2.Дала өркениеті.

Дала ө ркениеті - тү ркі тектес халық тардың, соның ішінде қ азақ тардың материалдық жә не рухани қ ұ ндылық тарының даму сатысы; этномә дени жү йенің қ алыптасуындағ ы табиғ и-тарихи тұ рпат. Адамзат тарихын зерттеу барысында ө ркениет атауының ө зіне ә р тү рлі, кейде бір-біріне қ арама-қ айшы анық тамалар қ алыптасты. Америка тарихшысы Л. Морган (1818-1881) мен Ф. Энгельс оны адамзат дамуындағ ы жоғ ары, жазусызуды енгізу кезең і (" тағ ылық — жабайылық — " ө ркениеттілік" ұ штағ аны арқ ылы) ретінде сипаттады. Кейінгі кездері бұ л термин адамзат дамуының аймақ тық, салыстырмалы тү рде бір-біріне тә уелсіз жетілген пішімдерін бейнелеу ү шін қ олданылып жү р. Еуропағ а ө сіре табынушы кейбір ойшылдар ө здігінше жетілген мә дени-тарихи аймақ тардың санын тү гендеп, кейде — 8 (О. Шпенглер), кейде 36 ө ркениет ошағ ына (А. Тойнби) жеткізіп қ ойды. Ә йтсе де, осы тұ жырымдаманы жақ таушылар Алтайдан Карпат тауларына дейінгі ұ лан-байтақ кең істікте кө шпелі-отырық шы тұ рмыс кешкен тү ркі тектес халық тардың ө ткеніне астамшьшық пен қ арап, " тарихи дамудан тысқ ары қ алғ ан қ ауым" ретінде кө рсетуге тырысты. Соғ ан қ арамастан, ө ркендеп-ө рбу негізі, географиялық - табиғ и аясы ә лі далалық тү рпат саналатын кө шпелі шығ ыс жұ ртының ө зіндік ө ркениеті хақ ында дә йекті пікір тү йген ғ алымдар аз емес. Белгілі орыс археологы, акад. А. П. Окладников (1908—1981) зерттеу ең бектерінде далалық тардың этномә дени жү йесін " Батыс Сібір ө ркениеті" деп атап, " ежелгі тү ркі Сібірі шығ ысқ а қ араганда батыспен тығ ыз байланыста болғ ан сияқ ты. Оның мә дениеті бұ рын болжағ анымыздан ә лдеқ айда бай" екендігін жазды. Ә. Марғ ұ лан, К. Ақ ышев, К. Байпақ ов, т. б. ғ алымдар " кө шпелілер ө ркениеті" атауын жиі қ олданса, Л. Н. Гумилев, О. Сү лейменов оның ө рлеу дә уірінде, б. з. б. 9 ғ -дан б. з. 11 ғ -ы аралығ ында, Жерорта тең ізі жағ алауы жә не Қ иыр Шығ ыс елдерімен салыстырғ анда жасампаздық эволюцияны бастан ө ткергенін дә лелдеді. Соның нә тижесінде еур. астамшылық пен таптык Дала уағ ыздамағ а негізделген кең естік тарихнама мақ сат еткен Еуразия кең істігіндегі тарихи-мә дени ерекше қ ұ былыс ғ ылымғ а " Дала ө ркениеті " деген атпен ене бастады. Оның ә лемдік ө ркениетке қ оскан ү лесіне ү ндінің саяси қ айраткері Д. Неру " Ә лемдік тарихқ а кө зқ арас" атты ең бегінде ә діл бағ а беріп, " Атлас картаны ашсаң, алып Азия қ ұ рлығ ының койнына кіріп жатқ ан кішкентай Еуропаны кө ресің. Ол ө з алдына дербес қ ұ рлық емес, Азияның жалғ асы сиякты. Ал тарихты оқ итын болсаң — ұ зақ уақ ыт бойы, белгілі бір кезенде Азияның ү стемдік қ ұ рғ анына кө зің жетеді...

