1. ЕРТЕ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕ ТАЙПАЛЫҚ ОДАҚТАР

Біздің заманымыздан бұ рынғ ы V ғ асырдың 40-жылдар аяғ ында грек тарихшысы Геродоттың «Тарих» деп аталатын ең бегінде жә не басқ а қ ол жазбаларда біздің заманымыздан бұ рынғ ы I мың жылдың орта шенінде Орта Азия мен Қ азақ стан жерінде сақ деп аталатын бірнеше тайпалардың қ уатты жауынгер одақ тары болғ аны айтылады. Ол одақ тар массагеттер, каспийші- лер, есседондар, кейініректе алаң дар, сарматтардан тұ рғ ан. Персия патшасы I Дарийдің Накширустамдағ ы (Персополғ а жақ ын) тас жазуларында Сақ тайпалары ү ш топқ а: сақ -хаумаваргаларғ а (хаома сусынын дайындайтын сақ тар), Сақ -тиграхаудаларғ а (тө бесі шошақ бас киімдері бар сақ тар), Сақ -парадараяндарғ а (тең іздің арғ ы бетіндегі сақ тар) бө лінеді делінген. Бірінші топтоғ ы сақ тар Ферғ ана жерінде мекендесе, екіншілері Сырдарияның орта аймағ ы жә не Жетісу жерін жайлап, ү скифтер немесе Арал тең ізі жә не Сырдарияның арғ ы жағ ындағ ылар болғ ан. Геродоттың айтуынша: Сақ тар скиф тайпалары, бастарына тік тұ ратын тө бесі шошақ тығ ыз киізден іселінген бө рік жә не шалбар киген. Олар садақ, қ ысқ а семсер жә не айбалтамен қ аруланғ ан. Тамаша атқ ыш жауынгерлер. Сақ ә улетінің іргесін қ алаушы Алып Ер Тұ лғ а (Афрасиаб) болғ ан деген деректер бар. Сақ тар кө к тә ң іріне табынғ ан. Археологиялық қ азбаларғ а қ арағ анда, сақ тайпалары темірден зат жасай білседе, мыс пен қ оланы пайдалануды артық кө рген. Оларда жабайы аң дардың суреттері салынғ ан қ оладан қ ұ йылғ ан ү лкен тай қ азандар болғ ан. Сақ тардың дү ние жү зіне аң дарды ө рнектеумен ә йгілі болғ ан даналық ө нері жалпы адамзаттық мә дениетті дамытуғ а елеулі ә серін тигізді. Сақ тайпаларында кө пке дейін матриархаттық ел билеу тә ртібі сақ талып, ә йелдер ерекше жағ дайда болғ ан. Мә селен, олардың кө семдерігнің бірі-тамаша сұ лу, ә рі жігерлі, елге ә йгілі патша ханум Заррине ел билеп, қ алаларды салуғ а жә не жорық тарғ а қ атысқ ан. Сақ тайпалары кө шпелі жә не жартылай кө шпелі мал шаруашылығ ымен байланысты. Оның себебі, біріншіден, бұ л тұ ста климат жағ дайы ө згеріп, қ ұ рғ ақ шылық болып, кү н ысып, ө зен, кө л сулары тартылып, шө п шық пайтын шө лейт жерлер пайда бола бастағ ан еді. Екіншіден, бұ л жерлер бұ рынғ ы тең іздің табаны болғ андық тан оның біраз бө лігі қ ұ нарсыз, сусыз, сортаң болып келді. Мұ ндай жерлерге ө сімдік, шө п шық пайды, егін егуге де болмайды. Сондық тан бұ л жердегі адамдар мал ө сірумен шұ ғ ылданып, оны ө зінің тұ рақ ты кә сібіне айналдырды. Малдың жайылымына қ арай олар кө шіп қ онып жү рді. Сақ тардың мал шаруашылығ ын негізгі бағ ыты қ ой шаруашылығ ы еді. Оның еті мен сү ті ғ ана емес, сонымен бірге киіз басу, арқ ан есу ү шін жү ні де іске асты. Сақ тардың тұ рмысында жылқ ы да ү лкен рө ль атқ арады. Ө йткені ол мінсе кө лік, жесе тамақ, ім-шсе сү ті сусын қ ымыз. Сақ тардың заманында жылжымалы арба да болғ ан. Иппократ скифтер- дің тұ рмысын суреттей келіп, былай деп кө рсетеді: «Арбалар ө те шағ ын, тө рт доң ғ алақ ты. Басқ а бір алты доң ғ алақ ты арбалар киізбен жабылатын ү йге ұ қ сас екі жә не ү ш қ абат киіз жабылғ ан арбалар жасалып, олар жаң быр мен желден пана болды… бұ л арбаларда балаларымен ә йелдер отырып, ал ерлер қ ашанда ат ү стінде жү ретін». Оң тү стік Қ азақ стан жеріндегі (Сырдария аң ғ ары, Арыс, Келес т. б. ө зендер бойы) сақ тайпалары егіншілікпен де айналысқ ан. Олар тары, арпа, бидай еккен. Кейбір