ҚазақстанРеспубликасыбілімжәнеғылымминистірлігі

Қ азақ станРеспубликасыбілімжә неғ ылымминистірлігі

РЕФЕРАТ

Пә н: Еуразияшылдық: теория жә не практика

Тақ ырып: Орта ғ асырлық тү ркі елдерінің тарихы мен ө ркениеті туралы тарихи деректерден жазбаша конспекті жасау. Реферат-баяндама жазу.

Орындағ ан: Оспанова Ә йгерім

Факультет: АСФ

Группа: ГК-13

Курс: 1 курс

Тексерген: Қ аленова Тең геш

Серікбайқ ызы

Астана қ аласы

2016 жыл

Мазмұ ны

I. Кіріспе

II. Негізгі бө лім

1. Орта ғ асырлық тү ркі елдерінің тарихы.

2. Орта ғ асырлық тү ркі елдерінің ө ркениеті.

III. Қ орытынды

IV. Пайдаланылғ ан ә дебиет

I. Кө не тү ркі дә уірінің мә дени, ә деби ескерткіштерін сө з етуден бұ рын беретін келе қ азақ халқ ын қ ұ рағ ан тайпалық бірлестіктерінің тұ рмыс- тіршілігі, ә леуметтік ө мірі жайында бірер сө з айта кеткен дұ рыс. Ө йткені “Ө з ө міріндегі қ оғ амдық ө ндірісте адамдар ө здерінің дегендеріне қ арамайтын, белгілі бір, қ ажетті қ атынастарда - ө ндірістік қ атынастарда болады, бұ л қ атынастар олардың материалдық ө ндіргіш кү штері дамуының белгілі бір сатысына сай келеді. Осы ө ндірістік қ атынастардың жиынтығ ы қ оғ амның экономикалық қ ұ рылымы, реалдық базисі болып табылады, осығ ан келіп заң дық жә не саяси қ ондырма орнайды жә не бұ ғ ан қ оғ амдық сананың белгілі бір формалары сай келеді. Материалдық ө мірдің ө ндіріс ә дісі жалпы ө мірдегі ә леуметтік, саяси жә не рухани процестерді туғ ызады. Адамдардың санасы олардың болмысын бейленейді, қ айта керісінше, олардың болмасы олардың санасын билейді.
Орта Азия мен қ азіргі Қ азақ станның кең байтақ даласын алғ ашқ ы қ ауымдық қ ұ рылыс тұ сында-ақ аң шылық, егіншілік жә не мал шаруашылығ ымен айналысатын тү рлі тайпалар мекен еткені тарихтан жақ сы мә лім. Бұ л ө лкенің табиғ аты, ауа-райы, кен байлығ ы ежелгі адамның тіршілігіне қ олайлы болғ ан. Сонау қ ола дә уірінің ө зінде тү рлі тайпаларынан мал ө сірушілеодің бө лініп шығ уын Ф. Энгельс қ оғ амдық алғ ашқ ы ірі ең бек бө лінісі деп атады.

