4.4.Сөйлеу мен ойлау эволюциясы

Ө здерінің дауыс ырғ ақ тарымен сө з мә нерлерімен ө з тың даушыларында керемет эмоцияларын қ оздыратын музыканттар, ә ншілер немесе шешендер баяғ ы замандарда жартылай адам қ алыпты болғ ан бабаларының бір-бірімен тайталасу немесе кө ң ілінен шығ у ү шін қ олданғ ан ә дестерін пайдаланғ алы жү ргенін сезіп те, біліп те жү рген жоқ.

Ч. Дарвин

Алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ ам эволюциясының кө птеген проблемаларының ішінде тіл эволюциясының қ ұ рылу ү рдісі - ең негізгілердің бірі. Австралопитектер, питекантроптар мен неандерталдық тардың қ ауымдастық тарындағ ы ө зара қ атынас қ ұ ралдарын анық тайтын ешқ андай қ ұ жаттар мен дә лелдемелер жоқ. Адамның ойлауының пайда болуы мен дамуы жө нінде де ешқ андай мә лімет жоқ. Шын мә нінде барлық мә лімет қ осымша сипатта, сондық тан біз бұ л мә ліметі тек шартты тү рде ғ ана қ абылдауымыз керек.

Адамның ойлау қ абілеті қ оғ амдық ортағ а тіл арқ ылы шығ арылады. Тіл болмаса ешқ андай ой да, ойлау ү рдісі де болмайды. Жалпы алғ анда, тіл мен ойлау бір-бірімен тығ ыз байланысты ү рдіс жә не ол коллективтік бірлескен ең бек ү рдісін қ алыптастыратын қ ұ рал болып табылады.

Барлық маймылдар, олардың ішінде адам тә різдестері де вокалданғ ан жануарлар, олар ү шін дыбыс шығ ару табиғ и қ ұ былыс. Бұ л вокалдануда дыбыстардың екі тү рі немесе дыбыстардың екі негізгі тобы болады. Осылардың ішіне қ орқ ыныш, ашулану, т. б. сезімдерді білдіретін дыбыстар (олар ә ртү рлі жануарларда 20-дан 30-ғ а дейін болады). Сондай – ақ тіршілік шулары деп аталатын, маймылдардың ү немі шығ аратын дыбыстары жә не олардың эмоционалдық кү йлерімен байланысты дыбыстар.

Бұ л айтылғ ан жағ дайлардың барлығ ы негізгі емес қ осымша дә лелдемелер болғ анымен, ертедегі гоминидтердің дыбыс коммуникацияларының ә лсіз де болса алғ ашқ ы бастамалары болып саналатын дыбыстар шығ ара білгендіктерін дә лелдейді. Ертедегі гоминидтер аң аулау кезінде дыбыс шығ арып аң ды ү ркіте алмағ ан.

Сө з жү йесінің алғ ашқ ы бастамасы қ алыптасып келе жатқ ан қ оғ амдық жә не ең бек қ атынастарының дамуына қ ызмет етуі қ ажет еді. Сө з дамып келе жатқ ан ойлау ү рдісінің барлық функцияларын жү зеге асырып оның сыртқ ы кө рінісін бейнелеуі қ ажет болды. Кө птеген лингвистердің пікірі бойынша, ең алдымен, белгілі бір іс-ә рекетті тү йсіну, яғ ни тілдің дамуында бірінші етістіктіктің тү бірлері пайда болды. Сол сияқ ты, сө здер ғ ылымда ортақ ең бек ү рдісінде атқ арылғ ан жұ мыстар кезіндегі айтылғ ан дыбыстардан қ ұ ралғ ан деген гипотеза пайда болды. Бұ л гипотеза бойынша, алдымен етістіктердің іс-ә рекеттің белгілі бір тү ріне сә йкес болатын тү бірі пайда болғ ан да, кейіннен сө з бен сө йлемдердің басқ а мү шелері пайда болғ ан. Неміс антропологы М. Мюллердің гипотезасының мә ні осылай еді. Дә л осындай жолмен қ оғ амдық ең бек ү рдісінде бірте-бірте ақ ыл-ой қ алыптасқ ан болуы керек.

