заң – Қ азақ стан Республикасында тілдердің қ олданылуының қ ұ қ ық тық негіздерін, оларды оқ ып-ү йрену мен дамыту ү шін жағ дай жасау жө ніндегі міндеттерді белгілеуде Қ Р Конституциясына негізделген заң.

«Қ азақ стан Республикасында зейнетақ ымен қ амтамасыз ету туралы» Заң – зейнетақ ы жинағ ының сақ талатындығ ына кепілдік береді.

Жә рдемақ ы – мемлекеттің азаматтарды ә леуметтік қ орғ ауының бір тү рі. Қ азақ стан Республикасында мемлекеттік ә леуметтік жә рдемақ ының 3 тү рі бар. Олар: 1) мү гедектігі бойынша; 2) асыраушысынан айырылуына байланысты; 3) жасына байланысты берілетін жә рдемақ ы.

Арнаулы мемлекеттік жә рдемақ ы – ө зге жә рдемақ ы тү рлеріне қ арамастан, ә леуметтік қ орғ ауды қ ажет ететіндерге берілетін ақ шалай тө лем; арнаулы ә леуметтік жә рдемақ ы (бұ дан ә рі АӘ Ж) мемлекеттік ә леуметтік қ амсыздандыру жү йесіне кіреді жә не оларды алуғ а қ ұ қ ығ ы бар азаматтарғ а ай сайын берілетін ақ ша тө лемі.

Ә леуметтік сақ тандыру – экономикалық тұ рғ ыдан белсенді халық ты жұ мыстан, ең бек ету қ абілетінен жә не табыстан айырылуғ а байланысты тү рлі тә уекелден зиянды ө теудің ұ жымдық ынтымақ тастығ ы негізінде ә леуметтік қ орғ ау, ә леуметтік қ амсыздандырудың негізгі нысандарының бірі.

Cақ тандыру дегеніміз сақ тандыру ұ йымдары, яғ ни сақ тандырушылар мен жеке заң ды тұ лғ алар арасындағ ы, сондай-ақ сақ тандыру ұ йымдарының ө здерінің арасындағ ы жеке жә не заң ды тұ лғ алардың мү ліктік мү дделерін қ орғ ау жө ніндегі қ ұ қ ық тық қ атынастар.

Сақ тандыру компаниясы – азаматтарғ а, кә сіпорындарғ а олардың қ ызметі мен ө мірінде сақ тандыру жағ дайлары басталғ анда зиянның орнын толтыру жә не кө мек кө рсету жө ніндегі операцияларды жү зеге асыратын заң ды тұ лғ а.

Қ ұ қ ық – мемлекет орнатқ ан жә не оның кү шімен қ орғ алатын, жалпығ а бірдей қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін тә ртіп ережелерінің (нормалардың ) жиынтығ ы.

Ә леуметтік қ ұ қ ық тар – бұ л физикалық, материалдық, рухани жә не басқ а да ө мір қ ажеттіліктерін қ оғ амның мү мкіншіліктері шегінде жә не қ оғ амдық байлық тың мемлекетпен бө лінуі, адамның белсенді қ ызметі арқ ылы қ амтамасыз етілетін табиғ и қ ұ қ ық тар кешені.

Экономикалық қ ұ қ ық дегеніміз субъектілер арасындағ ы экономикалық қ атынастарды реттеп отыратын қ ұ қ ық тың бір тү рі.

Білім алу қ ұ қ ығ ы – адамның заң ды міндеттері мен бостандық тары, сонымен қ атар мемлекеттің ә р адамның мемлекеттік оқ у орындарында тегін орта білім алуына кепілдік беретін ә леуметтік жә не мә дени қ ұ қ ық.

Жарнама (франц. reclame, лат. reclamo – жар саламын) – белгілі бір зат пен қ ұ былысты, іс-ә рекет пен қ ызметті елге таныту, насихаттау, тауарлардың, қ ызмет кө рсетудің тұ тынушылық қ асиеті туралы ақ парат беру жә не оғ ан деген сұ ранысты кө бейту мақ сатында таратылатын хабарлама жиынтығ ы тү ріндегі ө зіндік заң дылық тары бар қ оғ амдық қ ұ былыс.

Халық аралық сыйлық қ оғ амның дамуына зор ү лес қ осатын қ андай да бір ғ ылыми зерттеулер, жаң алық тар ашқ аны ү шін берілетін сыйлық.

Халық аралық қ атынас дегеніміз ә лемдегі халық аралық қ атынастарды жасаушы субъектілердің (мемлекеттердің ) арасында пайда болатын ә р тү рлі байланыстар мен кездесулер, акциялар мен тү рлі ресми ә рекеттер негізінде бірлік пен тұ тастық ты қ алыптастыру.

Біріккен Ұ лттар Ұ йымының мақ саты – халық аралық шиеленістердің тү йінін шешу, келісімдік ү рдістерді жолғ а қ ою, мемлекеттердің мү дделерін тү йістіру, халық аралық қ ұ қ ық нормаларының сақ талуын қ амтамасыз ету, агрессияны айыптау, халық аралық мә селелерді шешуде консенсустық мә дениет пен бейбітшілік сү йгіштікті қ алыптастыруғ а кең жол ашу.

Дипломатия – мемлекеттің сыртқ ы саясатының мақ саты мен міндеттерін жү зеге асыру, сондай-ақ мемлекеттің шетелдерде мү ддесін қ орғ ау бойынша жү ргізуші мемлекет басшысының, ү кімет жә не арнайы органдардың ә рекеті, сыртқ ы саясатты жү зеге асыру қ ұ ралы.

