Әкімшілік-құқықтық қатынастардың түрлері.

Ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынастар ө зге қ ұ қ ық тық қ атынастармен салыстырғ анда биліктік қ атынастар, олардың тараптарының заң дық тепетең дігі болмайды. Олай болатын себебі ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынас оғ ан екінші тарапта болмайтын ө кілеттіктері бар атқ арушы биліктің тиісті ө кілінің (атқ арушы органның, лауазымды адамның )қ атысуынсыз болуы мү мкін емес. Ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынастың айрық ша субъективтік кө рінісі бар, яғ ни онда басқ а тарапқ а арналатын тиісті ерік білдірушіліктерді тұ жырымдайтын субъектісі болады. Ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынастар мемлекеттің басқ арушылық мақ саттары мен міндеттерін қ амтамасыз етумен тікелей байланысты. Іс ә рекет- ә кімшілік қ ұ қ ық қ абілеттілігі мен ә рекет қ абілеттілігі бар қ андай да бір субъектінің белсенділікпен ерік білдіруінің нә тижесі. Олар заң ды жә не заң сыз болулары мү мкін. Заң ды іс ә рекеттер ә кімшілік қ ұ қ ық тық нормалармен белгіленген мінез қ ұ лық тың ережелеріне толығ ынан сә йкес келеді. Олар заң ды қ ылық тарғ а жә не заң ды актілерге бө лінеді. Заң дық айғ ақ тар – заң сыз іс ә рекеттер ә кімшілік қ ұ қ ық тық нормалардың талаптарына сай келмейді, оларды бұ зады. Сондай ақ ә рекетсіздік те заң сыз болуы мү мкін. Оқ иғ алар – бұ л адамның еркіне байланысты қ ұ былыстар, мысалы, ө лім, табиғ и апат. Ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынастар ө зінің сипаты, мазмұ ны жә не бағ ыттылығ ы бойынша ә р тү рлі болады. Оларғ а тә н заң дық биліктік элемент те ә ртү рлі кө рініс табады. Осыларды ескере отырып, ә кімшілік қ ұ қ ық ғ ылымы тұ жырымдағ ан кейбір белгілер бойынша оларды тү рлеп топтастыруғ а болады, бұ л орайда ең алдымен басқ арушылық байланыстардың сипатын анық тау ерекше маң ызды. Осы тұ рғ ыдан мыналарды бө луге болады: Атқ арушы биліктің мә н мағ ынасын тікелей кө рсететін қ атынастар, бұ ндай қ атынастардың шегінде атқ арушы биліктің тиісті субъектісі осы қ атынастардың басқ арылатын қ атысушыларының мінез қ ұ лқ ына тікелей реттеушілік ық пал жасауды жү зеге асырады. Тікелей басқ арушылық ық пал жасау шегінен тысқ ары қ алыптасатын, бірақ оны жү зеге асырумен байланысты қ атынастар. Олардың бірінші – ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынастардың негізгі тү ріне қ атысты алғ анда кө мекші маң ызы бар. Шындығ ында бұ л жерде негізгі жә не негізгі емес басқ арушылық байланыстар туралы айтылып отыр, яғ ни, сатылас жә не дең гейлес қ атынастар. Оларды бұ лай бө лудің негізіне олардың қ атысушыларының ө зара қ арым қ атынасының заң дық сипаты алынғ ан. Сатылас ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынастар негізінен мемлекеттік басқ ару аясына тә н, ө йткені ә кімшілік қ ұ қ ық тық реттеудің мазмұ нын, сондай ақ мемлекеттік басқ арушылық қ ызметке тә н басқ арушылық байланыстарды ең толық дә режеде білдіреді. Олардың мә ні мынада: қ атынастың бір тарабында, оның ө зге тарабында болмайтын, заң дық биліктік ө кілеттіктер болады. Сатылас ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынастардың барлық тү рлерінде басқ арушылық байланыстардың басты белгісі, яғ ни тараптардың заң ды тү рдегі тең сіздігі айқ ын кө рініс табады. Дең гейлес ә кімшілік қ ұ қ ық тық қ атынастар деп тек тараптары шындығ ында жә не заң ды тү рде тең қ ұ қ ылы болатын қ атынастар ғ ана тү сініледі, яғ ни оларда бір тараптың екінше тарапқ а міндетті болатын заң дық биліктік ә мірі болмайды. Нақ ты қ атынасты дең гейлес деп тану ү шін мынадай маң ызды мә н жайларды ескеру керек. Ең алдымен қ атынастың бір тарабының басқ асына қ андай да болмасын нысанда заң ды тү рдегі тә уелділігі болмауы тиіс. Сонымен, бұ ндай қ атынастарда бір тараптың екінші тарапқ а арналғ ан ерік білдірулерінің қ андай да болмасын заң дық биліктік кө рінісі міндетті тү рде болмауғ а тиіс.

