Қан қысымы. Оқушылардың қан айналым жүйесі

Қ ан қ ысымы

Қ ан қ антамырлардың бойымен ағ у кезінде қ антамырларына жә не жү ректің қ уыстарына қ ысым тү сіреді. Қ ан қ ысымы қ антамырлардың ә р тү рлі бө лімдерінде біркелкі болмайды. Ең жоғ ары қ ан қ ысымы жү ректен қ анды алып шығ атын ең ірі артерия қ антамыры - қ олқ ада болады. Жү ректен алшактағ ан сайын артерия қ антамырларында кан қ ысымы тө мендей береді. Ең тө менгі қ ан қ ысымы жү рекке қ ан ә келетін жоғ ары жә не тө менгі қ уысты вена қ антамырларында болады. Қ олқ ада қ ан қ ысымы сынап бағ анасымен ө лшегенде 150 мм. Қ ол-аяқ тың ірі артерияларында қ ан қ ысымы 105-120 мм. Ұ сақ артериялар мен қ ылтамырларда 20-25 мм. Қ ан қ ысымын ө лшейтін қ ұ ралды тонометр дейді. Қ анның жалпы қ антамырлар бойымен қ озғ алуына бірнеше жағ дайлар ә сер етеді. Одан:

1. Жү ректің ырғ ақ ты жұ мысына сә йкес қ антамырлардың ә рбір бө ліктерінде қ ан қ ысымының тү рліше болуы.

2. Тынысалу жә не тыныс шығ ару кезінде кеуде қ уысында қ ысымның ү немі ө згеруі.

3. Веналық қ антамырлардың ішінде болатын қ ақ пақ шалар қ анның кері бағ ытта ағ уына кедергі болуы.

4. Веналық қ антамырлардың айналасындағ ы бұ лшық еттер жиырылғ ан кезде қ анның жү рекке қ арай қ озғ алуы пайда болады.

Қ ан қ ысымын тоқ пан жіліктің артерия қ антамырларынан (қ олдың қ арынан) ө лшейді. Жас, дені сау адамдарда қ ан қ ысымы ү немі тұ рақ ты, ө згермейді. Жү ректің сол жақ қ арыншасының жиырылуы (жоғ ары қ ысым) сынап бағ анасымен 120 мм болса, босаң суы кезіндегі кө рсеткіші (тө менгі қ ысым) 70-80 мм. Қ ан қ ысымы жоғ арылағ ан кезде болатын ауруларды гипертония (гр. hyper - ү сті, жоғ ары), ал қ ан қ ысымы тө мен ауруларды гипотония (гр. hupo - асты, тө мен) дейді. Қ анның қ антамырлардың бойымен қ озғ алуы ө сімді жү йке жү йесі арқ ылы реттеледі. Оның орталығ ы сопақ ша мида орналасқ ан.

Оқ ушылардың қ ан айналым жү йесі

Жү ректің қ ұ рылымы жә не жұ мысы. Бала жү регінің ерекшелігі. Микроскопиялық зерттеулер арқ ылы жасө спірімдер, балалар жү регінің жасқ а байланысты динамикалық қ ұ рылымы 7—10 жастағ ы балалардың жү рек бұ лшық етінде жинақ ы орналасқ ан нә зік ә рі қ ысқ а талшық тар бар екендігі, олардың арасында ересектерде кездесетін май ткані жоқ екендігі анық талғ ан. Бұ л кезде жү ректің нерв аппаратының дифференциясы аяқ талғ ан жә не ол 12 жастағ ы балаларда ө здерінің структуралық кө рсеткіштері бойынша (кө лемінен ө зге) ересек адамның жү регіне ұ қ сас.

Жү рек жақ таулары ү ш қ абаттан тұ рады: ішкі қ абат эндокард, ортаң ғ ы қ абатт – миокард жә не сыртқ ы қ абат – эпикард. Эпикард жү рек қ абы перикардтың ішкі астары болып табылады.

Балалардың эпикарды ересектердікіне қ арағ анда жұ қ а жә не дә л соң дай мө лдір. Сондық тан оның астына орналасқ ан қ ан тамырлары анық кө рінеді.