Біздің заманымыздан бұ рынғ ы 1-мың жылдық тың бас кезінде-ақ қ азіргі Қ азақ стан жерінің оң тү стік жә не шығ ыс аймақ тарын мекендеген, тарихта сақ тардеген атпен белгілі тайпалар ө здерінің қ оғ амдық даму дә режесі жағ ынан мемлекеттік қ ұ рылыс сатысына таяп қ алғ ан еді. Оларды мал ө сіру жә не егіншілікпен қ атар темір қ орыту біршама дамығ ан болатын. Сол кезде-ақ қ ызыл – қ оң ыр жә не магнитті темір рудасын кең інен пайдаланғ ан сақ тар қ ола мен темірден тү рлі қ ару-жарақ (найза, семсер, айбалта, садақ жебелері, дулығ а т. б), ү й шаруашылығ ына қ ажетті жә не зергерлік бұ йымдар жасағ ан.
Соң ғ ы жылдары Есік маң ынан (Алматы облысы) табылғ ан сақ кө семінің киіміндегі алтын ө рнектер, сақ тардың “Алтын обасынан” (Шымкент облысы) шық қ ан ә шекей-сә ндік бұ йымдар, Таң балы тас (Қ аратау) мен Саймалташ (Қ ырғ ызстан) жартастарына ойып салынғ ан орасан ү лкен суреттер сақ тардың кө ркемдік талғ амы, бейнелеу ө нері, металды ө ң деу тә сілі жоғ ары болғ, анын аң ғ артады.
Сақ тарда бұ ғ ы, арқ ар, арыстан, самұ рық қ ұ с суретін салу мен олардың бейнесін алтыннан қ ұ йып жасау стилінің ө зіндік ерекшеліктері бар. Жоғ арыда айтылғ ан “Алтын обадан” табылғ ан зергелік-ә шекей бұ йымдардың кейбір бө лшектері мен суреттерінің ө те кіші ә рі нә зік етіп жасалғ аны сондай, оны тек ү лкейткіш шыны арқ ылы ғ ана айқ ын кө руге болады.
Қ азіргі Қ азақ стан жерінде сақ тардан кейін жасағ ан ежелгі алғ ашқ ы тайпалық бірлестіктер – ү йсіндер мен қ аң ылылар деуге болады. Олардың шекарасы батысында Шу мен Талас ө зендері, шығ ысында Тянь-Шянь таулары, солтү стігінде Балқ аш кө лінен бастап, Ыстық кө лінен бастап, Ыстық кө лдің оң тү стік жағ алауына дейінгі ө лкені алып жатты. Ү йсіндер негізінен Іле алқ абын жайлағ анымен, ордасы “Қ ызыл алқ ап” қ аласы Ыстық кө л маң ында болды.
Қ аң лылар - Қ аратау ө ң ірі мен Сырдарияның орта саласын мекен етті. Ежелгі саяхатшылар Қ аң лы тайпалық бірлестігін кө шпелі ел ә рі қ алалары бар ұ лкен мемлекет ретінде сипаттап жазады. Сыр ө зенінің орта ағ ысы (Шаш, Отырар, Қ аратау) аймағ ын мекендеген қ аң лылардың мә дениеті тарихи ә дебиеттерде Жетісай, Қ ауыншы, Отырар, ал кейін Қ аратау мә дениеті деп аталады. Атақ ты тарихшы С. П. Толетов кезінде археологиялық жә не жазба деректерге сү йене отырып, бұ л ө ң ірдің материалдық жә не рухани мә дениеті сол кез ү шін ө те жоғ ары болғ анын ерекше атап кө рсетті.
Қ азіргі Қ азақ стан территориясында ә уелгі топтық қ оғ амдардың қ алыптасуына европалық тарғ а “ғ ұ ндар” деген атпен мә лім кө шпелі тайпалар бірлестігінің ық палы да кү шті болды. Біздің заманымыздың бірінші ғ асырында ғ ұ ндар Арал тең ізі мен Каспий маң ына шығ ып, ондағ ы аландар мен асаларды батысқ а қ арай ығ ыстырып жіберді. Кейінірек олар Шығ ыс жә не Орталық Европағ а басып кірді.
Сө йтіп, “халық тардың ұ лы қ оныс аударуы” Қ азақ станның, Орта жә не Алдың ғ ы Азияның, сондай-ақ Европаның этникалық жә не саяси картасын едә уір дә режеде ө згертті. Қ азақ стан территориясында жергілікті тұ рғ ындардың антропологиялық типіне монғ ол типтес элементтердің жайылуының алғ ашқ ы кү шті толқ ындарының бірі жә не ө лкенің бү кіл территориясында тү ркі тілдерінің кең інен таралуы ғ ұ ндардың қ ысымымен болғ ан шығ ыс тайпаларының миграциясымен байланысты болса керек.