Жалпы, «администрация» — «ә кімшілік» (латынша «administratio» сө зінен алғ анда) термині ә кімшілік қ ызмет немесе басқ ару дегенді білдіреді. Ал «администрация» — «ә кімшілік » сө зі басқ а да мағ ыналарда қ олданылады, мысалы, кә сіпорынның, мекеменің ә кімшілігі туралы. Осылай, ә кімшілік — қ ұ қ ық тық реттеу мемлекеттік қ ызметтің бір тү рінің , атап айтқ анда, мемлекеттік басқ ару шегінде шектелген, яғ ни ә кімшілік қ ұ қ ық реттейтін қ оғ амдық қ атынастар басқ арушылық сипатта болады.

Сонымен, ә кімшілік қ ұ қ ық мемлекеттік басқ ару сферасында туындайтын қ оғ амдық қ атынастарды реттейтін қ ұ қ ық саласы болып табылады. Ә кімшілік қ ұ қ ық Қ азақ стан Республикасының жетекші, негізгі саларының бірі, сондай-ақ Қ азақ стан Републикасының қ ұ қ ық жү йесінің маң ызды қ ұ рамды элементі бола отырып, атқ арушы биліктің ерік-жігерін жү зеге асырудың ә деттегі нысаны ғ ана емес, одан да кең мағ ынадағ ы қ ұ былыс болып табылады. Мамандар айтқ андай, қ ұ қ ық қ оғ амның мә дени институты, жалпы ө ркениеттік процестің тіршілік ү шін маң ызды қ ұ рамдас бө лігі болып табылады деп белгілі заң гер-ғ алым С. С. Алексеев айтқ ан. Осы қ ұ қ ық танушы ғ алым қ ұ қ ық тың қ оғ ам ө міріндегі тарихи миссиясы тікелей оның маң ызды талаптарынан бастау алады деген, атап айтқ анда:

— таптық, саяси кү рес, этникалық, топтық жә не ө зге де қ ақ тығ ысулармен, жеке жанжалдармен туындағ ан ө зекті ә леуметтік жағ дайларғ а азаматтық келісім, ә ртү рлі мү дделерді есепке алу, ө зара, ү йлестірілген жол берушіліктер қ ағ идаларына тұ рғ ызылғ ан тұ рақ ты нормативті бастаулар енгізу;

— жеке бас мә ртебесін, мінез-қ ұ лық бостандығ ының берік жә не кепілдендірілген кең істігі мен ө лшемін қ амтамасыз ету жә не қ орғ ау.

Осы талаптарды толығ ымен ә кімшілік қ ұ қ ық қ а да жатқ ызуғ а болады. Ә кімшілік қ ұ қ ық ты дамыту проблемалары осы саланың ә рекет ету аясын адам мен азаматтың қ ұ қ ық тары, бостандық тары мен міндеттерінің ө зара байланыстыра отырып концепция ә зірлеу болып табылады.