Сонымен қ атар, іс-ә рекетке қ арағ анда, объектіні айқ ындап белгілеу маң ыздырақ. Олай болса, зат есімдік тү бір, аз мө лшерде болса да, етістіктік номинациямен қ атар қ алыптасуы қ ажет болды. Лексиканың қ ұ рамын анық тау қ иындау – оның гоминидтерде қ орек ретінде пайдаланғ ан ө сімдіктердің, аулағ ан аң дарының, ең бек қ ұ ралдарының аттары, жақ ын туыстық қ атынастарының аталуы сияқ ты немесе аз ғ ана қ ажетті етістіктер жиынтығ ы болуы мү мкін екендігін жорамалдауғ а болады. Осы лексиканы пайдалану нә тижесінде белгілі бір іс-ә рекеттердің бағ ытын білдіретін сө здер пайда болуы мү мкін. Алғ ашқ ы қ оғ амдағ ы ойлаудың жү йелі болмауы, тү сініктердің кең мағ ынасын білдіре алғ ан жоқ. Дегенмен, бірте-бірте тілдің сө здік қ ұ рамы ұ лғ айып, оның операциялық аумағ ы, яғ ни тілдің белгілі тү сініктер арасындағ ы қ атынастарды неғ ұ рлым дә лірек білдіретін бө лігі дамып, жетіле тү скендігін сенімді айтуғ а болады. Мустьерлік кезең нің ө зінде-ақ идеологияның алғ ашқ ы белгілері пайда болып, тілдің одан ә рі байи тү суіне жағ дай жасалды. Ең соң ында, жалпығ а бірдей тү сінік бойынша, қ азіргі заманғ ы адам тү рінің пайда болуына байланысты тілдің дамуы ең жоғ ары дең гейіне жетіп, оның бү кіл ә лем тілдерінің барлығ ына тә н қ ұ рылымы тү зіліп, қ алыптасты.

Ертедегі аң шы, балық шылардың, т. б. бір кездері ө те шектеулі болып есептелген лексиконының мұ қ ият зерттеуден кейін ө те кең ауқ ымды екендігі анық талды (Австралиялық аборигендерінің ө здерінде ақ – 10 мың нан аса сө з, яғ ни кез келген европалық тілдерден ә лдеқ айда кө п). Грамматикағ а байланысты да дә л осыны айтуғ а болады. Бір ғ ана етістіктің тү рлерінің саны бірнеше жү зге дейін жететінін кө птеп кездестіруге болады. Кө птеген қ арапайым тілдердің тағ ы бір ерекшелігі – олардың синтаксистерінің жеткіліксіз дамуы. Алайда, бұ л мә дени даму дең гейінің тө мендігін білдіреді деп тұ жырымдау қ иын. Ө йткені, тіпті ең жоғ ары дамығ ан елдер халық тарының ауызша тілінде жеке сө з тіркестері жазба тілге қ арағ анда ө те қ ысқ а болып келеді. ХХ ғ асырдың басында бір белгілі ғ алым - лингвист Германиядағ ы бір кирханың сө здік қ орын зерттеп, бір жыл ішіндегі олардың ә ртү рлі тіршілік жағ дайларында пайдаланатын сө здерінің жалпы саны 400-ден аспайтынын анық тады.

Адамдарда тү сінікті сө з сө йлеудің қ алыптасуы адамды жануарлардан ажыратудың негізгі де шешуші ү рдіс болды. Ө йткені, сө здің пайда болуының нә тижесінде жануарларда жоқ тү рлі функцияларды атқ аратын адам миының ү лкен жарты шарлары тү бегейлі ө згерді. Бас миының ә рбір жарты шарларының ерекшеленіп мамандануы жө нінде кө птеген ғ алымдар, америкалық нейрофизиологтар Р. У. Спери, Дж. Е. Боген, жә не М. С. Газзанигалар қ ыруар ғ ылыми жұ мыстар жасады. Ең алдымен адамның сол кө зі мидың оң жарты шарымен, ал оң кө зі сол жарты шармен байланысты екендігі дә лелденді. Осығ ан қ оса сол жақ жарты шар рационалдық қ ызметке де жауап беретіндігі анық талды. Ол есептеу, сө з сө йлеу, ережелер мен тү рлі ү рдістерді есте сақ таумен тікелей байланысты. Оң жақ жарты шар эмоцияларды басқ арады. Ол дыбыстар, музыка, ерлер мен ә йелдер дауыстарын ажырата білуге мү мкіндік береді. Осы екі жартышарлардың бірі зақ ымданғ ан жағ дайларда бұ ндай адамдардың екеуі бір-бірінен тіпті ө згеше екі тү рлі болмыстағ ы индивид болып кө рінеді.