II. 1. Орта Азия мен Қ азақ стан территориясында бірте-бірте патриархалды –феодалдық қ атынастар қ алыптасып, ежелгі феодалдық мемлекеттер қ ұ рыла бастады. Орталық Азиядағ ы кө птеген тайпалық одақ тардан бірігіп пайда болғ ан осындай ежелгі феодалдық мемлекеттердің бірі. Тү рік қ ағ андығ ы (552-745 жылдар) еді. Бұ л қ ағ андық қ а енген тайпалар алғ ашында Алтай мен Жетісудың бір бө лігін мекендеді. “Тү рік” деген термин тұ ң ғ ыш рет 542 жылы аталады.
“Тү рік” этнонимі алғ ашқ ы кезде белгілі бір адамның ата-тегі шонжар топтағ ы немесе ә скери ақ сү йектерден шық қ анын білдірген. Кейінірек бұ л сө здің семантикасы бірте-бірте ұ лғ айып, билік жү ргізуші, ү стемдік етуші, яғ ни “патша” шық қ ан тайпаның символы болғ ан. Бертін келе сол билік етуші тайпағ а бағ ынышты болып қ алғ ан тайпаларды да кө ршілері тү ріктер деп атап кеткен.
Тү рік қ ағ андығ ының ә леуметтік, саяси жә не қ оғ амдық ө мірінде ә скери істер аса маң ызды орын алып, ү лкен роль ойнағ аны тарихтан жақ сы мә лім. Тү ріктердің алғ ашқ ы кө семдерінің бірі Бумын қ ағ ан болды. Оның билік жү ргізген кезінде кө птеген кө рші елдер тү рік ө кіметіне бағ ынды. Қ ағ андық тың ордасы Орхон ө зенінің (Монғ олия) жоғ арғ ы сағ асында болды. Бумынның інісі қ ағ ан Ү І ғ асырдың орта кезінде Орта Азиядағ ы эфталиттер мемлекетін кү йрете жең ді. Тү рік қ ағ анатының территориясы бұ рынғ ыдан да ұ лғ айып, ә скери қ уаты арта тү сті.
Бірақ бұ л ұ зақ қ а созылғ ан жоқ. Тү рік аристократиясы жаулап алғ ан ө лкелерді ә рқ айсысы жеке-жеке бө ліп алып, дербес басқ аруғ а тырысты. Осыдан саяси дағ дарыс туып, билікке таласқ ан ө зара қ ырқ ыс соғ ыстар басталды. Ақ ыры Тү рік қ ағ андығ ы бір-бірімен жауласқ ан екі қ ағ андық қ а бө лініп кетті: Бірі-Шығ ыс тү рік қ ағ андығ ы (Орталық Азия), ал екіншісі – Батыс тү рік қ ағ андығ ы (Орта Азия, Жетісу, Шығ ыс Тү ркістан).
Батыс тү рік қ ағ андығ ы яки қ ағ анаты – Тү рік қ ағ андығ ының негізінде 603 жылы қ ұ рылғ ан ертедегі феодалдық мемлекет. Бұ л қ ағ анаттың территориясы Жетісу мен Шығ ыс Тү ркістанды, Тянь-Шаньның батыс беткейі мен Орта Азияны алып жатты. Қ ағ анаттың орталығ ы Шу ө зені алқ абындағ ы Суяб қ аласы еді. Қ ағ анаттың бірінші басшысы – қ ағ ан, жоғ арғ ы ә міршісі ә рі ә скер басы болды.
Батыс тү рік қ ағ анатының негізін қ алағ ан Бумын қ ағ анның інісі Істемі–қ ағ ан болды. Тү ріктер 558 жылы аварларды Батысқ а ығ ыстырып, Еділ мен Жайық бойын ө зіне қ аратып алды. Білге қ ағ ан мен оның інісі Кү лтегін осы ұ лан-ғ айыр қ ағ анаттың тә уелсіздігін тан империясынан қ орғ ау ү шін кү рескен. Кезінде Батыс тү рік қ ағ андығ ын қ ұ рағ ан тү рлі тайпалар кейіннен қ азақ халқ ының қ ұ рамына еніп кеткені мә лім.
Батыс тү рік қ ағ андығ ынан кейін Жетісу ө ң ірінде қ ұ рылғ ан феодалдық мемлекет – Тү ркеш қ ағ анаты (704-766 ж. ж. ) болды. Ал бұ дан кейін Қ арлұ қ қ ағ анаты (766-940 ж. ж. ) ө мірге келді. Ол Жетісу мен Қ ашғ ардан бастап, Ферғ ана мен Сырдың орта ағ ысына дейінгі ө ң ірге билік жү ргізді. Сырдарияның орта жә не тө менгі ағ ысында жә не соғ ан жақ ын жатқ ан батыс Қ азақ стан жерінде тү ркі халық тарының арғ ы аталарының бірі – оғ ыз тайпалары бірлестігі – Оғ ыз мемлекеті (ІХ-ХІ ғ асыр) болды. Оғ ыз мемлекетінің астанасы Сыр бойындағ ы Янгикент қ аласы еді. Бұ лар негізінен кө шелі тайпалар саналғ ан, сондай-ақ отырық шы оғ ыздар да болды. Олар Сыр ө зені алқ абындағ ы Сү ткент, Сығ анақ, Қ арнақ сияқ ты қ алаларды мекен етті. Кейінірек қ ыпшақ тардың қ ысымына шыдай алмағ ан ғ ыздардың кө пшілігі Шығ ыс Европа мен Кіші Азияғ а ығ ысып кө пшілігі Шығ ыс Европа мен Кіші Азияғ а ығ ысып кетті. Тү рік мұ сылмандарының алғ ашқ ы феодалдық мемлекеті – Қ арахан мемлекеті (940-1212 ж. ж. ) болды. Қ арахан ә улеті батысында Амудария мен Сырдарияның тө менгі ағ ысынан бастап, шығ ысында Жетісу мен Қ ашқ арғ а дейінгі ө лкеде екі ғ асыр бойы билік жұ ргізді. Астанасы – Баласағ ұ н қ аласы. Ұ лан ғ айыр аймақ ты алып жатқ ан Қ арахан мемлекетінде экономикалық, ә леуметтік жә не мә дени жағ ынан едә уір ө рлеу болды.
Батыс Тү рік қ ағ анаты ыдырай бастағ ан кезде олардан қ имақ тар мен қ ыпшақ тар оқ шауланып бө лініп шық ты. Қ ыпшақ тар – ерте кезден-ақ Орталық Азияны мекен еткен кө не тайпалардың бірі екені мә лім.
Қ ыпшақ қ оғ амы – ертедегі феодалдық мемлекет бірлестігі ретінде ө мірге келген. Олар Ертіс ө зенінен бастап сонау Дунайғ а дейінгі ұ лан-ғ айыр кең алқ апты мекен етті. Қ азіргі қ азақ тардың арғ ы аталарының бірі саналатын қ ыпшақ тарды Европада- қ умандар, ал Ресейде - половецтер деп атағ ан.
Сонымен Ү І-Ү ІІ ғ асырларда кө шпелі жә не жартылай кө шпелі ө мір сү рген қ аң ылылар, қ арлұ қ тар, шігілдер, тухшлер, яғ малар, оғ ыздар, қ имақ тар, қ ыпшақ тар, т. б. тайпалар бертін келе тү ркі тілдес халық тардың этникалық қ ұ рамына негіз болып қ аланды.