Қ оғ амдық санада ә кімшілік қ ұ қ ық атқ арушы биліктің кү ш қ олданушы қ ұ ралы жө ніндегі ұ ғ ымы қ алыптасқ ан. барлығ ы мемлекеттік жү йенің, биліктің ө мір сү руіне бағ ытталғ ан болатын, ә леуметтік центризм тенденциясы басым болып тұ рғ ан тоталитарлық қ оғ амда қ ұ қ ық тың ө зі де тек бұ қ аралық оқ у -ағ артуды білдірді. Осындай жү йеде Ә кімшілік қ ұ қ ық тың жағ дайы ерекше болды. Бұ л ә кімшілік қ ұ қ ық тың кө мегімен мемлекетпен арадағ ы байлыныстың қ ұ ралуы, оның органдары мен азаматтардың арасында, қ оғ амдық ұ йымдар арасындағ ы байланыстардың қ ұ ралыуында кө рініс тапты. Қ азақ стан Республикасы ө з тә уелсіздігін алғ аннан кейін оның алдында мемлекеттік қ ұ рылымдар мен қ ұ қ ық жү йесін ә рбір адам қ ұ қ ық тың толық қ анды субъектісі бола алатын қ ұ қ ық тық, демократиялық, ә леуметтік мемлекет талаптарына сай қ ұ ру міндеті тұ рды. Қ азақ стан Республикасының азаматының ә кімшілік – қ ұ қ ық тық мә ртебесі – Қ Р Конституциясымен жә не қ олданылып жү рген заң намамен белгіленген азаматтың жалпы қ ұ қ ық тық мә ртебесінің маң ызды жә не қ ұ рамды бө лігі болып табылады.

Ә кімшілік қ ұ қ ық сферасындағ ы азаматтардың қ ұ қ ық тары мен бостандық тары негізінен конституциялық қ ұ қ ық тары мен бостандық тарынан туындайды жә не кө птеген заң дарда жә не заң кү шіндегі актілерде нақ тыланады.

Азаматтардың қ ұ қ ық тарының кепілдіктерін экономикалық, саяси жә не ұ йымдық – қ ұ қ ық тық деп бө луге болады.

Ұ йымдық – қ ұ қ ық тық кепілдіктерге соттық жә не соттан тыс кепілдіктер жатады.

Шағ ымның екі тү рі болады: ә кімшілік жә не соттық. Ә рқ айсысы ө з кезегінде жалпы жә не арнайы болуы мү мкін.

Жалпы ә кімшілік шағ ым жасауғ а қ ұ қ ық Қ Р Президентінің 1995ж. 19 маусымдағ ы “Азаматтардың шағ ымдарын қ арау тә ртібі туралы” заң ды кү ші бар Жарлығ ымен реттеледі, соғ ан сә йкес шағ ым азамататрдың шағ мыдануларының бір тү рі болып табьлады (ө тініш, арыздарымен, ұ сыныстары мен сұ рауларымен қ атар) жә не олардың қ ұ қ ық тарын бұ зу фактісімен байланысты.

Шетел азаматтарының жә не азаматтығ ы жоқ тұ лғ алардың ә кімшілік – қ ұ қ ық тық мә ртебесінің ерекшеліктері:

1) мемлекеттік қ ызметші бола алмайды, бірқ атар лауазымдармен шұ ғ ылдануғ а жә не ішкі істер органдарында жұ мыс істей алмайды;

2) мемлекеттік қ ұ пиямен байланысты қ ызметке жіберілмейді;

3) ә скериміндеттіемес;

4) қ ұ қ ық бұ зушылық тардың бірқ атарынжасағ аныү шінжауапкершілікке тек шетелазаматтары жә не азаматтығ ы жоқ тұ лғ аларғ анатартылуымү мкін;

5) тек шетелазаматтарыжә неазаматтығ ыжоқ тұ лғ аларынағ анамемлекеттікшекарасынантысқ ашығ арусияқ тыә кімшілікжазақ олданылады;

6) Қ Р аумағ ына рұ қ саттарыболғ андағ анакіреалады;

7) шетелазаматтарыжә неазаматтығ ыжоқ тұ лғ аларарнайық ұ жаттарыболғ андағ ана тұ рады жә не ө зқ ызметтерінжү зегеасырады;

8) шетелдіктерү шінашық аумақ бойыншаолареркінқ озғ алаалады, бұ лжағ дайда осы туралыішкіістероргандарынахабарлапотыруларық ажет. Пункткекелгенсоң оларө зінің уақ ытшакелгенінтіркеуқ ажет.