Елшілік – бір мемлекеттің екінші мемлекеттегі елшісі басқ аратын дипломатиялық ө кілдігі.

Кө не Тү ркі жазуы – V ғ. б. з. б. -X ғ. б. з. тү ркі тайпаларының жазуы. Бірінші жазу Орхон ө зенінің бойынан (Екінші тү ркіт қ ағ андығ ы) жә не Енисей ө зенінің жоғ арғ ы ағ ысынан (Қ ырғ ыз қ ағ андығ ы) табылды. Азиялық тү ркі руналары соғ ды жазуының негізінде VIII ғ. бұ рын жасалғ ан деп есептеледі.

Нобель cыйлығ ы (шведше: Nobelpriset, ағ ылшынша: Nobel Prize) – жыл сайын ә йгілі ғ ылыми зерттеу, революциялық жаң алық тар немесе мә дениет не қ оғ ам дамуына зор ү лес қ осатын жұ мыстар ү шін берілетін халық аралық сыйлық тардың бірі.

Байлық – қ оғ амғ а жә не жеке адамғ а қ атысты материалдық игіліктер мен рухани қ ұ ндылық тар.

Қ азақ халқ ының мә дениеті – кө не заманнан бергі қ азақ жерінде ө мір сү ріп, қ азақ халқ ын қ ұ рағ ан ұ лыстар мен тайпалардың материалдық мә дениеті мен рухани мә дениетінің заң ды жалғ асы жә не осы заманғ а сай дамып қ алыптасқ ан тү рі.

Отансү йгіштік – азаматтық санамен қ алыптасатын қ асиет.

«Азаматтық сана» – біліммен қ аруланғ ан, ағ а ұ рпақ тың қ алдырғ ан мә дени-тә лім мұ раларынан сусындағ ан, туғ ан жері мен елінің рухани-материалдық, мә дени қ ұ ндылық тарын бойына сің іре білген, ақ ыл мен парасаттылығ ы жетілген, жеке мү дде мен болашақ ү шін жауапкершілікті ө ткен мен келешек ұ рпақ алдындағ ы парызбен ұ штастыра білетін, ұ лтжанды саналы азаматы болуды талап ететін қ ұ былыс.

Игілік – ырыздық ты, рухани жә не мә дени байлық ты білдіретін жалпы ұ ғ ым; адамның белгілі бір қ ажеттерін қ анағ аттандыратын, оның мү ддесіне, мақ саты мен ниетіне сә йкес келетін нә рселер.

Табиғ и ресурстар – адамзаттың кү н кө рісі мен тіршілік етуіне қ ажетті заттар жә не табиғ атта кездесетін жаратылыс дү ниелері. Су, жер, ө сімдік жан-жануар, тау-тас, қ азба-байлық жә не ө зге де, тікелей не ө нделген кү йінде тұ рмысқ а, ө ндіріске қ ажетті дү ниеліктердің бә рі де табиғ и ресурстарғ а жатады.

Эколо́ гия – тірі организмдер мен оның қ ауымдастығ ының ө зара жә не қ оршағ ан ортамен ө зара ә рекеттестігі туралы ғ ылым.

Мү дде – қ оғ амдағ ы ә леуметтік субъектілер іс-ә рекетінің, ө мір сү ру бағ дарының негізі, ішкі қ озғ аушы кү ші. Мү дде ә леуметтік, табиғ и, мә дени қ ажеттіліктер негізінде пайда болады.

Бюджет дегеніміз мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске асыруды қ аржымен қ амтамасыз етуге арналғ ан орталық талық тандырылғ ан ақ ша қ оры.

Мемлекеттік қ аржылыр – нарық тық экономика саясатын айтарлық тай жү ргізуге себін тигізетін, ал қ аржылық қ ұ қ ық – ә леуметтік-экономикалық даму аясына кү шті ық пал ететін негізгі қ уатты қ ұ рал. Мемлекеттік қ аржылар бө лу жә не қ айта бө лу процестері шегінде туындайтын экономикалық қ атынастардың жиынтығ ынан тұ рады.

Кредит жү йесі – кең мағ ынада: елде орын алып отырғ ан кредиттік қ атынастардың, кредит мекемелерінің, кредит тү рлері мен ә дістерінің жиынтығ ы; тар мағ ынада: кредиттік-есептілік қ атынастарды ұ йымдастыратын, ақ ша айналысын реттейтін кредит мекемелерінің (банктердің, сақ тандыру қ оғ амдарының, ломбардтардың, т. б. ) жиынтығ ы.

Банктер – ақ ша қ аражаты мен жиналымын шоғ ырландыратын, кредит беретін, ақ шалай есеп айырысуларды, айналысқ а ақ ша шығ аруды, бағ алы қ ағ аздармен жасалатын операцияларды, т. б. жү зеге асыратын айрық ша мекемелер.

Дү ниежү зілік шаруашылық ө зара байланысты екі жү йеден – ұ лттық шаруашылық тың жиынтығ ы жә не халық аралық экономикалық байланыстардан тұ рады.

Бә секе – нарық тық қ атынастардың мә н-мағ ынасын байқ ататын ұ ғ ымдардың бірі. Ол (бә секе//конкуренция) латынның «concurred»(конкурро) – тү йістіру деген сө зінен алынғ ан термин. Бұ л нарық тық экономикағ а қ атысушылардың арасындағ ы тауарларды сатып алу жә не сату барысында ө ң дірістегі ең жақ сы жағ дайлары ү шін бақ таластық.

⇐ Предыдущая 94 95 96 97 98 99 100 101102103 Следующая ⇒