Мидың ү лкен жартышарларының функционалдық ерекшеленуі тұ қ ым қ уаламайды жә не адамның жаң а туылғ ан кезінде байқ алмайды. Алайда кейбір ғ алымдардың пікірінше, адамның тез сө йлеп ү йрену қ абілетін қ амтамасыз ететін тұ қ ым қ уалайтын механизмдер болуы мү мкін. Жануарлар миының ү лкен жарты шарларының қ абығ ы функционалдық жағ ынан жіктелмеген. Кейбір ғ алымдар, адам мен жануарлар арасында тек сандық ерекшеліктер ғ ана бар деп тұ жырымдайды. Дегенмен, бұ л пікірді жоқ қ а шығ аратын фактілердің бірі маймылдарды сө йлеуге ү йретудің ешқ андай оң нә тиже бермегендігі. Жануарлар шығ аратын тү рлі дыбыстар тек қ ана белгілі бір хабарды ғ ана білдіріп, мидың қ абық асты бө лігі арқ ылы басқ арылады. лкен жарты шарларының қ абығ ы алынып тасталынуы бұ л қ асиетке ешқ андай ә сер етпейді.

Бірақ ғ алымдардың кө пшілігі адамда сө йлеу қ асиетіне жауап беретін тұ қ ым қ уалаушылық механизмдердің бар екендігі жө ніндегі пікірге қ арсы. Бұ л тү сінікті де, себебі, тіл- эволюция нә тижесінде пайда болғ ан жә не ә леуметтік қ арым-қ атынастар арқ асында дамығ ан қ ұ былыс. Оның ү стіне, сө йлеу мен ойлау ү рдістері эволюциясының негізгі факторларының бірі адамның ә леуметтік-еліктеу қ абілеті деп саналады. Еліктеу мен ойлау қ абілетінің негіздері адамның балалық шағ ында (5-6 жасында) қ алыптасады. Бұ дан кейінгі кезең дерде қ алыптасып біткен адам баласынан толық қ анды қ оғ ам мү шесін жасау ө те қ иын. Бұ ғ ан аң дар арасында ө скен балалар туралы мысалдар дә лел бола алады. Сә би кездерінде аң дар арасында ө скен балалар (Мауглидің ә деби прототипі), кейіннен адамзат қ оғ амында ары қ арай тә рбиеленгенмен, сө йлеуді де, тіпті дұ рыс жү руді де ү йрене алмады. Маугли қ асқ ырлардың интеллектуалдық дең гейінде қ алып қ ояды. Екінші бір адам баласы (Тарзан) маймылдар арасында ө сіп кейін сө йлеуді де, адам сияқ ты жү руді де ү йрене алмағ ан. Сондық тан, адам туралы қ азіргі заманғ ы мә ліметтерге сү йене отырып, тіл мен ойлаудың негізі адамның ә леуметтік-еліктеуші қ ызметі деуге болады.

Тіл қ арым-қ атынас тү рі ретінде адамның биологиялық эволюциясын жылдамдатқ ан шешуші фактор болды. Оның ә сері денені тік ұ стау факторынан да маң ызды болып саналады. Тілсіз эволюцияда аса маң ызды жетістіктердің таралуы ө те жай болғ ан болар еді. Барлық ә леуметтік жү йелер бір – бірімен хабарлау арқ ылы байланысады. Тіл жан-жақ ты байытылғ ан ондағ ан ғ асырлық тә жірибенің - дін, философия, ғ ылым, ө нер жә не де басқ а тү йсік формаларының шынайы ағ ымы болып табылады. Бірақ бұ л тә жірибе барлық тірі жү йелерге тә н тұ қ ым қ уалаушылық механизмдер арқ ылы ұ рпақ тан ұ рпақ қ а берілмейді. Ол - алмасып отырғ ан адам баласы ұ рпақ тарының жасағ ан капиталы мен ө ндіргіш кү штерінің капиталы ретінде тұ қ ым қ уалау ү рдісінде сақ талады.

