2.ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ ЭТНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕР

Қ азақ халқ ының шығ утегінзерттеу, оны оқ ытумә селесінқ арастырғ анда, бізкө не дә уірлерде жеріміздеө мірсү рген тайпалар тарихынасоқ пайө теалмаймыз. Ә рине, бұ дан 3—4 мың жылбұ рынқ азақ жеріндеө мірсү ріп, кө немә дениеттің ескерткіштерінқ алдырғ антайпалардық азақ халқ ының тікелейата-бабасыдеушындық таналысырақ болар. Соныменқ атарбұ лтайпалардың қ азақ мә дениетінің, дә стү рлішаруашылығ ының, т. б. этностық қ асиеттерінің қ алыптасуынақ атынасыболғ ан-болмағ андығ ынсаралау — ғ ылымиқ ажеттілікдепесептейміз. Қ андайболмасынхалық тың шығ утегі — этногенезі оның мә дениетінің шығ утегімен (культурогенез), тілінің шығ утегімен (глоттогенез), тү р-сипатының қ алыптасуымен (расогенез) байланысты. Қ азақ стан жерінкө незамандамекендегентайпаларбізге қ оладә уірінен бастапбелгілі. Дегенменолардың этностық атауыжө нінденақ тыдеректержоқ. Қ азақ станаумағ ынжә некө ршіаймақ тардыб. з. д. 2-мың жылдық мен 1-мың жылдық тың арасындамекендегентайпалардыбізолардың мә дениетінің атымен андрондық тар депатаймыз. Андрондық тардың этностық тегіжө ніндеә лідә лелденгенпікіржоқ. Кейбір ғ алымдардың пікірі бойынша, андрондық тар фин-угор этностық тобына жатқ ан. Фин-угорлар дегеніміз — кейінгі финдер, марийлер, мордвалар, т. б. осы тілдес халық тардың ата тегі. Бір топ ғ алымдар андрондық тар унді-иран немесе арийтектес халык деп есептейді. Ү нді-иран, арий тілінде сө йлегендер қ азіргі ү нді, иран, пуштун, тә жік, т. б. халық тардың ата тегі. Андрондық тар — ү нді-иран тектес деуші ғ алымдар сан жағ ынан басым. Кейінгі кезде жекелеген ғ алымдар: " Андрондық тар — тү ркі тілдес халық болғ ан" деген пікір айтуда.

Б. з. д. 1-мың жылдық та Қ азақ станжерінде, Орталық Азияда, Ауғ анстан мен Солтү стік Ү ндістанда сақ дегенжалпыатауы бар тайпалармекендеген. Дә л осы замандаСолтү стік Қ аратең із, Днепр ө зені бойын скиф депаталатынтайпаларжайлағ ан. Олармө дениетіжағ ынансақ тарғ атуыстасболғ ан. Осы кезде Еділ жағ алауында, Оралтауының оң тү стік-шығ ысбетінде савромат тайпаларыө мірсү рген. Геродот сақ жә не скиф тайпаларының туыстығ ынкө рсетекеліп, олардың ортақ сколот дегенатпен де белгіліекендігінайтады. Геродоттың айтуыбойынша, бұ лтайпаларды скиф депгректератағ ан. Олардың тегіАзияданшық қ ан, кейінненмассагеттайпаларының қ ысымымен Ә мударияның арғ ыжағ ынаө тіп, Киммержеріне қ оныстанғ ан. Кө не парсы жазбаескерткіштерінежататын " Персополь", " Бехистун" жазуларында тур тайпаларының ортақ атауын сака деп береді.