9) шетелазаматтарының қ озғ алыстарынажә нетұ рғ ылық тыжерлерінтаң даудашектеулерқ ойылады.

Ә кімшілік қ ұ қ ық, сонымен, ө зінің қ асиеті бойынша айтарлық тай ә ртү рлі, бірақ біртектес қ атынастарды реттейді. Олардың ішінде:

а) атқ арушы биліктің міндеттері, функциялары мен ө кілеттіктері
тікелей жү зеге асырылатын қ атынастар;

ә ) заң шығ арушы (ө кілді) жә не сот биліктері субъектілері, сондай-ақ проқ уратура органдары қ ызметінің процесінде пайда болатын ішкі ұ йымдастырушылық сипаты бар қ атынастар;

б) жергілікті ө зін-ө зі басқ ару жү йесіне мемлекеттік-биліктік сипаты бар ө кілеттіктер берілген болса, онда олардың атқ арушы органдарының қ атысуымен пайда болатын қ атынастар;

в) қ олданылып жү рген заң намаларда тікелей қ аралғ ан жағ дайларда қ оғ амдық бірлестіктердің жә не ө зге мемлекеттік емес қ ұ рылымдардың қ атысуымен болатын қ атынастар (мысалы, оларды мемлекеттік тіркеуді жә не қ ызметіне мемлекеттік қ адағ алауды жү зеге асырғ ан кезде). Сонымен қ атар ә кімшілік қ ұ қ ық пен реттелетін басқ арушылық қ атынастарды, олардың арналымы мен реттеудің мақ саттарына байланысты екі топқ а бө луге болатынын ескеру керек. Мұ ндай мағ ынада ішкі жә не сыртқ ы қ атынастар ажыратылады.

Оларды бұ лай топтастырудың қ андай мә ні бар? Ішкі (ішкі ұ йымдастырушылық немесе ішкі жү йелік) басқ арушылық қ атынастар тек атқ арушы билік органдары қ ызметінің процесінде ғ ана емес, сонымен бірге заң шығ арушы (ө кілді) жә не сот биліктері субъектілерінің, сондай-ақ прокуратура органдарының ө здерінің аппараттарына басшылық жасағ ан кезде пайда болады. Сыртқ ы қ атынастар атқ арушы билік органдары жағ ынан басқ арылатын сыртқ ы объектілердің (азаматтардың, мемлекеттік жә не мемлекеттік емес кә сіпорындардың, мекемелердің жә не ұ йымдардың ) мінез-қ ұ лқ ына тікелей басқ арушылық ық пал етуге байланысты пайда болады. Сыртқ ы қ атынастар, солардың шең берінде атқ арушы билік органдарының міндеттері, функциялары мен ө кілеттіктері тікелей жү зеге асырылады, ө йткені атқ арушы билік органдары тарапынан басқ арылатын сыртқ ы объектілердің еркі мен мінез-қ ұ лқ ына басқ арушылық ық пал жасалынады. Сыртқ ы қ атынастар болып мыналар саналады:

а) атқ арушы биліктің ә ртү рлі органдарының (біріне бірі бағ ыныштылардың жә не біріне бірі бағ ынышты еместердің ) арасындағ ы;

ә ) атқ арушы билік органдары мен азаматтардың арасындағ ы;

б) атқ арушы билік органдары мен олардың ұ йымдастыру жағ ынан бағ ынысындағ ы кә сіпорындардың, мекемелер мен ұ йымдардың
арасындағ ы;

в) атқ арушы билік органдары мен сот билігі органдарының арасындағ ы;

г) атқ арушы билік органдары мен қ олданылып жү рген заң намаларда қ аралғ ан жағ дайларда мемлекеттік емес ұ йымдардың арасындағ ы. [4]