Эндокард жү ректің ішкі жағ ын қ аптап жатыр. Одан екі жақ ты жү рек қ ақ пақ шалары жасалғ ан. Бала жү регінің эндокарды ә лдеқ айда іркілдек келеді ә рі аздағ ан ө згешелігі болады.

Жү рек жақ таушыларының анағ ұ рлым кү шті қ абаты миокардында болып табылады. Оның талшық тары балаларда анағ ұ рлым жің ішке, нә зік келеді, ол нашарлау дамығ ан, қ ысқ а ә рі тығ ыз болады. Балалар миокардында май клеткалары жоқ.

7—12 жас аралығ ындағ ы балалардың жү рек ө суінің жалпы жылдамдығ ы салыстырмалы тү рде баяулайды, қ арыншалар жү рек қ алқ аншаларынан жылдамырақ ө седі, ер балалар мен қ ыз балалардың жү ректерінің салмағ ы бірдей ө седі. Осы мерзімде қ ан тамырларының шең бері де артады, сө йтіп 11—12 жасқ а дейін ө сіп келе жатқ ан жү рек пен қ ан тамырларының тесігі арасында тұ рақ ты қ атынас сақ талады.

Жыныстық пісіп жетілуі кезең інде жү рек қ ан тамырларынан гө рі жылдамырақ ө седі, сол себепті қ ан ә лдеқ айда жің ішке тамырлармен жү реді. Бұ л миды оттегімен қ амтамасыз етуге жә не нә рлендіруге қ олайсыз жағ дайлар туғ ызады, қ ан қ ысымы жоғ арылайды, жү ректің қ ағ уы, ырсыл, жү ректің ауыруы, тез қ алжырау пайда болады. Бұ л қ ұ былыстар қ ызздарда анағ ұ рлым кү рт кө рініс береді, ө йткені олардың жү рек салмағ ының ө суі ерте басталады да ертерек аяқ талады. Ер балалар жү регінің жалпы салмағ ы қ ыз балалардікінен гө рі кө бірек. Алайда, бұ л кұ былыстардың бә рі уақ ытша жә не олар жыныстық пісіп-жетілуі аяқ талғ ан соң басылады.

Жасө спірімдер жү рек-қ ан тамырлары жү йесінің ерекшеліктері физкультура, ең бек сабақ тарын, экскурсиялар ұ йымдастыруда мұ хият есепке алынуғ а тиіс. Жү рекке шектен тыс салмақ салудан аулақ болу ү шін эмоциялық тітіркенуден, спорт жаттығ уларын шамадан тыс орындаудан бас тартқ ан дұ рыс.

Оқ ушылар жү регінің жә не қ ан тамырларының дұ рыс жұ мыс істеуін қ амтамасыз етуде ұ йқ ының, тамақ тың, киім мен аяқ киімнің гигиеналық ұ йымдастырылуының аса зор маң ызы бар. Жү ректің жұ мысына, миокарда да патологиялық ө згерістердің пайда болуына темекі тарту, алкогольді ішімдіктерді пайдалану, аурулар (мысалы ревматизм), психиялық зардаптар ә сер етеді. Бұ дан шығ атыны, аталғ ан факторларғ а жол бермеу, жү ректің берік болуына септігін тигізеді. Баланың жасы ө скен сайын жү рек камерасының (қ алқ анша мен қ арынша) сыйымдылығ ы бірте-бірте ұ лғ аяды. Бұ л ө су ә сіресе алғ ашқ ы жеті жылда айрық ша байқ алады. Мә селен, жаң а туғ ан сә биден ол 2, 4 мл-ге, 7 жастағ ыда — 23, 0, 12 жастағ ыда — 41, 0, ересек кісіде — 60, 0 мл-ге тең. Сыртқ ы тү рі бойынша сә бидің жү регі ересектің жү регінен кө лемі, жақ тауларының қ алың дығ ы, жү ректегі тесіктердің кө лемі бойынша біраз айырмашылық тары болады. Жас ө скен сайын жү ректің ішкі қ ұ рылымы ә жептә уір ө згереді: қ абаты, бұ лшық ет қ абық шаларының конструкциясы, қ ақ пақ шаларының қ ұ рылысы, яғ ни анатомиялық, гистологиялық, гистохимиялық жағ ынан ғ ана емес, қ ызметі жағ ынан да ө згеріске ұ шырайды.