Парадарайясақ тары -тең іздің арғ ыжағ ындағ ысақ тар. Бү гінгікү нікө пзерттеушілерпарадарайясақ тарының мекендегенжерінҚ аратең ізжағ алауыдепкерсетеді. Тиграхаудасақ тарының негізгіорналасқ анжері Каспий тең ізінің шығ ысынанЖетісуғ адейінгіаймақ депкө рсетеді. Ал массагеттер осы тиграхаудасақ тарының грек жазбаларындағ ыатауыдегенпікірлер де бар. Тиграхаудасақ тардың патшасы - Скунха. I-шiДарияның Бехистунжазуындағ ы бедер, б. з. б. IV ғ асырТиграхаудасақ тарыжө ніндегідеректерді Ахеменидпатшалары II Кир мен Дарийдің оларғ ақ арсыжасағ анжорық тарыжө ніндегіжазбамә ліметтерден де аң ғ арамыз. Сондай-ақ тиграхаудасақ тары осы кү нгі Ташкенттің маң айын, Тянь-Шаньды мекендеген. Хаомаваргасақ тардың ең ірі, саны жағ ынанкө птайпасыболғ ан. Грекжазбадеректеріндеолардыкейде амюргий сақ тарыдептеатайды. Олар ежелгі Бактрия мен Маргианааймақ тарында, яғ ни Ә мудария мен Мургаб ө зендерінің жағ алауларында орналасқ ан. Соныменқ атархаомаваргасақ тарының біразтоптарық азіргі Ташкент облысын, Ферғ ана маң ынжайлағ ан. Кө не грек тарихшы-географы Страбонның хабарлауынша, массагеттердің солтү стігінде дах (дай) тайпаларыө мірсү рген. Бұ л, шамамен, Аралдың оң тү стігі мен Каспий тең ізінің шығ ысыболсакерек. Б. з. д. III ғ асырдан бастапмассагеттердің атыкө паталмайды, олардангө рідайлар (дах) тарихимә ліметтердекө бірекаталып, Каспийдің оң тү стік-шығ ысынан Парфияшекарасынадейінгіжердіалыпжатты. " Авестада" сайрим дегентайпаларжө ніндеайтылады. Осы сайримтайпаларынкейғ алымдар грек деректеріндегі савромат, сарматтар депесептейді. ОларКаспийдің солтү стік-батысынан Азов тең ізіне дейінгіаралық тыжайлағ ан. Бұ лардансолтү стіккеқ арай Жайық ө зені бойына аргиппейлер тайпаларыорналасқ ан. Аргиппейлерденшығ ысқ ақ арай исседондаржайлағ ан. Олардансолтү стік-шығ ысқ ақ арай аримаспылар мен алтын қ орығ ансамұ рық тайпаларыорналасқ ан. Сонымен, ғ алымдардың тұ спалдауыбойынша, аргиппейлерқ азіргіСолтү стік, исседондар — Орталық, ал аримаспыларШығ ысҚ азақ станжерінмекендеген. Бұ латалғ антайпаларҚ азақ станжеріндеб. з. д. VIII—IV ғ асырлар аралығ ындаө мірсү рген. Бұ ларө зарамә дени-этностық жақ ын, туыстастайпаларболғ ан. Тү ркіхалық тары мен тайпаларытуралыкө птегенежелгіжә неортағ асырлық авторларжазғ ан, атапайтқ анда: Гекатей, Гесиод, Геродот, Страбон, Плиний, Птоломей, МовеесХоренаци, АнанийШиракаци, Ибн ал-Асир, Рашид ад-Дин, Хордадбек, Абу-л-Фида, Ибн Хаукальжә нет. б. Алалғ ашболып, тү ркіхалық тарының тарихытуралы, 1713-1722 жж. Сібірдеқ ызмететкенкезінде, ғ ылымизерттеужү ргізген, швед офицері Ф. И. Табберт-Страленбергболатын. Олтү ркіхалық тарының алтайлық шығ утегітуралытеорияныжасаушылардың біріболды. Страленбергтің пікірінше, Еуропағ атү ркілерАзиядан, яғ ниАлтайданбарғ ан. Тү ркіхалық тарының тарихы мен этнографиясынзерттеуге XVIII ғ асырдың саяхатшылары мен шығ ыстанушылары – И. А. Гюльденштедт, П. С. Паллас, Г. Ю. Клапроттармаң ыздыү лесқ осты.