2. Тү ркі ә лемінің, оның ішінде Қ азақ елінің ә лемдік тарихтағ ы орны қ андай? Ю. Худяков айтқ андай, кө нетү ркілік этнос пен мә дениеттің ө мір сү руінің аяқ талуы жә не кө нетү ркілік мұ раның ө зге кө шпелі этностардың мә дениеттерінде сақ талып қ алынуы ерте жә не дамығ ан орта ғ асырларғ а тура келеді.
Э. Тайлордың ө ркениетке берген анық тамасы бойынша, оны жекеленген адам мен бү тін бір басты қ оғ амды жоғ ары бір дең гейде ұ йымдастыру арқ ылы олардың ізгіліктілігі мен қ уатын кү шейтуге, бақ ытты ө мір сү руіне жә рдемдесу мақ сатында, жалпы адамзат тегін жетілдіруге қ аратылғ ан іс-ә рекет деп білу керек. Бұ л ретте тү ркі ө ркениеті туралы деректерді сө йлетер болсақ, ең басты назар аударар жә йт, олар – алғ ашқ ы бастаулар. Бұ лжө нінде Джеймс Джордж Фрезер былайдепжазады: " В конечном счете мы не так уж отличиемся от этих первобытных людей, и многим из того истинного и полезного, что так бережно сохраняем, мы обязаны нашим грубым предкам, накопившим и передавшим нам по наследству фундаментальные представления, которые мы склонны рассматривать как нечто самобытное и интуитивно данное. Мы как бы являемся наследниками состояния, которое переходило из рук в руки столько раз, что изгладилась память о тех, кто заложил его основание, поэтому нынешние обладатели читают его своим изначальным и неотьемлемым достоянием. Более глубокое исследование должно убедить нас в том, что большей частью этого состояния мы обязаны своим предшественникам” Шығ ысхалық тарының ө ркениетінбатылайтыпжү ргенғ алымдарбаршылық. Мысалы, орыстың атақ тыархеологыЛ. П. Окладниковтың ең бектеріндеТү ркіхалық тарының БатысСібірцивилизациясынатайды.