Жү ректің жұ мысы. Артерияғ а ырғ ақ ты тү рде қ айталанып отыратын қ ан айдау — жү ректің функциялық қ ызметінің негізі. Ол жү рек қ алқ аншалары мен қ арыншаларының рет ретімен жиырылуы мен босаң суының арқ асында жү зеге асады.

Жиырылу кезең і систола, ал босаң су кезең і диастола деп аталады. Жү рек жиырылғ ан кезде байқ алатын систола мен диастоланың жә не керісінше алмасып отыруы жү рек циклі немесе дә лірек айтқ анда жү рек жұ мысының циклі деп аталады.

Жү рек қ ызметінің ү ш фазасы болады: 1) жү рек қ алқ аншасының систоласы, бұ л кезде қ ан қ алқ аншадан босаң қ алыпта ұ рғ ан қ арыншағ а тү седі; 2) қ арынша систоласы, бұ л кезде систола фазасындағ ы қ ан қ арыншалардан қ олқ а мен ө кпе артериясына айдалады (бұ л кезде қ алқ аншалар босаң сиды); 3)жалпы ү зіліс, бұ л кезде жү рек тыныш қ алыпта болады. Осы кезде босаң сығ ан ірі вена тамырларынан қ ан келіп тү седі. Жалпы ү зілістен кейін жү рек жұ мысының жаң а циклі басталады.

Жү рек жұ мысы циклінің ұ зақ тығ ы 6-7 жасар балада 0, 63 секундқ а, 12 жастағ ыда — 0, 75, ал ү лкен адамда — 0, 8 секундқ а тең, 6—7 жасар баланың жү регі минутына 95—100 рет, 12 жастағ ыда 80—90, ал ү лкен адамда 68—70 рет жиырылады.

Бір мезгілде жү ректің оң жә не сол жақ бө лігі арқ ылы бірдей мө лшерде қ ан ө теді.

Жү ректіқ бір секунд ішінде айдап шығ атын қ ан мө лшері систоликалық немесе жү рек соғ уының кө лемі деп аталады. Бала жү регі камерасының сыйымдылығ ы ересектерінен кішірек болғ андық тан олардағ ы систоланың кө лемі де аз. Оның мейлінше улғ аюы ө тпелі кезең де байқ алады.

Бір минутттағ ы барлық систоланың кө лемі жү ректің минуттық кө лемін қ ұ райды. 7 жасар балада ол 2120 мл-ге, 12 жасарда — 2740 жә не ү лкен кісіде 4080-нен — 5600 мл-ге дейінге тең. Мұ ның ү стіне жү ректің минуттық кө лемі ө сіп келе жатқ ан организмнің тканьдері пайдаланатын оттегіне салыстырмалы тү рде пропорционалды.

Қ арыншалардың систоласы кезінде жү рек кө лденең нен кішірейеді, оның тө бе жағ ы қ ысылады, жоғ ары кө теріліп кеуде клеткасының алдың ғ ы жағ ына соғ ылады. Бұ л қ ұ былыс жү рек дү рсілі деп аталады. Оның сол жақ кеудедегі IV қ абырғ аның аралығ ына алақ анды қ ою арқ ылы сезуге болады. 7—8 жасар балаларда сондай-ақ ашаң адамдарда оны кө збен-ақ кө руге болады.

Жү рек жұ мысының ырғ ағ ы. Белгілі бір уақ ыт аралығ ында бірінен соң бірі, кезекпен қ айталанып отыратын жү ректің жиырылуы мен босаң суы жү рек жұ мысының ырғ ағ ы деп аталады.

Қ олды кө кірекке қ ойып жү ректің бір минуттағ ы жиырылысын есептеуге немесе электрокардиографтың, кө мегімен оның жұ мыс ырғ ағ ын жазып алуғ а болады. Кейде ырғ ақ сирек – минутына 40-50 жиырылады (брадикардия) немесе, керісшше жиі – минутына 100-ден аса (тахикардия) жиырылады. Брадикардия кө бінесе шынық қ ан спортшыларда, ал тахикардия кү шті дене ең бегі кезінде, корқ ынышты бастан ө ткергенде кездеседі.