Еуропаныжермен-жексенеткен де, оркениеткежеткізген де солар. Азияның ә лде-бірө ң іріненшық қ анарийлер, сақ тар, ғ ұ ндар, моң ғ олдар, тү ркілер Азия мен Еуропағ ақ анатжайып, жаппайқ оныстанды. Еуропаұ закуақ ытАзияның отары сияқ тыболды...

Еуропаның ұ лылығ ын мойындамау ә бестік болар еді. Сол сияқ ты Азияның ұ лылығ ын ұ мыту да — қ ателік. Азия адамзаттың ұ лы рухани кө семдерін бергенін ешқ ашан естен шығ армау керек. Оның ұ лы ойшылдарын айтпағ анның ө зінде, ә лемдегі ең басты екі діннің негізін қ алаушылар — Ғ айса мен Мухаммед пайғ амбарларды берген Азия ғ ой" дейді. Шын мә нінде, кө шпелілер қ оғ амын тұ рпайы дең гей, тарихи дамудан сырт айналғ ан орта санағ ан Тойнбидің ө зі ө ркениет ү рдісін табиғ и ортамен байланыстырып, Қ ытай, Ү нді ө ркениетін қ ұ рлық тық -қ оғ амдық тұ тасстық ретінде қ арастырғ ан. Ендеше, Азия мен Еуропа арасындағ ы алып кең істік — ежелгі Дешті Қ ыпшақ тө сінде эволюция жолмен калыптасқ ан мә дени-экономикалық, рухани тұ тастық ты, жартылай кө шпелі, жартылай отырық шы тұ рмыс кешкен дала тұ рғ ындарының этнотарихи жү йесін Дала ө ркениеті деп атауғ а толық негіз бар. Климат қ ұ былмалылығ ына жаппай ә рі тікелей тә уелді кү йдегі кө шпелі мал шаруашылығ ы далалық тардың геоэкономикалық, геосаяси, геомә дени икемділігін белгілі бір дә режеде шектегенімен, тұ йық қ а қ амайалмады, керісінше, бұ л солтү стік- еуразиялық кең істік тұ рғ ындарының ө зіндік ерекшелікке толы ә леуметтену процесі мен нә сілдік-генетик. бірігуіне жол ашты. Жабайы жылқ ылар мен тү йелерді қ олғ а ү йретіп, осығ ан орай арба мен ә бзел ойлап табуы кө шпелілерді ө ркениет даң қ ына жетелеген алғ ашқ ы, тың қ адам болды. Металл ө ндеу, қ ыш ыдыс жасау, мата тоқ у, зергерлік кә сіп қ арқ ынды дамып, " жұ лдыз барлап, жол табу" арқ ылы алғ ашқ ы астрономия, ғ арыштық тү сініктері орнығ а бастады. Қ андық -туыстық байланыстар мен ә леуметтік ұ жымдасудың жан-жақ ты, қ атаң тү рде сатыланғ ан жү йесі қ алыптасты.