жерлерде (Сырдария) суармалы егін шаруашылығ ы дамығ ан. Сақ тайпалары мал шаруашылығ ы мен егіншіліктен басқ а аң шылық пен балық аулау кә сіптерімен де шұ ғ ылданғ ан. Олар тау теке, арқ ар, қ абан, бұ ғ ы, бұ лан, дуадақ аулайтын. Жартастағ ы суреттер таулы-далалық тайпалардың аң ды салт атпен қ оршалып аулайтыны бейнеленген. Б. з. б. I мың жылдық тың орта шенінде, яғ ни сақ заманында ө ндірістің мамандырылғ ан тү рлері болды. Бұ лар руданы ө ндіру жә не ө ң деу, темір ұ сталығ ы, темірді қ ұ ю жә не зергерлік істер еді. Сақ тар темірден ү зең гі, ауыздық жасауды ү йреніп, соғ ыс қ ұ ралдарын, қ ару-жарақ тарды, жебенің ұ штарын, қ ысқ а семсерлер-ақ инақ, қ анжар, ұ зын семсерлер, найза, тү рлі балталар жасады. Металл ө ң деумен бірге қ олө нердің тұ рмыстық ыдыс-аяқ жасау, тас қ ашау, суйек ою, тері илеу, жіп иіру жә не тоқ ымашылық тың тү рлері де болды. Темірден пышақ, металдан ыдыс, балта, темір ілгектер, шоттар, қ ашаулар т. б. заттар жасалынды. Сарматтар деген халық тың аты б. з. б. III ғ асырдан бері белгілі. Сол кез- дері сарматтардың скифтері жаулап алуы басталады. Олар Скифияның едә уір бө лігін басып алып, жең ілгендердің бірінде қ алдырмай қ ырып-жойғ ан. Сө йтіп елдің басым бө лігін шө лге айналдырғ ан. Сарматтардың бір тайпасы-роксолондар б. з. I ғ асырында Мидияның шекарасына жетіп, Риммен соғ ысқ ан. Олардың ізімен алаң дар жү ріп отырғ ан. Сарматтар ө здері басып алғ ан жерлер халық тарының саяси ө міріне белсене қ атысқ ан: Мысалы, б. з. дейінгі II ғ асырдың соң ғ ы кезінде Понтия патшасы Митридаттың қ олбасшысы Диафантпен болғ ан соғ ыста сарматтық росоландар скифтерге қ осылады. Б. з. дейінгі I ғ асырда Митридат Римге қ арсы кү рескенде сарматтар оның жағ ында болғ ан. Б. з. дейінгі 49-жылы римдіктер мен сарматтар тайпасы бірлесіп, Боспор патшасының одақ тастары сирактарды (сарматтардың басқ а тайпасы) жең еді. Басқ а тайпаларғ а қ арағ анда жорық қ а кешірек шық қ ан алаң дар Қ ара тең іздің солтү стік ө ң іріне дейін жетеді. Кейінірек олар ғ ұ ндарғ а қ осылып, Испаниядан барып шығ ады. Жалпы атауы сарматтар деп аталатын, қ андас-туыс бұ л тайпалар одағ ы Оралдың оң тү стік ө ң ірінен шық қ ан болатын. Б. з. б. IV ғ асырдың бас кезінде сарматтар Доннан Ембіге дейінгі жерлер- ді алып жатқ ан. Осынау уақ ытта бұ л жерде мә дениеттің екі басты бағ ыты қ ұ рылып қ алыптасты, олар: Батыс Болғ ар-Дон мә дениеті мен Шығ ыс Орал мә дениеті. Сармат тайпалары (Прохоров мә дениеті) ө лген кісілерін ә детте топырақ ү йінділерінің астына қ ойғ ан. Олар қ абірдің ү стін немесе айналасын балшық пен сылап не таптап, кейде тіпті тегістеп кү йдіріп алаң қ ай жасап қ оятын болғ ан. Сол сияқ ты олар қ бірдің ішін ағ ашпен, кесінділермен не қ абық пен кө мкереді екен. Б. з. II-IV ғ ғ. сарматтар Орал ө ң ірі мен Еділ бойын, Дон ө ң ірі аймақ тарын қ амтып, Орал сыртындағ ы даладан Буг ө зеніне дейінгі аралық қ а тү гел тарайды. Сармат тайпаларының басты кә сібі кө шпелі мал шаруашылығ ы болды. Сарматтар кө бінесе жылқ ы мен қ ой ө сірген. Климаты аса қ атал кон- тиненталды келетін аймақ тың қ ысқ ы кү ндерінде малшылар малғ а табиғ и панасы бар, жері ойлы-қ ырлы аудандарғ а кө шіп отырғ ан. Олар шө бі шү йгін жерлерді іріктеп пайдаланып, олараның шө бі тапталғ аннан кейін, жаң а жайылымғ а кө шетін болғ ан. Осының нә тижесінде су кө здерінен алыс жатқ ан жалпақ жазық тағ ы кең жайылымдар, мал айдап кө шіп ө ткендеғ ана болмаса, ө те аз пайдаланылғ ан.