Басқ арушылық қ оғ амдық қ атынастарды ә кімшілік-қ ұ қ ық тық реттеудің нә тижесі оларды ә кімшілік-қ ұ қ ық тық сипаты бар қ атынастарғ а айналдыру болып табылады. Басқ арушылық қ атынастарда белгілі бір объект болады. Бұ л жерде олардың не жө нінде пайда болатыны кө зделіп отыр. Бұ дан бұ рын баяндалғ ан жағ дайлардан мынадай қ орытың ды шығ ады: ә кімшілік-қ ұ қ ық тық нормалар нақ ты қ оғ амдық қ атынастар тараптарының ө зара байланысты міндеттері мен қ ұ қ ық тарын қ арайды, олар сол тараптардың іс-ә рекеттерінде жү зеге асырылуы мү мкін болады. Бұ л міндеттер мен қ ұ қ ық тар мемлекеттік басқ ару аясындағ ы тараптардың қ ажетті мінез-қ ұ лық тарымен, яғ ни олардың белгілі бір іс-ә рекеттер жасауымен ө те тығ ыз байланысты. Демек, басқ арушылық қ атынастардың ө здері де осы іс-ә рекеттер арқ ылы іске асырылады. Осығ ан сә йкес басқ арушылық қ атынастардың, сондық тан да, жә не ә кімшілік-қ ұ қ ық тық реттеудің объектісі қ оғ амдық қ атынастардың осы тү рінің қ атысушыларының мінез-қ ұ лқ ы болып табылады. Бұ л тү сінікті де, ө йткені мемлекеттік басқ ару аясында адамдар мен олардың тиісті ұ жымдық қ ұ рылымдары жұ мыс істейді (мысалы, атқ арушы органдар, кә сіпорындар мен мекемелер, қ оғ амдық бірлестіктер). Осы себепті мемлекеттік — басқ арушылық қ ызметтің объектісі адам болып табылады деп айтылатын кездегі жағ дайларда, мұ ндай формуланы (жеке қ орытындыны) сө збе-сө з ұ ғ ынуғ а болмайды. Адамның ө зі емес, оның мінез-қ ұ лқ ы, яғ ни. қ андай да бір іс-ә рекеттері реттеуге жатады. Адамдардың іс-ә рекеттері ө зінің арналымы мен нақ ты мазмұ ны бойынша ә р тү рлі. Олар атқ арушы билікті жү зеге асыру жө ніндегі кү нделікті міндеттерді жү зеге асырумен (мысалы, қ ұ қ ық тық актілер шығ арумен), атқ арушы органдардың жә не реттелінетін қ оғ амдық қ атынастардың ө зге қ атысушыларының қ арым-қ атынастарымен (мысалы, азаматтың шағ ым беруі жә не оны шешу) байланысты болуы мү мкін, т. с. с. Барлық жағ дайларда тараптардың тиісті ө зара байланысты іс-ә рекеттерінің бар екендігі кө рініп тү р. Адамдардың іс-ә рекеттері материалдық нә рселермен (заттармен) байланысты болуы мү мкін. Мысалы, полиция қ ызметкерлері ө здерінің қ ұ қ ық қ орғ ау міндеттерін жү зеге асырғ ан кезде қ ару пайдалануғ а қ ұ қ ылы; адамдар ә р тү рлі кө лік қ ұ ралдарын кө п пайдаланады, т. с. с. Бұ л сияқ ты жағ дайларда да басқ арушылық қ атынастың объектісі заттың ө зі емес, реттеуге жататын ол емес, затты пайдаланатын, оғ ан билік ететін адамдардың іс-ә рекеттері болып табылады. Осығ ан сә йкес ә кімшілік-қ ұ қ ық тық нормалар заттарды біреуге беруге немесе пайдалануғ а байланысты тараптардың міндеттері мен қ ұ қ ық тарын белгілейді. [5]

Қ азақ стан Республикасы Ғ ылым жә не Білім министірлігі

Л. Н. Гумилев атындағ ы Еуразия Ұ лттық Университеті

Реферат

Тақ ырыбы: Мемлекет нысаны жә не оның тү рлері

Тексерген: Палымбетов Н. Ш.

Орындағ ан: Алпысова Марал Маратқ ызы

Мемлекет нысандары — саяси ө кіметті ұ йымдастыру жолдары, басқ ару нысанын, мемлекеттік ұ йымдастыру нысанын жә не саяси режимді қ осып алады.

