1.3 Халықаралық құқық пен Қазақстан Республикасының заңнамасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің дамуы. ҚОРЫТЫНДЫ

1. 3 Халық аралық қ ұ қ ық пен Қ азақ стан Республикасының заң намасындағ ы сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің дамуы

Жалпы дү ниежү зінде жемқ орлық ә лемдік масштабтарғ а ие болды. Сыбайлас жемқ орлық мә селесін шешуге БҰ Ұ, Еуропа Одағ ы, Еуропа Кең есі, Америка мемлекеттерінің ұ йымы, сонымен қ атар, Экономикалық Ынтымақ тастық жә не Даму Ұ йымы қ осылады. Тарихи дамудың қ азіргі кезең інде жемқ орлық тың трансұ лттылығ ы бү кіл қ оғ амдастық қ ауіпсіздігі ү шін тө ндіретін қ ауіпті бейтараптандыру ү шін халық аралық дең гейде жаһ андық шаралар қ абылдауды талап етеді. Халық аралық жемқ орлық қ а қ арсы мыналарғ а бағ ытталғ ан қ ұ қ ық тық, саяси, ұ йымдастырушы шаралар кешені ретінде стратегия қ ажет: 1) қ оғ амдық жемқ орлық қ а қ арсы кө зқ арас қ алыптастыру; 2) жемқ орлық тың зияны туралы хабардарлық ты кө теру; 3) жемқ орлық қ ұ қ ық бұ зушылық тарды сыныптаудың халық аралық стандарттарын қ амтамасыз ету, заң қ ұ зыреті ә ділет параметрлерін унификациялау; 4) жемқ орлық ә рекеттерді айқ ындау мү мкіндігін қ амтамасыз ету ү шін оның алдымен қ аржы саласында ашық тық атмосферасын жасау.

Жемқ орлық мә селесіне Біріккен Ұ лттар Ұ йымы ү лкен кө ң іл бө леді. Ә лемдік қ ұ былыс ретінде жемқ орлық қ а қ арсы бағ ытталғ ан бірнеше декларация мен конвенциялар қ абылданғ анын тө менде байқ ауғ а болады. 2003 жылы Біріккен Ұ лттар Ұ йымы «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы» Конвенциясын қ абылдады. Конвецияның жағ ымды жақ тары кө п, бірақ та Конвенцияда қ арастырылғ ан сыбайлас жемқ орлық пен кү ресудің кө птеген шараларына қ арамастан, оларды орындау қ ұ қ ық бұ зушығ а деген тиісті санкциялармен қ амтамасыз етілмеген. БҰ Ұ қ арамағ ында қ ұ рылғ ан ұ йымдар жемқ орлық қ а қ арсы қ ұ ралдарды жасауда белсенді қ ызмет атқ арады. Халық аралық қ ылмысты алдын алу орталығ ы, Біріккен Ұ лттар Хатшылығ ының қ ылмысты алдын алу жә не нашақ орлық ты қ адағ алайтын басқ арма аймақ аралық қ ылмыс бойынша Біріккен Ұ лттар Институтымен бірге «Жемқ орлық қ а қ арсы ә лемдік бағ дарламаны» жасады.

Шетелдік мемлекеттік органдардың лауазымды тұ лғ аларының парақ орлығ ымен кү ресу жө нінде Экономикалық Ынтымақ тастық жә не Даму Ұ йымының 1997 жылғ ы 21 қ арашада қ абылданғ ан жә не коммерциялық іс-ә рекет жү ргізу барысында шетелдік мемлекеттік шенеуніктерге пара беруді қ ылмыс деп жариялау мә селесіне арналғ ан «Халық аралық іскери операцияларды жү ргізу барысында шетелдік мемлекеттік органдардың лауазымды тұ лғ аларының парақ орлығ ымен кү ресу жө нінде» Конвенция. Бұ л конвенция коммерциялық ортада салауатты бә секелестікті қ алыптастыруда алғ ышарт болып есептеледі. Еуропа Одағ ы 1995 жылы «Ө зінің қ аржы мү ддесін қ орғ айтын Конвенцияны» қ абылдады. Осы қ ұ жатқ а қ осымша ретінде 1997 жылы Еуропа Одағ ы «Еуропа қ оғ амы жә не осы қ оғ амдардың мү ше-мемлекеттерінің лауазымды адамдары кірген жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы Конвенция» қ абылдады. Еуропамен салыстырғ анда 1996 жылы Америка мемлекетінің ұ йымы кө лемді қ ұ жатты қ абылдады. Америкааралық Конвенция жемқ орлық қ а қ арсы кү ресті кең тү рде қ олдайды. Бұ л аймақ тық келісім (АҚ Ш-ты қ оса, АМҰ мү шелерінің кө пшілігі қ ол қ ойғ ан) мү ше мемлекеттің ө з аумағ ында конституцияғ а бағ ындырылғ ан жемқ орлық ә рекетті жоюғ а бағ ытталғ ан шараларды қ олдануды, отандастарының жә не резиденттерінің шет елдегі ә рекеттеріне жауап беруді талап етеді. Бұ л Конвенцияны Оң тү стік жә не Солтү стік Американың 20 мемлекеті бекітті. Осы қ ұ жат мемлекеттің ішінде жасалғ ан қ ылмысқ а ғ ана емес, трансұ лтты қ атынастарғ а да таралады.