Мектеп жасына дейінгі балаларда нервінің тежегіш ә сері ересектерге қ арағ анда аз, сондық тан оларда жиырылу ырғ ақ анағ ұ рлым жиі, 7—3 жасқ а карай ол жү рек бұ лшық еті мен қ ан тамырларының парасимпатикалық нервтену дамуының аяқ талуына байланысты анағ ұ рлым біркелкі бола бастайды.

Электрокардиография. Электрокардиограммада жазудың тә сілі (ЭКГ) жақ сы ойластырылғ ан ә рі қ арапайым келеді. Электрокардиограммада тісшеліер мен арақ ашық тьтқ ты тү сіндіру (расшифровка) ә лдеқ айда қ иын (80-урет). Бұ ны арнайы дайындық тан ө ткен дә рігерлер жасайды.

Мұ ғ алімдер мен педагог-тә рбиешілердің кейде дайын ЭҚ Г-ге тап болатын кездері болады. Оларғ а жү рек жұ мысының сипаты мен денсаулық ты бағ алауда ЭКГ-нің ролін білу кө птік етпес еді.

Миокардадағ ы қ озудың пайда болуы, ұ лғ аюы жә не тоқ тауын ЭКГ арқ ылы тү сіндіретін теория едә уір кең таралғ ан. ЭКГ-нің графикалық жазуының ө зіндік тү рі болады, белгілі бір тісшелер мен арақ ашық тарғ а жү ректің соларғ а сай келетін жай-кү йі тә н болады.

ЭКГ-нің эволюциялық жане клиникалық тү сіндірулерінің жә не жү рек циклінің фазаларының мә ліметтері жү рек жұ мысындағ ы ү зіліс оның жиырылу жиілігі секілді адам ө мірінің ұ зақ тығ ына тікелей қ атысы бар.

Демек, спорт жаттығ уларын ө ткізгенде, балалар ең бегін ұ йымдастырғ анда немесе олардың денсаулығ ының жай кү йіне бақ ылау жасағ анда систола мен диастолағ а ғ ана емес, жү рек жұ мысындағ ы ү зілісіне де кө ң іл аудару керек. Ө йткені бұ л кезең де жү рек қ уысы қ анғ а толып, тамырларғ а айдалатын қ анның кө лемі кө бейтіледі.

Демек, тыныштық фазасын жү рек қ ызметі мен жалпы организмнің мү мкін болатын бұ зылуының «қ айнар кө зі» болуы ық тимал.

Жү ректің ө здігінен жұ мыс істеуі. Органның, ткань мен клеткалардың сыртқ ы тітіркендіргішерінсіз ө здерінде пайда болатын импульстердің ә серімен қ озуы оның ө здігінен жұ мыс істеуі деп аталады. Бұ л қ асиетті жануардың жү регін бө ліп алып жә не белгілі бір жағ дайлар жасап (ауа, тамырлар арқ ылы жү ретін ертінділердің температурасы) кө з жеткізуге болады. Аритмияны жү ректегі ө ткізгіш жү йе арқ ылы тү сіндіруге болады.

Жү ректің ө ткізгіш жү йесі. Жү рек бұ лшық етіндегі типсіз клеткалар мен Пуркинье ұ лпалары (зерттеген ғ алымның атымен аталғ ан) жү ректің ө ткізгіш жү йесін кұ райды. Оның бас жағ ы синус тү йіні жоғ ары қ уыстағ ы венаның тө менгі етегіне орналасқ ан.

Синус тү йінінде пайда болатын импульстер жү рекше-қ арынша тү йініне тарайды, сонан соң екіге тармақ талып жатқ ан жү рекше-қ арынша шоғ ырына жетеді, сонан соң миокардамен қ арыншадағ ы бү ртік тә різдес бұ лшық еттермен байланыс жасайды. Бұ л бір мезгілде ең ә уелі жү рекшенің сонан соң қ арыншалардың жә не осы фазалардын белгілі бір уақ ыттан соң ырғ ақ ты тү рде қ айталанып отыруын қ амтамасыз етеді.

Ә рбір қ озудан (жиырылудан) соң жү рек қ озбайтын кү йде болады. Қ озбайтын кезең жү рек жұ мысының ү зілісіне сай келеді. Жү рек жұ мысындағ ы барлық ү зілісті есептейтін болсақ, ол тә улігіне 8 сағ аттай дем алады.

