1.8.2. Психикалықдисантогенездіңпатопсихологиялықпараметрлері.

В. В. Лебединский / 10 /, Л. С. Выготскийдің осы кө зқ арасына негіздеп (осы кү нге ө зектілігін жоғ алтпағ ан) психикалық дисантогенездің сипатын анық тайтын тө рт патопсихологиялық параметрді анық тады. Оның пікірінше, ә рбір нақ ты жағ дайда ақ ыл-ой дамуының бұ зылуы мыналарғ а байланысты:

1) бұ зылыстың функционалдық оқ шаулануы;

2) жең іліске ұ шырау уақ ыты;

3) бастапқ ы жә не қ айталама ақ аулардың қ атынасы;

4) ауытқ ушылық тардың жү йеленген процесінде ө зара ә рекеттесудің бұ зылу сипаты.

Бірінші параметр бұ зылыстардың функционалдық оқ шаулануымен байланысты. Мидың интеллектуалдық функцияларын ұ йымдастырудың кү рделі жү йелік қ ұ рылымы болғ андық тан, ә ртү рлі ми қ ұ рылымдарының бұ зылуы сан қ илы болады. Осығ ан байланысты жалпы жә не нақ ты ақ аулық анық талады.

Жалпы ақ аулық кортикальды жә не субкортикалық реттеу жү йелерін бұ зылуымен байланысты. Субкортикалық реттеу жү йелерін бұ зу (негізінен ретикулярлық білім, базальдік субкортикалық ядролар) бұ зылулардың дең гейін тө мендетуге, психикалық белсенділіктің бұ зылуына, жетектердің патологиясына, қ арапайым эмоционалдық бұ зылуларғ а алып келеді. Кортикалы реттеуші жү йелердің бұ зылуы (мысалы, мидың фронталын лобдарының дисфункциясы), интеллектуалдық қ ызметтің кемшіліктері мен кү рделіболады, ә сіресе адам эмоционалды тү зілімдерінің (жоғ ары сезім) бұ зылуына, бағ дарламалауғ а, бақ ылауғ а болмайды.

Белгілі бір ақ аулық тү рлі анализаторлардың (бірінші кезекте олардың кортикалы бө лімшелерінің ) қ ызметінің бұ зылуымен байланысты. Белгілі бір ақ аулар гноздың, праксистің, сө йлеудің жеке функцияларының жетіспеушілігіне ә келеді.

Жалпы жә не нақ ты бұ зылушылық тардың нақ ты иерархиясы бар. Қ арапайым функциялардың бұ зылумен байланысты жалпы ақ аулық , ақ ыл-ой дамуының барлық аспектілеріне ә сер етеді. Белгілі бір функциялардың бұ зылуы ішінара болып табылады жә не кө бінесе реттеуші жә не басқ а да жеке жү йелерді сақ тау арқ ылы ө телуі мү мкін.

Психикалық дисантогенездің екінші параметрі зақ ымданғ ан уақ ытпен байланысты. Даму аномалиясының табиғ аты, жү йке жү йесінің зақ ымдануына байланысты ә ртү рлі болады.

Дегенмен, Л. С. Выготский бұ рын жү йке жү йесі зардап шеккенін, ақ ыл-ойдың жетілмегендігінің феномені туралы айтады. Кейінірек жү йке жү йесінің бұ зылуы, осығ ан психикалық функциялар қ ұ рылымының ыдырауымен бірге зақ ымдану қ ұ былысы да тә н.

Бұ л ү лгі хронологиялық емес функцияның даму кезең інің ұ зақ тығ ы сияқ ты анық талады. Жиі дамудың салыстырмалы қ ысқ а уақ ыт кезең і бар функционалды жү йелер зақ ымдалады (субкортикалық локализацияланғ ан функциялар, онтогенездегі қ алыптасуы салыстырмалы тү рде ерте аяқ талғ ан). Кортикальды функциялар ұ зақ даму кезең іне ие, зияндылық қ а ерте ә сер етуімен, олардың дамуында аз немесе кө п уақ ыт бойы дамымағ ан немесе кешіктіріледі.

Функцияны жоғ алту ық тималдығ ы олардың дамуындағ ы сезімтал кезең дердің болуымен байланысты. Белгілі болғ андай, сезімтал кезең дер функцияның даму қ арқ ындылығ ымен сипатталады. Алайда, ә лсіздік, пайда болғ ан функцияның тұ рақ сыздығ ы салдарынан олар ә ртү рлі қ ауіп-қ атерлерге ең осал болып табылады. Сондық тан, егер жү йке жү йесіне зақ ым келтіретін уақ ыт функцияның дамуына сезімтал болса, бұ л ең алдымен дамымағ ан немесе бү ліну қ аупіне ұ шырайтын функция.