Жинақ ы тұ рғ ын ү й қ ұ рылымы, соғ ан сә йкесті ү й мү ліктері мен киім-кешек ү лгілері, тіпті, еуропалық тар тұ рмысына да дендеп енді. Еуразия жазығ ының шы ғ ыстан батысқ а қ арай кө сілген ендігінде олар ру-тайпалық бірлестіктен бастап ө зара конфедеративті қ арым-қ атынасқ а негізделген кө шпелі империялар қ ұ руғ а дейінгі саяси интеграцияның кү рделі процестерін ө ткерді. Ә сіресе, мындағ ан жылдарғ а созылғ ан нә сілдік-генетикалық комбинациялардың, геосаяси жө не ә леуметтік-мә дени байланыстардың мекені болғ ан кең істіктің батысы мен шығ ысын тұ тастырғ ан Тұ ран жазығ ының тұ рғ ындары — протоқ азақ тардың ө те ерте кезең дерден кө шпелілікті отырық шылық тұ рмысқ а, мал бағ уды егіншілікке ү йлестіре жү ргізгені кө не қ ытай жазбаларында мазмұ ндалғ ан. Тоталитарлық режим тұ сында тарихшылар тү ркі жұ ртының даң қ ы туралы деректерді айналып ө туге тырысты. Ерте ғ асырлардағ ы жетістіктерін айтпағ анның ө зінде, айқ ын деректі — адамзат тарихында елеулі рө л атқ арып, ө з кезең інің батыстық, шығ ыстық авторларының жазбаларына арқ ау болғ ан Тү ркі қ ағ анатын елемей келді. Ал бұ л мемлекеттің ө з кезінде Византия, Иран, Қ ытай сияқ ты елдермен саяси жә не экономикалық қ арым-қ атынас жасап, Манчьжуриядан Керчень тү бегіне, Енисейдің жоғ арғ ы сағ асынан Ә мудария жағ алауына дейінгі кең істікте салтанат қ ұ рғ аны белгілі. Кө не тарихта, адамзат дамуының бастапқ ы кезендерінде осынша ауқ ымды масштабты иемденіп, билеп- тө стеген бірде-бір отырық шы халық ұ шырасқ ан емес. Кө не тү ркілер дә уірлеген кезең де кө шпелі тұ рмыс Орталық Азиядан Византия шекараларына жол тартқ ан ерекше мә дени-ә леуметтік кө пір болды. Ғ асырлар ағ ымында бірінің орнын бірі басып, ү здіксіз алмасып отырғ ан кө шпелі империялар шектес елдер мен шендес қ ұ рлық халық тарының этникалық шығ у тегіне, кү рделі Далада алуан текті мә дени кешен деріне орасан ық палын тигізді. Тұ ракты дипломат, жә не сауда-саттық карым-қ атынастарының желісі ретінде Ұ лы жібек жолы ә р текті, алуан бітімді мә дениеттер мен халық тардың арасын тұ тасстырып, тек материалдык айырбастың ғ ана емес, сондай-ақ, ілкі санадағ ы ізгілікті идеялардың, ілім-білімнің, ғ ылыми танымның, яғ ни мә дени қ ұ ндылыктардың бастапқ ы негіздері алмасуының тиімді факторына айналды. Осындай ауқ ымды да тығ ыз байланыстар нә тижесінде Кө к тү ркілердің ө зіндік ерекшелігі бар " ө ркениеттік дең гейдің басты шарты" — тел сына жазуы калыптасты. Алтай ө ң ірінен, Шығ ыс Тү ркістан мен Жетісу жерінен, Хакас жө не Тува ө ң ірлерінен табылғ ан 200- ден аса ежелгі тү ркі жазуының ескерткіштері б. з. 1-мың жылдық тың соң ы мен 2-мың жылдыктың бас кезіндегі (5-6 ғ -лардағ ы) тү ркі тектестердің аса қ уатты мә дени-тарихи даму ү рдісіне дә лел боларлық тай. 20 ғ -дың басына шейін ө зіндік ө рнегі мен этник. бітімін жоғ алтпағ ан осынау ерекше мә дени-тарихи тип — Дала ө ркениеті екендігі белгілі қ азак зерттеуші-ғ алымдары М. Қ озыбаевтың, Ә. Кекілбаевтың, Т. Ғ абитовтың, А. Сейдімбековтің, М. Барманқ ұ ловтың, т. б. ең бектерінде негізделген. Дала ө ркениеті шын мә нінде, уақ ыт пен кең істік ө рісінде географиялық -ландшафттық бө гесіндерге (ө ткелсіз су айдындарына, ну жынысты ормандарғ а, асусыз тау сілемдеріне) қ амалып, томағ а-тұ йық кү й кешкен реликтілік қ ұ былыс емес, динамикалық, футуристік мұ н-мазмұ ны қ анық жү йе ретінде ерекшеленді.

Пайдаланылғ ан ә дебиеттер тізімі:

1. А. Сейдімбеков «Қ азақ ә лем – эномә дени пайымдау». Алматы, 1997, 45-бет.

2. Взаимодействие кочевых оседлых культур на Великом Шелковом пути. Алматы, 1991, 95-бет.

3. Мұ радАджи «Полынь половецкого поля». Москва, 1994, стр 84

⇐ Предыдущая 123 Следующая ⇒