Батыс ү йсіндердің шекарасы Шу жә не Талас ө зендері арқ ылы ө тіп, Қ аратаудың шығ ыс бө ліктеріне дейін созылып жатқ ан. Ү йсіндердің қ ол басқ арушысы ғ ұ ньмо деп аталғ ан. Ү йсін ғ ұ ньмосының ордасы Чигу-Чэн (" Қ ызыл-Аң ғ ар қ аласы”) Есік кө лдің жағ асында болғ ан. Ол ертеден белгілі " Ұ лы Жібек” жолындағ ы маң ызды сауда орталығ ы. Ү йсіндер туралы алғ ашқ ы деректер б. з. б. 2-ғ асырдың аяқ шенінде белгілі бола бастайды. Қ ытайдың Хань Император сарайы ғ ұ ндарғ а қ арсы кү ресте одақ тас іздеп, " Батыс ө лкесіне” б. з. б. 138 ж. Чжан Цянь бастағ ан елшілік жібергенде ол Жетісуда болып, ү йсіндер жө ніндегі алғ ашқ ы хабарды ә келеді. Чжан Цяннің хабарына қ арағ анда, ү йсіндердің жалпы саны 630 мың адам, 188 мың жауынгер жасақ тарының болғ анын айтады. Ү йсіндер қ оғ амы біртекті болмағ ан. Ол байларғ а, ру жә не тайпа ақ сү йектеріне, ә скери жә не дін адамдар, жрецтер болып сондай-ақ жә й мал шаруашылығ ы жә не егіншілікпен айналысатын қ арапйым топтарғ а бө лінген. Ү йсіндержің ә леуметтік топқ а бө лінуін олардың қ алдырып кеткен қ орғ андары кө рсетеді. Біздің заманымыздан бұ рынғ ы 2-ғ асырда " Кангют” деген атпен қ ытайғ а белгілі қ аң лы тү рік тұ қ ымдас тайпалар да болғ ан. Сырдария жә не Талас ө зенінің бойында мекендеген қ аң лылардың астанасы Битянь деген қ ала. Жаң а заман шегінде Кангюй князьдігіндегі 600 мың адамның 120 мың ы соғ ысқ а шығ атын жауынгерлер екен. Қ аң лылар ү йсіндер тарапынан қ ысым кө ріп, ғ ұ ндардан жә рдем сұ рап, кө мек алып отырғ ан. Қ аң лы тайпасының қ андай кә сіппен шұ ғ ылданғ аны жө нінде мағ лұ мат аз. Бірақ оларда мал шаруашылығ ы кең інен дамығ ан, егіншілік кә сібімен айналысқ ан, қ олө нер ісінде олар алтын, кү міс жә не бұ йым жасауды білген. Ү йсіндер мен қ аң лылар Алтай, Орта Азия жә не Сібір халық тарымен саяси жә не экономикалық байланыс жасап тұ рғ ан. Ү йсіндер мен қ аң лылардың арасында табиғ атқ а табыну, ата-бабаның аруағ ын қ ұ рметтеу сияқ ты діни таным кө п тарағ ан. Олар табиғ аттан тыс қ ұ діретті кү ш бар деп сеніп, қ ұ рбан шалғ ан. Сонымен қ атар олар кү нге, айғ а, жұ лдызғ а табынғ ан. Б. з. б. Iмың жылдық тың екінші жартысынан бастап Еуразияның этникалық -саяси тарихында Орталық Азияның кө шпелі тайпаларының рө лі кү шейе тү сті. Осы ө ң ірде, Байқ алдан Оң тү стікке таман жә не Ордосқ а дейін созылып жатқ ан далалық жә не шө лейт аудандарда қ арабайыр мал шаруашылығ ымен шұ ғ ылданғ ан, этникалық жағ ынан ә р тү рлі тайпалар кө шіп жү рді.

⇐ Предыдущая 123 Следующая ⇒