Мемлекет нысаны – қ оғ амда кім жә не қ алай басқ арады, қ алай ұ йымдасқ ан жә не ондағ ы мемлекеттік билік қ ұ рылымы қ алай қ ызмет істейді, ол аумақ тың тұ рғ ындары қ алай біріккен, ә р тү рлі аумақ тық жә не саяси қ ұ рылымдар мемлекетпен қ алай қ атынаста, қ андай ә дістердің жә не жолдардың кө мегімен саяси билік жү ргізілетіндігін кө рсетеді.

Мемлекеттің нысанының элементтеріне мыналар жатады:

1. Басқ ару нысаны – жоғ арѓы мемлекеттік билікті ұ йымдастыру, оныњ жоғ арғ ы жә не орталық органдардың ерекшеліктері, олардың қ ұ рылымы, қ ұ зіреті, ұ йымдастырылу тә ртібі, ө кілеттілігінің дең гейі, халыќпен ө зара қ атынасы жєне олардыњ оны қ алыптастыруғ а қ атысу дә режесін сипаттайды; мемлекетті басқ ару нысандары ерекшеліктеріне байланысты монархиялық жә не республикалық болып бө лінеді.

2. Мемлекеттік қ ұ рылым нысаны – тұ тастай мемлекет пен оның бө лшектерінің белгілі тү рдегі қ ұ қ ық тық қ атынастарын сипаттайтын мемлекеттіњ аумақ тық ұ йымдастырылуы; нысаны жағ ынан унитарлы(біртұ тас), федералды жә не конфедеративті болып бө лінеді.

3. Саяси(мемлекеттік) режим – мемлекеттік билікті жү зеге асыратын қ ұ ралдар, тә сілдер мен амалдардын жү йесі; мемлекеттік билік етуде қ олданылатын тә сілдердің

Мемлекет нысаны тү рлері

Жоспары:

1. 1. Мемлекет нысанының тү сінігі, мазмұ ны жә не мемлекетті басқ ару нысаны

1. 2. Мемлекет ә кімшілік-қ ұ рылымының тү рлері

1. 3. Мемлекеттің саяси режимі

1. 1. Мемлекет нысанының тү сінігі, мазмұ ны жә не мемлекетті басқ ару нысаны

Мемлекеттің сыртқ ы нысаны мен ішкі мазмұ нының диалектілік бірлігі байқ алады. Мемлекеттің нысаны қ оғ амның экономикалық, мә дени, рухани мазмұ нына байланысты. Демократиялы мемлекеттер туралы айтатын болсақ, олар тек қ ана республика немесе шектелген монархия тү рінде ө мір сү реді. Ал шығ ыс мемлекеттер кө біне монархия болатыны жақ сы мә лім. Қ ытай, Ү ндістан, Египет(Мысыр), Англия, АҚ Ш мемлекеттерінің философтары Аристотель, Монтескье, Локк, Вашингтон, Де Голль мемлекеттің нысанына кө п кө ң іл бө лген. Мемлекеттің мазмұ ны оның нысанынан бө лінбейді, олар бір-бірімен тығ ыз байланыста дамиды.

Тә уелсіз Қ азақ станда екі жылдан кейін 1993 жылғ ы Конситуциясының орнына екінші 1995 жылғ ы Конситуция алынды. Бұ л соң ғ ы Конситуция мемлекеттің сыртқ ы нысанын ө згертіп, Қ азақ станда президенттік республиканың саяси режимі қ ұ рылды.

Мемлекеттің тарихи даму процесіне оның нысанына бірнеше жағ дайлар ә сер етеді. Бірінші жағ дайғ а географиялық климат, тарихи факторлар жатады. Егер мемлекет континентте қ алыптасса немесе оның шекарасы тең ізге, мұ хитқ а шық са, бұ л екі жағ дайда екі мемлекеттің нысаны екі тү рлі болады. Аралда орналасқ ан мемлекеттердің континенттік мемлекеттермен салыстырғ анда демократиялық режимдері кү штірек болады. Қ азақ станның географиялық жағ дайы, екі- Ресей жә не Қ ытай сияқ ты ірі мемлекеттермен кө ршілес болуы, тең ізге қ ашық тығ ы жә не ашық жолдың жоқ тығ ы мемлекттің дамуына орасан нұ қ сан келтіріп отыр.