2. 2. Тілдік ерекшеліктерінің зерттелуі.

Қ ортынды

Ерте темір дә уірінде тайпалық одақ тар ө здерінің мә дениеті, этникасы жә не мә дениеті мен ерекшеленеді. Кө не кө шпелілердің мә дениеті ө зінің ауқ ымы мен таралу жылдамдығ ы жө нінде дү ниеде сирек кездесетін қ ұ былыс. Оның мың дағ ан километр бір-бірінен алшақ жатқ ан мә дени ошақ тарында еш ө згеріссіз, бір-бірін айнытпай қ айталайтын кө птеген ә скери-кө шпелі ө мір салтына тә н бұ йымдар: ә бзелдері, қ ару, қ ола қ азандар, дала батырларының тас мү сіндері. Кө не кө шпелі дә уірдің феномені - ө нері. Қ ола ғ асырында кө шелі тайпалардың кө бінің ө нері - геометриялық фигуралар болды, тек петроглифтердежануарлардың, адам мен қ ұ дайлардың бейнелері берілген. Кө шпелілердің ө нері негізінен қ олданбалы болды, олар ә ртү рлі бұ йымдарды ә шекейледі. Кө не кө шпелілердің дү ниесі бұ л жануарлар дү ниесі. Оны жасаушылар адам бейнесінен аң дарды кө п бейнеледі. Сондық тан да кө не кө шпелілердің ө нері скиф-сібір аң стилі деп аталды. Бұ лай аталу себебі кө не кө шпелілер ө нерінің екі массиві скифтер қ оныстанғ ан Солтү стік Қ ара тең із бен шығ ыста Сібірде табылғ ан. Тек содан кейін ғ ана археологтар скиф-сібір ө нерінің ү лгілері Евразия кең істігінің ә р жерлерінен кө птеп табылғ ан. Бү гінгі кү ні кө не кө шпелілер ө нерінің ескерткіштері Карпато-Дунай бассейінінен Тынық мұ хит жағ алауына дейінгі кең алқ апта табылып отыр. Скиф-сібір аң стилін жасап дамытуда кө не халық тар қ атысты, олар: Дунай мен Балқ андағ ы фракиялық тар, Оң тү стік Шығ ыс Европа скифтері, сармат пен совроматтар, Солтү стік Кавказдағ ы меоттар, Қ азақ стан мен Орта Азия сақ; массагет, дахи, исседондар, Оң тү стік Сібір мен монғ олияның динлин мен ғ ұ ндары, Қ ытайдың солтү стік шығ ысындағ ы жун мен ди халық тары. Аң стилінің ең кө не ү лгілері б. з. д. І мың. ортасына (ә р тү рлі хронология бойынша б. з. д. IX—VІғ ғ. ), ал ең кейінгілері б. з. алғ ашқ ы ғ асырларына жатады.

Пайдаланғ ан ә дебиеттер

1. «Қ азақ стан тарихы» (кө не заманнан бү гінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұ ра, 2010. —59

2. Қ азақ стан тарихы (Ерте заманнан қ азіргі кезге дейін) 4-томдық. - Алматы. Т. 1, 1996.

3. Гумилев Л. Кө не тү ріктер. «Білім», - Алматы. 1994.

4. Байпақ ов К. М., Марғ ұ лан Ә. Х. Археология Институты. Қ ысқ аша тарихи ғ ылыми жетістіктері. - Алматы, «Ғ ылым» 1998.

5. Аманжолов К. Р. Тү ркі халық тарының тарихы. 1-кітап. - Алматы, «Білім», 2002.

6. Ермұ хановБейімбет. Қ азақ стан: тарихипублицистикалық кө зқ арас. - Алматы, «Ғ ылым», 2000.

7. Б. Омарұ лы. Кө не тү рік жазбаларының зерттелуі: бү гіні мен болашағ ы. Алматы -2004ж. М. Мақ атаев кө шесі 41-ү й.

⇐ Предыдущая 1 23