«Древняя тюркская Сибирь - депжазады академик Л. П. Окладников, - оказаласьтеснее связанной с западом, чем с востоком. Её культура много богаче и ярче, чем можно было полагать ранее.

У берегов Байкала, на Ангаре, Лене сходились и расходились пути древних культур Востока и Запада, существовали мощные по тем временам самобытные культурные очаги, без которых история Евразии не может быть полностью понятой. Как мы видим по находкам от крепостей тюрков в Прибайкалье ведет их путь на Дон и на Дунай». Л. Н. Гумилев «Кө шпенділермә дениетіө зінің 3000 жылдық ғ ұ мырындаЖерортатең ізі мен Қ иырШығ ыселдерінеқ арағ андатворчестволық эволюцияныбастанө ткерді»-депсанайды. Евразия сахарасындағ ыбұ лкө шпелілерө ркениетінб. з. д. XI ғ асырданбастап, б. з. XVIII ғ асырынадейінжеткізеді.

Л. Н. Гумилевдү ниенің тө ртжағ ынбірдейжайлағ анжеркіндігі Орта Азия, оданқ алды Византия, Персияны, Ү ндімен, Қ ытайменқ осатын, шынмә ніндеШығ ыс пен Батыстоғ ысатынтү ркіә лемінің шынайытарихынкө рсетудімақ сатетті. тә нтіболды. А. Сейдімбек сынқ азақ ғ алымдары Ұ лыимперияның Гумилевтің пассионарлық теориясын жазуғ а негізболғ андығ ынжазғ анеді. «Кө шпенлілерө ркениеті» дегенұ ғ ымдыӘ. Марғ ұ лан, К. Акишев, К. Байпақ овсияқ ты археолог ғ алымдаркө бірекпайдаланады. «Кө шпенлілерқ оғ амы» дегентерминдіС. Толыбеков, Д. Кішібековсияқ тығ алымдарғ ылымиайналымғ а енгізді. Соныменбіргесоң ғ ыкездеқ азақ сахарасында Дала ө ркениетіболды»- дегенпікірлер де орнығ абастады.

А. Тойнбиө ркениеттітабиғ иортаменбайланыстырып, Қ ытай, Ү ндіө ркениетінконтинентальдыдепатағ аныбелгілі. Еуразия кең істігіндегі ө ркениет осы тұ рғ ыданқ арағ анда Дала ө ркениеті болыптабылады. Мұ радАджи «И как бы не называли эту культуру – половецкая, печенежская, булгарская или иная, -корень её был один, потому что степи на одном языке – на тюркском. Жили под одним культурным традициям – по тюркским. Исповедовали одни духовные ценности – тюркские» - деп жазғ анеді.