Баланың психикалық дамуында психофизикалық жү йелердің кө пшілігі сезімтал кү йде, ал психикалық функциялардың жеткілікті тұ рақ тылығ ына тә н кезең дер ерекшеленеді. Балалардың негізгі сезімтал кезең дері сіздер білетіндей, 0-3 жас жә не 11-15 жас аралығ ындағ ы кезең дер. Осы кезең дерде баланың психикасы мен тұ лғ асының барлық аспектілері қ арқ ынды дамуда болады. Сондық тан, осы кезең дерде психикалық бұ зылулардың ық тималдығ ы ең ү лкен. 4-тен 11 жасқ а дейінгі кезең тү рлі қ ауіп-қ атерлерге тө зімді.

Ү шінші параметр психикалық дисантогенез бірінші жә не екінші ақ аулар арасындағ ы байланысты сипаттайды. Бұ рын айтылғ андай, Выготский ақ ыл-ой дамуының бұ зылыстарын сипаттайтын ақ аулық тың кү рделі қ ұ рылымында бастапқ ы (аурудың биологиялық сипатынан туындайтын) жә не қ айталама белгілерді анық тады. Соң ғ ысы жанама тү рде, ә леуметтік дамудың қ алыпты жағ дайында пайда болады. Л. С. Выготскийдің айтуынша, ә леуметтік сипаттағ ы қ айталама бұ зылулар психологиялық -педагогикалық зерттеу мен тү зетудің нысаны болуы керек.

Даму процесінде бастапқ ы жә не қ айталама бұ зылулар арасындағ ы иерархия ө згереді. Бастапқ ыда даму, білім беру жә не тә рбиелеудегі басты кедергі биологиялық тұ рғ ыдан негізделген ақ аулық болып табылады. Бастапқ ы ақ аудың дамымау немесе бү ліну сипаты болуы мү мкін. Бұ л бұ зылулардың ү йлесуінде де байқ алады. Мысалы, олигофрениямен, кортикальды жү йелердің дамымауы жә не субкортикалық жү йелерге зақ ым келтіруі мү мкін.

Қ осалқ ы бұ зылулардың пайда болу тетіктері ө згеше болуы мү мкін. Екіншіден, бү лінген адаммен тікелей байланысты функциялар (мысалы, аудиторлық талдағ ыштың қ ызметі бұ зылғ ан кезде ауызша сө йлеудің дамымауы) дамымағ ан. Бұ л жағ дайда олар нақ ты дамымау туралы айтады. Нашар дамудың ерекшелігі тө менгі ақ ауларды жоюмен азаяды. Психикалық процесс неғ ұ рлым кү рделі жә не делдал болып табылса, ә ртү рлі факторлар қ айталама бұ зылулардың ұ қ сас нә тижесіне ә келуі мү мкін. Мысалы, ә р тү рлі негізгі сенсорлық, қ озғ алтқ ыш, эмоционалдық немесе сө йлеу ақ ауларымен, ә детте, белгілі қ айталама ақ аулармен бірге, ақ ыл-ой дамуының кешігуі болады.

Л. С. Выготскийдің айтуынша, екінші дә режелі дамымағ ан бағ ыт «тө меннен жоғ арыдан» немесе «жоғ арыдан тө мен» болуы мү мкін. Бастысы - «тө меннен жоғ ары» бағ ыты, қ арапайым функцияларды бұ зу неғ ұ рлым кү рделі болып табылмайды. Дегенмен, керісінше, опцияның мү мкін болуы мү мкін: жоғ ары функциялардың ақ аулығ ы - бұ л қ алыпты функциялардың қ айта қ алпына келуінің болмауы, оларды қ алыпты даму жағ дайында орын алатын іс-ә рекеттің жоғ ары дең гейіне «тартуы». Содан кейін олар «жоғ арыдан-тө мен» ақ ау туралы айтады. Мысалы, олигофренияда ойлаудың дамымауы, себебі сақ талғ ан гноз жә не праксис дамудың оң тайлы дең гейіне жете алмайды.

Қ осалқ ы бұ зылулардың пайда болуының маң ызды факторы - ә леуметтік азаптау. Кә дімгі қ арым-қ атынасқ а жол бермеу, білім мен дағ дыларды игеруге кедергі келтіреді жә не микро-ә леуметтік ортамен педагогикалық кемсітушілікке, сондай-ақ тұ лғ алық сфераның бұ зылысына ә келеді. Егер осы ә леуметтік «қ абаттардың » психологиялық -педагогикалық тү зетулері уақ ытында қ абылданбаса, онда болашақ та бұ зушылық тың кө рінісі, сонымен қ атар, елемеуден басқ а, тұ лғ аның білім беру мен тә рбиелеу ү дерісіне теріс қ атынасының пайда болуымен терең дейді. Мектепке, мұ ғ алімдерге деген теріс қ арым-қ атынас жасө спірімдерде мінез-қ ұ лық бұ зылыстарын қ алыптастырудың басты факторларының бірі болып табылады.