1998 жылы Қ азақ стан «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» заң ды бірінші болып қ абылдады, онда мемлекеттің сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы стратегиялық саясаттары белгіленді. Оның жү зеге асырылуына 10 жылдай уақ ыт ө тті. Содан бері заң ғ а бірнеше рет ө згерістер мен толық тырулар енгізіліп, заман талабына сай кү ресудің жаң а жолдары қ арастырылды. Алайда осы заң ғ а дейін де ел Президенті сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү реске қ атысты бірқ атар нормативтік актілерге қ ол қ ойғ ан. Сө йтіп, 1992 жылғ ы 17 наурызда Қ азақ стан Республикасы Президентінің «Сыбайлас жемқ орлық қ а жә не ұ йымдасқ ан қ ылмысқ а қ арсы кү ресті кү шейту жө ніндегі іс-шаралар туралы» Жарлығ ы қ абылданып, сыбайлас жемқ орлық қ а жә не ұ йымдасқ ан қ ылмысқ а қ арсы кү рестің ұ йымдастырушылық жә не ө зге де алғ ышарттарын қ алыптастырды. Осындай қ ылмысқ а ық пал ету шаралары айқ ындалды, оның ішінде тә ртіптік, мү ліктік жә не ә кімшілік сипаттағ ы қ ылмыстың алдын алу шаралары. Жарлық та республикамызда қ ылмыстық кә сібиліктің нығ айып, ұ йымдасқ ан сипатқ а ие болып келе жатқ андығ ы, баяндалады. Осы Жарлық тан кейін мынадай қ аулылар қ абылданды: 1992 жылғ ы 4 желтоқ сандағ ы «Мемлекеттік басқ ару органдарындағ ы лауазымды тұ лғ алардың тә ртіп, қ оғ амдық тә ртіп жә не қ ауіпсіздік ахуалы ү шін жауаптылығ ын арттыру туралы» қ аулы, 1994 жылғ ы 11 ақ пандағ ы «Қ ылмысқ а қ арсы кү ресті кү шейту туралы» қ аулы, сондай-ақ 1994 жылғ ы 9 маусымдағ ы«Заң дылық пен қ ұ қ ық тық тә ртіпті қ амтамасыз ету бойынша қ осымша шаралар туралы» қ аулы жә не тағ ы басқ а. Осы қ ұ жаттардың барлығ ында парақ орлық пен сыбайлас жемқ орлық қ оғ амның, мемлекеттің мү дделеріне қ айшы келетіндігінен, Қ азақ стан Республикасы Конституциясының негізгі қ ағ идаттарымен сыйыспайтындығ ытуралы жә не ерекше аталып ө тіледі.

Қ азақ стан Республикасы Президентінің 1997 жылғ ы 5 қ арашадағ ы «Ұ лттық қ ауіпсіздікті нығ айту, сыбайлас жемқ орлық қ а жә не ұ йымдасқ ан қ ылмысқ а қ арсы кү ресті одан ә рі кү шейту жө ніндегі іс-шаралар туралы» Жарлығ ы ұ лттық қ ауіпсіздік органдарына, дә стү рлі міндеттерін шешуімен қ атар, сыбайлас жемқ орлық жолына тү скен жоғ ары қ ызметтегі шенеуніктерге, ә скери қ ызметкерлерге, прокурорларғ а, қ ұ қ ық қ орғ ау органдарының қ ызметкерлеріне, арнаулы қ ызмет пен судьяларғ а, сондай-ақ контрабанда жә не есірткі бизнесіне қ арсы кү реске барлық кү штерін жұ мылдыруды міндеттеді. Ел басшылығ ының сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү реске бет алысы батыл ә рі дә йекті екенін атап ө ту қ ажет. Сө йтіп, 1998 жылғ ы 11 шілдеде Қ азақ стан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев Қ азақ стан халқ ына сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес мә селесіне арналғ ан Ү ндеу жолдады. Елбасының осы Ү ндеуі 1998 жылғ ы 2 шілдедегі «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» заң қ абылданғ аннан кейін бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдарында жарияланды жә не біздің ше, Ү ндеу аталғ ан заң ның кіріспесі ретінде қ абылдануы тиіс.