Жү рек қ ызметінің нервтік реттелуі. Жү рек жү мысын реттеуге нерв жү йесі белсене қ атысады. Парасимпатикалық ө сінділер арқ ылы жү ретін импульстер жү ректі ә лсіретеді жә не оның соғ ысын баяулатады. Мұ ндай кезде, жү ректің кү ші азайып жиырылуы сиректейді, кейде тіпті тоқ тап та қ алады. Симпатикалык ө сінділердің импульстері кү шейтпелі жә не жылдамдатушы ә рекет береді.

Гуморальды реттелу. Жү ректің қ ызметіне қ анда, организмнің басқ а сұ йық тық тарында еріген заттар ә сер етеді. Бұ ны гуморальдық реттелу дейді. Мысалы, бү йрек ү сті гормоны адреналин қ анғ а табиғ и тү рде-немесе қ олдан ендірілсе жү ректің жиырылуын кү шейтеді, яғ ни симпатикалық нерв сияқ ты ә рекет етеді; организмнің кө птеген тканьдерінде кұ ралатын ацетилхолин жү ректің жиырылуын баяулатады, яғ ни кезеген нерв секілді ә рекет етеді.

Жү рек қ ызметін реттейтін орталық сопақ ша, аралық мида жә не жарты шаралардың маң дай бө лігінде орналасқ ан. Қ анда еріген заттардың ә рекеті қ ан тамырларының рецепторлары арқ ылы жү зеге асатынын ескерсек, онда жү рек қ ызметінің гуморальдық реттелуі – нервтік регуляция деген сө з.

Жү рек-қ ан тамырларының қ ызметі ә р тү рлі тітіркендіргіштердің импульстеріне орай ө згеріп отырады (жылу, суық, ауру жә не т. с. с). Бұ л импульстер ми орталығ ына, сонан соң эфферентті ө сінділер арқ ылы жү рек бұ лшық етіне беріледі, олардың жұ мыс ырғ ағ ы ө згереді, яғ ни бү кіл жү ректің жұ мысы ө згереді.

Қ ан қ ысымы. Жү ректен қ олқ ағ а айдап шығ арылғ ан қ ан оның кенересіне сынап бағ анасы бойынша 150—160 мм кү ш тү сіреді. Қ олқ аның тарамдалып кетуіне байланысты жә не тарамдар қ осындысының ө суіне орай артериядағ ы қ ысым 120 мм дейін, артерияларда — 40 мм дейін, жү рекпен бір дең гейде жатқ ан капиллярларда 15—20 мм дейін тө мендейді. Кеуде қ уысына жақ ын жатқ ан венадағ ы қ анның қ ысымы атмосфералық қ ысымғ а жақ ын, бірақ ол тыныс алу актісінің фазасьша тә уелді. Мә селен, тыныс алынғ анда ол тө мендеп теріске айналады. Кә дімгі тыныс шығ аруда жоғ арылайды (сынап бағ анасымен 2—5 мм-ден кө п емес).

Терең тыныс шығ ару (ә сіресе, кү шенгенде) қ уыс веналардағ ы қ ысымды арттырады, бұ л қ арын қ уысының жә не аяқ -қ олдың веналарынан келетін қ анның жү рекке тү суін қ иындатады. Бұ л артериялық қ ысымды азайтады, тым қ атты кү шенгенде адамды естен тандыруы мү мкін.

Демек қ ан тамырларындағ ы қ ысымның айырмашылығ ы, кеуде қ уысының сору кү ші қ ан айналымына жағ дай жасайды. Шеткі тамырлардағ ы қ анның қ ысымы жү рек жұ мысының фазасына тә уелді. Қ арыншалардың систоласында ол мейлінше жоғ а\ры, ал диастолада мейлінше тө мен болады.