Осылайша, егер баланы оқ ыту мен тә рбиелеуге кедергі болса, ол бастапқ ы ақ аулық болып табылса, болашақ та психикалық жә не жеке дамудың қ айталама бұ зылуларына ә келуі мү мкін, ол психологиялық жастағ ы мә селелердің кең ауқ ымдылығ ы мен тиісті ә леуметтік бейімделуге кедергі болады. Сондық тан, психикалық -педагогикалық диагностиканың ерте кезең і жә не ақ аулық ты тү зету кө п жағ дайда мү гедектікке ұ шырағ ан балалардың жеке тұ лғ аны қ алыптастыру жә не ә леуметтік толық тыруды жақ сартады.

Дисантогенездің тө ртінші параметрі ауытқ ушылық тардың жү йелі процесінде процестердің ө зара ә рекеттесуін бұ зумен байланысты.

Психиканың жү йелік сипаты туралы заманауи ойлар психика дамығ ан кезде жаң а сапалардың пайда болуы, жү йедегі қ атынастарды қ айта қ ұ рылымдаудың нә тижесі деп айтуғ а мү мкіндік береді. Кә дімгі онтогенезінде ө зара байланыстың бірнеше тү рі бө лінеді. Кә дімгі онтогенезде ө зара байланыстың бірнеше тү рі бө лінеді. Оларғ а мыналар жатады: функциялардың уақ ытша тә уелсіздігі, ассоциативті жә не иерархиялық қ атынастар феномені. Алғ ашқ ы екі тү рі онтогенездің ерте кезең деріне тә н, ал ең кү рделі болып табылатын иерархиялық байланыстар объективті белсенділікті жә не коммуникацияны арту процесінде қ алыптасады. Ә детте, бұ л қ осылыстар тү рлері психикалық процестердің функционалдық ұ йымдастырылу дең гейлерін кө рсетеді.

Патологиялық жағ дайда, интеллектуалды дамудың жалпы бағ ытын бұ зуғ а ә келетін интерфейстік байланыстардың бұ зылуы болады.

Уақ ытша тә уелсіздік оқ шаулануғ а айналады. Басқ а ойлау функцияларына ә сер етпейтін оқ шауланғ ан функциялар стереотип болып табылады, олардың дамуы «бекітілген». Мысалы, олигофренияның кейбір тү рлерімен (гидроцефалиямен) жақ сы механикалық жады мен сө йлеу болуы мү мкін. Алайда ойлаудың бұ зылуына байланысты бұ л функциялар бө лінеді, мағ ыналы жә не делдалдық сипатқ а ие болмайды, сондық тан оны жү зеге асырудың тө мен дең гейінде қ алады.

ОЖЖ бұ зылғ ан жағ дайда бірігу байланыстары инертті болуы мү мкін, нә тижесінде оларды патологиялық бекіту, асқ ынудың қ иындығ ы, иерархиялық байланыстарғ а ө теді. Когнитивтік салада патологиялық тү зету ә ртү рлі инертті стереотиптер тү рінде кө рінеді, жеке салада аффективті бекіту жиі кездеседі. Мысалы, қ алыпты жағ дайда қ орқ ыныш - 3-10 жастағ ы ең типтік аффективті кө ріністермен кө рінеді. Патологиядағ ы қ орқ ыныштар, кейінгі кезең дерге таралады жә не ақ ыл-ой дамуына кедергі келтіреді. Патологиялық тү зету психикалық белсенділіктің бұ рынғ ы нысандарын уақ ытылы инволюциялаудың бұ зылуына ә келеді, сондай-ақ бұ л ой дамуын бә сең детеді.

Патология кү рделі иерархиялық байланыстардың дамуынан зардап шегеді. Бұ л байланыстар нашар дамығ ан, тұ рақ сыз, қ иындық сыз, олардың регрессін байқ атады. Мысалы, ауызша есептеулерді мең герген психикалық артта қ алғ ан балаларда кез-келген қ иындық пен саусақ тардың шотына қ айта оралуғ а болады. Мұ ндай қ ұ былыстар тым ауыр міндеттер кезінде немесе шаршағ андық пен сау адамдарда кездеседі, бірақ олар уақ ытша. Регрессия психикалық функциялардың бұ зылуымен туындағ ан жағ дайда олар тұ рақ ты сипатқ а ие жә не арнайы тү зетуді талап етеді.

Ақ ыл-ой дамуының асинхронизмінқ алыптастырудаоқ шауланумеханизмдері, патологиялық бекітілу, бірқ атарпсихикалық функциялардың инволюциясының бұ зуы, уақ ытшажә нетұ рақ тырегрессиялармаң ыздырө латқ арады.

⇐ Предыдущая 12