Заң да сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің негізгі бағ ыттары тұ жырымдалғ ан, олардың ең бастысы Қ азақ стан Республикасы Конституциясы 39-бабының 1-тармағ ына сә йкес мемлекеттік міндеттерді атқ аруғ а уә кілдік берілген лауазымды адамдардың, сондай-ақ оларғ а тең естірілген адамдардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тарын шектеуге жол бермеушілік болып танылады. Заң да сыбайлас жемқ орлық тың алдын алу, сыбайлас жемқ орлық пен қ ұ қ ық бұ зушылық пен жә не ол ү шін жауаптылық шаралары арнаулы тарауда тұ жырымдалғ ан. Сыбайлас жемқ орлық пен қ ұ қ ық бұ зушылық ү шін тә ртіптік, азаматтық - қ ұ қ ық тық, ә кімшілік жә не қ ылмыстық жауаптылық кө зделген. Сыбайлас жемқ орлық мә селесі заң мен қ оса, Қ азақ стан Республикасының Қ ылмыстық Кодекстің 13 тарауының 41бабында, сондай-ақ 176 бабының 3 тармағ ында: жеке меншікке қ арсы қ ылмыстар; 193 бабының 3 тармағ ы мен 209 бабында: экономика қ ызмет саласындағ ы қ ылмыстар; 307-315 баптарында: мемлекеттік қ ызмет қ ызығ ушылығ ына қ арсы бағ ытталғ ан жемқ орлық ә рекеттер, 380 бапта: ә скери қ ылмыстар жайы. Ал, Қ азақ стан Республикасының Ә кімшілік қ ұ қ ық бұ зушылық туралы Кодекстің жемқ орлық мә селесі 532 - 537 баптар аралығ ында айтылғ ан.

Осы заң ды орындау ү шін Қ азақ стан Республикасы Президентінің 1998 жылғ ы 7 желтоқ сандағ ы Жарлығ ымен 1999 - 2000 жылдарғ а арналғ ан сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің алғ ашқ ы мемлекеттік бағ дарламасы бекітілген.

Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің 1999 жылғ ы 20 шілдедегі №1015 қ аулысымен Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы тұ рудың ә леуметтік - экономикалық жә не қ аржылық шараларын жү зеге асыру бойынша Ү кімет іс-қ имылының бағ дарламасы бекітілген.

Қ азақ станның 2030 жылғ а дейінгі даму стратегиясын, «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы» заң ын, Қ азақ стан Республикасының ұ лттық қ ауіпсіздігі стратегиясын іске асыру мақ сатында 2001 жылғ ы 5 қ аң тарда 2001-2005 жылдарғ а арналғ ан сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің екінші мемлекеттік бағ дарламасы бекітілді. Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2004 жылғ ы 29 қ арашадағ ы «Адамдар мен азаматтардың конституциялық қ ұ қ ық тарын қ орғ ау жү йесін одан ә рі жетілдіру» Жарлығ ымен халқ аралық стандарттарғ а сай келетін Қ азақ стан Республикасындағ ы адам қ ұ қ ық тарын қ орғ ау жө ніндегі уә кілінің (Омбудсмен) қ ұ қ ық қ орғ ау мү мкіндіктері кең ейтілді. Қ азақ стан Республикасының Президенті Қ азақ стан халқ ына 2005 жылғ ы 18 ақ пандағ ы жолдауында сыбайлас жемқ орлық қ а жә не қ ылмысқ а қ арсы кү рестің нә тижелері мен мә селелерін талдай келе, Қ азақ станның кең естік кезең нен кейінгі кең істікте сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес саласындағ ы заң ды қ абылдағ ан алғ ашқ ы мемлекет екенін ескеріп, халақ аралық конвенцияларғ а қ осылғ анын атап ө тті. Осы мә селеде Қ азақ стан соң ғ ы орында еместігі баршамызғ а мә лім.

2006-2010 жылдарғ а арналғ ан сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рестің мемлекеттік бағ дарламасында (ү шінші бағ дарлама) сыбайлас жемқ орлық ә леуметтік-экономикалық даму, нарық тық экономикағ а кө шу, инвестициялар тарту процестерін тежейді, демократиялық мемлекеттің саяси жә не қ оғ амдық институттарына жағ ымсыз ә сер етіп, еліміздің болашақ та дамуына қ ауіп тө ндіретіні айтылғ ан.