Қ анның қ ысымы екі цифрмен белгіленеді: жоғ ары цифр ең жоғ арғ ы немесе систолалық қ ысымды, ал тө менгі цифр ең тө менгі немесе диастолалық қ ысымды кө рсетеді. Ө лшеуді артерияда жү ргізгендіктен ол артериялық қ ысым деп аталады. Алайда, қ ысымды артерияда ғ ана емес, венада да ө лшеуге болады. Бірақ ол ү шін ә лдеқ айда кү рделі аппарат қ ажет. Адамның, артериялық қ ысымы тә улік ішінде қ ұ былып отырады. Мә селен, ол ұ йқ ы кезінде тө мендейді, ал жұ мыс ү стінде жә не қ атты қ орық қ анда жоғ арылайды. Бірақ оның орташа кө рсеткіші мейлінше тұ рақ ты. Мысалы, 7—8 жасар балаларда ол сынап бағ анасы бойынша 99/64 мм, 12 жастағ ыларда — 105/70, 13—15 жастағ ыларда — 107/73, жә не ересектерде (20—40 жастағ ы) — 110/80 мм. Оның ү стіне ер балаларда 5—9 жаста артериялық қ ысым қ ыз балаларғ а қ арағ анда жоғ ары, ал 9—14 жаста керісінше жыныстық пісіп-жетілудің басталумен ер балалардың қ ан қ ысымы қ ыз балалардікінен едә уір жоғ ары бола бастайды. Қ ыздар мен боз балалардың (17—19 жас) қ ан қ ысымы ересектердің нормасына жуық тайды (110/75 мм, сынап бағ анасы бойынша). Қ ан айналымының бұ зылуына байланысты сырқ аттанғ анда, сондай-ақ сұ йық ты кө п ішкенде қ ан қ ысымы ө згереді. Кей жағ дайларда ол жоғ арылап гипертонияғ а ә келіп соқ са, кейде тө мендеп гипотония тудырады. Қ атты қ алжырағ ан кезде де гипотония байқ алады.

Гипертония мен гипотония кө птеген себептерге байланысты ересектерде, балаларда жиі кездереді.

Тамырдың соғ уы. Жү ректің ә рбір жиырылғ ан кезіндегі артерия кенересінің ырғ ақ ты кұ былуы тамырдың соғ уы деп аталады. Мұ ндай кезде тамыр кенересінің серпімділігінің арқ асында қ ан тамыірлары созылады, ал қ анның кернеуі жоғ алғ ан диастола кезінде қ айтадан тарылады.

Тамырдың соғ уың сезінуге болады. Бұ л ү шін ә детте білектегі кү ре тамырды пайдаланады. Тамырдың соғ уы жү ректің соғ уына ә рқ ашан сә йкес келеді.

Жаң а туғ ан нә рестенің тамыры минутына 130 рет, 7-10 жастағ ы балалардікі — 85-90, 14-15 жастағ ы жасө спірімдердікі — 75-80, ересектердікі 68—70 рет соғ ады.

Тамыр соғ уының жиілігі кейде нерв жү йесі симпатикалық бө лімнің тітіркенуіне жә не зат алмасудың анағ ұ рлым жиілігіне байланысты. Қ ыздардың тамыры ә детте ер балалардан гө рі жиірек соғ ады (5—10 рет). Кү ш тү скенде, қ озғ алысты ойын ү стінде гимнастикамен айналысқ анда т. б. тамырдың соғ уы артады. Кү ш тү сіп болғ аннан кейін тамырдың соғ уы, неғ ұ рлым тезірек қ алпына тү ссе, соғ ұ рлым жү ректің тө зімді болғ аны.

Қ ан ағ ысының жылдамдығ ы. Қ ан айналымы жү йесінде бір

мезгіл аралығ ында барлық артерия, капиллярлар мен веналар арқ ылы бірдей мө лшерде қ ан ағ ып ө теді. Жылдамдық қ ан арнасының кең немесе тарлығ ына байланысты. Мә селен, ірі артерияларда ол секундына 50 см, веналарда — 20 см, ал капиллярларда—0, 5 мм.

Артериядағ ы қ ан жылдамдығ ының жоғ ары болуы оның айналу жылдамдығ ын қ амтамасыз етіп, тканьдерді нә рлі заттармен жә не оттегімен жабдық тауғ а мү мкіндік береді. Капиллярларда қ анның баяу ағ уы ткань аралық зат алмасуғ а жағ дай жасайды, яғ ни тканьдерге қ ажетті заттар беріліп, организмге қ ажет емес заттар ә кетіледі.

⇐ Предыдущая 1 2 345 Следующая ⇒