Қ азіргі кезде, кө пшілік мойындағ ан кө зқ арас бойынша, алғ ашқ ы қ ауымдық қ оғ амдағ ы тілдің жағ дайы алғ ашқ ы қ ауымдық лингвистикалық ү здіксіздік арқ ылы сипатталады. Бұ ндай жағ дай алғ ашқ ы қ ауымдағ ы тө менгі аң аулаушылар, балық аулаушылар, т. б. қ оғ амдарында байқ алып, ә сіресе Австралия аборигендерінде жақ сы зерттелді. Оларда толып жатқ ан тілдер мен олардың варианттары – диалектілер кө п болды. Егер бір-бірінен салыстырмалы тү рде алыс тұ рғ ан тілдер бірқ атар ерекшеліктері арқ ылы ажыратылса, ал кө ршілес тілдер ө зара тү сінушілік жағ ынан бір-біріне жақ ын болды. Бұ л жерде ерекше бір спектр бар сияқ ты: ондағ ы бояулар тү рліше болғ анымен, дискретті емес, бірі екіншісіне біртіндеп ауысып отырады. Бұ ндай жағ дай бастапқ ы тілдердің жіктелуіне ғ ана емес, тү йісу аймақ тарындағ ы бір-бірімен ө зара ә сер етулеріне байланысты қ алыптасты. Бұ л ө зара ә серлерде топ аралық байланыстардың рө лі де ерекше болды.

Алғ ашқ ы тілдің негізгі жиынтық тары тө мендегідей болғ ан деген жорамалдар бар. Евразияның, сондай ақ Солтү стік жә не Шығ ыс Африканың жекелеген аймақ тарындағ ы тілдердің кө п бө лігінің Алдың ғ ы Азияның орталығ ының ностратикалық жиынтығ ы болды. Азияның қ алғ ан территориясында Шығ ыс жә не Оң тү стік Шығ ыс Азияның орталық бө лігімен сино - тибет жә не аустриялық жиынтық тарын қ ұ райды деп жорамалдайды; екінші бір гипотеза бойынша, аустриялық жиынтық басқ а бірнеше жиынтық тардан қ ұ ралғ ан. Тропикалық Африкада Ніл мен Нигер аралығ ындағ ы орталық тан қ ұ ралғ ан конго - сахара немесе зинджа жиынтығ ы қ алыптасқ ан. Австралияда ортақ бағ ы тілдік жағ дай болғ аны анық талғ ан, бірақ оның сыртқ ы неден кө зі қ ұ ралғ аны ғ ылымғ а белгісіз. Америкада кейбір индей бағ ы тілдердің кө не ә лем тіл жиынтық тарымен байланысы жө нінде пікірлер бар.

Ә детте, тіл бойынша жалпылық, этникалық жалпылық тармен, яғ ни ортақ мә дениеттегі (тілді де есептегенде) адамдар жиынтығ ымен байланысты.

Тіл - ұ лттың қ асиеті, қ арым-қ атынас қ ұ ралы. Бү гінгі таң да ү ш мың нан аса тіл бар. Бірақ техника мен байланыс қ ұ ралдарының дамуына байланысты тілдер арасындағ ы шектер жің ішкеріп бара жатыр деуге болады. Қ азірдің ө зінде ә рбір ұ лттың тілінде “бө тен” сө здер ө те кө п. Ғ ылыми-техникалық революцияның жетістіктерімен бірге ә лемде жаң а терминдер кө птеп пайда болып, ұ лттар арасындағ ы сө здік алмасулар кө бейіп отыр. Келешектегі адамзат қ оғ амында ә лемдік цивилизацияда негізгі болып саналатын ұ лттардың тілі негізінде қ ұ ралғ ан бір немесе бірнеше тіл болуы мү мкін. Мү мкін олар ағ ылшын, испан, қ ытай, урду жә не хинди тілдері болуы мү мкін.

⇐ Предыдущая 1 2 345 Следующая ⇒