Қ азақ стан Республикасының Президенті Қ азақ стан халқ ына 2006 жылғ ы 1 наурыздағ ы жолдауында мемлекеттік саясаттың басымдық тарының бірі ретінде сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес белгіленді. Сонымен қ атар, Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2005 жылғ ы 14 сә уірдегі «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұ лғ алардың қ ызметіндегі тә ртіпті нығ айту бойынша шаралар туралы» Жарлығ ы жү зеге асырылуда. Осы Жарлық ты орындау ү шін ә кімдердің, мемлекеттік органдар қ ызметкерлерінің сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес туралы заң намалық ты бұ зғ аны ү шін жауаптылық ты арттыру бойынша шаралар қ олданылуда.

Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2005 жылғ ы 3 мамырдағ ы Жарлығ ымен «Мемлекеттік қ ызметшілердің ар-намысы кодексі» бекітілген. Бұ нда ә лемдік тә жірибе ескеріліп, мемлекеттік билік органдарының беделін арттыруғ а бағ ытталғ ан мінез-қ ұ лық тың негізгі этикалық нормалары белгіленген. Елбасы Президент Ә кімшілігі, Ү кімет, Парламент ө кілдерінің, облыс жә не Астана мен Алматы қ алалары ә кімдерінің, қ ұ қ ық қ орғ ау жә не бақ ылау органдары басшыларының қ атысуымен ө ткізетін кең естерде сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес мә селесін талқ ылау еліміздің саяси ө мірінің нормасына айналды. Сан алуан тү рде кө рініс беретін сыбайлас жемқ орлық тың басты ерекшеліктері ескеріле отырып, сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес жө ніндегі заң наманың іс жү зінде жыл сайын жетілдіріліп жатқ анына кө зіміз жетіп отыр. Мемлекет басшысының «Қ азақ стан халқ ының ә л-ауқ атын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақ саты» атты 2008 жылғ ы 6 ақ пандағ ы Қ азақ стан халқ ына Жолдауы сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү ресгі мемлекеттік саясатқ а жаң а серпін берді. Президент жолдауында сыбайлас жемқ орлық тың алдын алуғ а бағ ытталғ ан шараларды жү зеге асыруғ а орай жә не ә кімшілік реформаның мақ саттарынан туындайтын мемлекеттік басқ ару жү йесін оң тайландыру міндеттері қ ойылғ ан.

Президент Н. Назарбаев Қ азақ станның ә лемнің ең бә секеге қ абілетті 50 елінің қ атарына ену бағ дарламаларын ұ сынды, онда сыбайлас жемқ орлық пен кү рестің жалпы ұ лттық бағ дарламаларын дә йекті тү рде жү зеге асыру кү рестігіне баса назар.

Елбасы жанында консультативті-кең естік орган – Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес жә не мемлекеттік қ ызметшілердің қ ызметтік этикасын сақ тау мә селелері жө ніндегі комиссия қ ұ рылып, жұ мыс жү ргізуде. Осы орган ө зін тек талдау органы ғ ана емес, сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес мә селесі бойынша нақ ты істер атқ аратын орган ретінде де орнық тырды. Сонымен бірге 2004 жылы Экономикалық жә не сыбайлас жемқ орлық қ ылмысқ а қ арсы кү рес жө ніндегі агенттік (қ аржы полициясы) қ ұ рылғ ан. Осы органның жұ мысы экономикалық жә не сыбайлас жемқ орлық қ ылмыстың себептерін анық тауғ а, осындай қ ұ былысты туғ ызатын жағ дайлардың жолын кесуге бағ ытталғ ан. Қ азақ стан Республикасы Президентінің 2005 жылығ ы 25 ақ пандағ ы «Қ азақ стан Республикасы Экономикалық қ ылмысқ а жә не сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы кү рес агентігін (қ аржы полициясы) қ айта ұ йымдастыру туралы» Жарлығ ы қ абылданып, агентіктің Қ азақ стан Республикасының Президентіне тікелей бағ ынатын жә не есеп беретін мемлекеттік орган етіп қ айта қ ұ ру жолымен қ айта ұ йымдастыруын жү ктеді.