«Дала» философиялық мә нгеиеұ ғ ым. АлтайданДунайғ адейінгіДештіҚ ыпшақ сахарасыә рідалалы, ә рітаулы, ә ріө зен-сулы, нулыө ркениет. Бұ лгеографиялық аймақ таэтномә денитұ тастық қ алыптасты, славян, финноугор, ү ндіарийлік, тү ркітетестайпаларө зараә леуметтік-экономикалық процестербарысындаө зараық палдасқ анымен, тү ркіө ркениетібасымболды. Біздің жылсанауымызданбұ рынғ ы IV мың ыншыжылдың аяғ ынатаман – жылқ ық олғ аү йретілді. Салтаттыкө шпелілердалалық ө ркениеттің қ озғ аушыкұ шіболды. Оны археологиялық қ азбалардә лелдейді. СайындаладаҚ ытай-парсы, Ү нді, Араб ө ркениеттерімен, барлық ә лемдікдіндертоғ ысты.
Шаманизм, тә ң іргетабыну, зердеш, пұ тқ атабыну, христиан, манихейлік, ислам –руханиө мірдің қ азығ ыболды.

III. Еуразиялық сахарадағ ыкө шпелілерДалаарқ ылыө тетін «Ұ лыЖібекжолы» саудағ анаемес, мә дениеттоғ ысужолыболды. Кө шпеліө мірадамментабиғ аттың қ адірінбілугедағ дыландырды. Даланың ө зіндікэтикасыменменталитетіқ алыптасты. Тү ркіә лемінің мемлекеттікжү йесітү ркіө ркениетін, дә лел.
А. П. Деревянкоесімдізерттеушінің Қ азақ станРеспубликасыҰ лттық Ғ ылымАкадемиясының 1998 жылыө ткенсессиясындажасағ ан " Казахстан – колыбельдревнейшейцивилизации” аттыбаяндамасындақ азіргіқ азақ тардың арғ ыата-бабаларыҚ азақ станда 1 млнжылданберіө мірсү ріпкелетіндігінжазды. Д. Ш. РессератпенВ. А. РаноОртаАзиядатасдә уірінде (850000 жылдары) жергіліктітіршілікиелерінің ө мірсү ргендігіжө ніндеайтқ анеді.

Байсынтауының Тешік-Таш, Ә мірТемір жә неМачай ү ң гірлеріненнеандертальдық тардың мекен-жайы, алСамарқ антқ аласының жанынанолартұ тынғ антасқ ұ ралдартабылды. Ондағ ы 8-9 жасарбаланың склетіжақ сысақ талынғ ан. Балаарнайық азылғ аншұ ң қ ырғ ажатқ ызылыпқ абірдің айналасынатауешкісінің мү йіздерітізіліпқ ойылыпты " Қ ошқ армү йіз” алтайлық орнаменттен орын алып, сақ -скиф дә уірінен бері кең тарағ ан мотив, Тауешкісінің стильдікбейнеленуіОрталық Азияның кө птегенкө шпеліхалық тарының ою-ө рнектеріненорыналғ анбелгі - нышан. ЗерттеушілерЖер-Сурухыментікелейбайланыстырақ арастыруда. А. В. Эдоковдегенавторқ азіргіалтайлық тардың кө ркеммә дениетіненмық таптұ рыпорыналғ аною-ө рнектің тү п-тамырларының ө тетерең гекететіндігі, тіптіпалеолиттенбастауалатындығ ыжө ніндежазғ ан. Гразновжә небасқ аларыою-ө рнектібү кілисітү ркілергетә нболғ анө нердің негізідепсанады. Ю. Худяковтамғ абелгілерінің тауешкісіө рнегіндеберілуікө нетү ркілергетә нболғ анжә йтдепкесіпайтады. Кө нетү ркілікпетроглифтерментамғ алар, – депжазадыновосибирлікғ алым, – Қ оладә уірінің ортаазиялық мә денидә стү ріненорыналғ ан.

Пайдаланылғ анә дебиеттертізімі:

1. Орталық Азия жә не оның ежелгі кө ршілері(жинақ )

2. Сибирь, Центральная Азия в средние века. Сібір. Орта ғ асырлардығ ы Орталық Азия -Новосибирск.: Наука

3. Қ азақ КСР тарихы (кө не заманнан қ азірге дейін)

⇐ Предыдущая 1 23