Қ азақ стан Республикасы Премьер-Министрінің 2005 жылығ ы 8 сә уірдегі «Қ олданыстағ ы заң ғ а тә уелді нормативтік қ ұ қ ық тық кесімдерге оларда сыбайлас жемқ орлық қ ұ қ ық бұ зушылық тарғ а жағ дай туғ ызатын нормалардың болуы тұ рғ ысында тексеріс жү ргізу жө ніндегі жұ мыс тобын қ ұ ру туралы» №82-Ө кімі шық ты. Осы ө кімде тексеріс жү ргізудің нә тижесінде қ олданыстағ ы заң намағ а ө згерістер мен толық тырулар енгізу қ ажеттігін кө рсетілді. Осының нә тижесінде, 2007жылғ ы Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің қ аулысымен ведомствоаралық комиссия қ ұ рылды. Сол жылдың 20 наурызында «Қ азақ стан Республикасы Ү кіметінің кейбір шешімдеріне ө згерістер мен толық тырулар енгізу туралы» № 217 қ аулысы шық ты. Ондағ ы Нормативтік қ ұ қ ық тық актілер жобаларын сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы ғ ылыми сараптама жү ргізуге жолдау ө лшемдеріне сә йкес келетін заң ғ а тә уелді нормативтік қ ұ қ ық тық актілердің жобалары бойынша міндетті сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы ғ ылыми сараптама жү ргізуге ө згерістер ең гізілді.

Осы жылдың 4 мамыр кү ні біз БҰ Ұ -дың «Сыбайлас жемқ орлық қ а қ арсы» Конвенцияның мү ше-мемлекеті болып кірдік. 140 мемлекет қ осылғ ан Конвенция елімізге осынау қ оғ амдық індетпен кү ресте жаң а міндеттер жү ктейді.

Қ ОРЫТЫНДЫ

Сыбайлас жемқ орлық – бұ л нақ ты заң дық анық тамасы жоқ ә леуметтік қ ұ былыс жә не кез келген қ ұ былыс іспетті ол ө зіне тә н белгілермен сипатталады, ә рі ө з дамуында ү лкен ә леуетке ие. Сыбайлас жемқ орлық тың ерекше белгісі - ол қ ылмыс субъектілерінің ө з қ ызмет бабын, қ ұ қ ық тық мә ртебесін жә не қ ызмет мү ддесіне қ айшы ә рі қ ұ қ ық пен ар-ожданның қ алыптасқ ан нормаларына қ айшы орналасқ ан лауазымның беделін пайдалану жолымен істелінеді. Сыбайлас жемқ орлық мә селесін зерттей отырып, сыбайлас жемқ орлық мү дделі топтардың экономикалық мү дделерінің осы мә селеге қ атысты тө мендегідей тү йін жасауғ а болады.

Біріншіден, барлығ ы мойындағ андай, сыбайлас жемқ орлық – саясаттың ажырамас бө лігі болып табылады. Ө йткені лауазымдық тұ лғ аның игіліктерді бө луге қ ұ қ ығ ы бар жерде, мү дделі тұ лғ алар тарапынан ү немі ә леуметтік ү қ састық жасау мү мкіндігі болып тұ рады. Яғ ни, игілік деп біз лауазым иесінің тү рлі ә рекеттерге тыйым салу немесе рұ қ сат ету тағ ы басқ а қ ұ қ ығ ы да жатады.

Екіншіден, сыбайлас жемқ орлық жоғ ары дең гейге кө терілуі бұ л мә селеге шындап кө ң іл бө луді талап етеді. Заманауи жемқ орлық пен кү ресу шаралары тек қ ана репрессивтік сипатта болмауы қ ажет, заң намалардың да жетілдіруіне баса назар аударғ ан жө н.

Ү шіншіден, осы қ оғ амдық зауалғ а қ арсы қ оғ амның бірігуі жемқ орлық пен кү рестің жең ісіне қ ол жеткізуге мү мкіндік береді. Сыбайлас жемқ орлық ты терең зерттеуге толық қ ол жете қ ойғ ан жоқ. Болашақ та кө лең келі ә рекеттер сыбайлас жемқ орлық тың жаң а тү рлерін туындатуы ә бден мү мкін.

Қ ылмыстық кодекстен мемлекеттік функцияларды орындауғ а уә кілетті тұ лғ а ұ ғ ымын алып тастап, орнына лауазымды тұ лғ а болып табылмайтын мемлекеттік қ ызметкер ұ ғ ымын енгізу керек деп ойлаймыз. Мемлекеттік функцияларды орындауғ а уә кілетті тұ лғ аларғ а тең естірілген тұ лғ а ұ ғ ымы, біздің пікірімізше, осы ұ ғ ыммен алмастырыла алады.

⇐ Предыдущая 1 234 Следующая ⇒