Мемлекеттің қ ұ рылысына экономикалық жә не саяси жағ дайлар ә серін тигізеді. Ежелгі- феодалдық немесе шығ ыс мемлекеттерінде рулық қ оғ амның қ алдық тары кө п уақ ытқ а дейін сақ талып келді(Салистік жинағ ында, Ману заң дарында), Орыс мемлекетінің жинағ ында(Русская правда). Кейін алғ ашқ ы қ оғ амның ыдырау процесінде ол қ алдық тар жойылады да мемлекеттің нысаны қ атты ө згереді.

Мемлекет нысанына – халық аралық жағ дай, мемлекеттердің арасындағ ы қ арым-қ атынас, жә не абыройы кү шті адамдардың істері де ә сер етеді.

Оқ у ә дебиетінде мемлекет нысаны кө біне ү шке бө лінеді- басқ ару нысаны, мемлекеттің қ ұ рылымының нысаны жә не саяси режим. Ал негізінде мемлекеттің нысаны тарихи кезкң мен жә не ә рбір мемлекттің ерекшеліктерімен байланысты екені мә лім. Сондық тан мемлекет нысанының кө п варианттары бар.

Мемлекттердің басқ ару нысанына оның жоғ ары, орталық жә не жергілікті органдарының қ ұ рылуы, олардың қ арым-қ атынастары қ андай принциптермен қ алыптасты, халық оларды сайлауына қ андай тү рде қ атысады деген сұ рақ тарғ а жауап береді. Басқ ару нысаны монархия жә не республика болып екіге бө лінеді.

Монархия жоғ арғ ы билік бір адамның қ олында болады жә не бұ л билік мұ рагерлікпен беріледі. Монархияның белгісі: мемлекетті басқ аратын адамның билігі оғ ан ә кесінен немесе басқ а туысқ андарының қ олынан кө шуі, тиюі. Сондық тан да оның билігі- мұ ралық билік.

Монархия екіге бө лінеді: шексіз жә не шектелген монархия. Шексіз монархия- монархтың билігін басқ а бір мемлекеттік орган шектемейді, жоғ арыда айтылғ ан биліктің бә рі соның қ олында. Ең бірінші шексіз монархия-Шығ ыс деспотия(Египет, Вавилон, Қ ытай, Жапония). Қ азіргі кезде шексіз монархиялар ө те сирек кездеседі(Бруней, Оман)

Монархияның кө бі шектелген монархияларғ а жатады. Бұ л монархияда монарх билігі басқ а бір органмен немесе заң мен шектеледі. Жаң а кезең дерде шектелген монархия конситуциялық монархиядеп аталады.

Мемлекеттің екінші басқ ару нысаны-Республика. Егер мемлекетте жоғ арғ ы жә не тө менгі органдардың бә рі сайлаумн белгілі мерзімге қ ұ рылатын болса, осындай мемлекеттің басқ ару формасы- республика деп аталады. Республика, мемлекеттік органдар белгілі бір мерзімге сайланып қ ұ рылады. Республика деген сө з кө не дә уірдегі мемлекеттерде бірінші рет қ олдады. Бұ л термин халық пен байланысты. Мемлекетті басқ аратын адамдар мен органдарды халық белгілі кезең ге сайлайды. Сайланбағ ан қ ызметкерлер мен органдар республикада болмайды.

Орта ғ асырларда республика ө те сирек кездеседі, кө біне ол республика-қ ала( Псков, Новгород, Бремен, Любек, Венеция, Флоренция)

Жаң а кезең де республиканың екі тү рі кездеседі: президенттік жә не парламенттік республикалар. Президенттік республика — президенттің мемлекеттікоргандарының ісінесалмақ тыараласуменайқ ынлады. Президенттің қ олындамемлекетжә неү кіметкебасшылық лауазымыболады. Президентікреспубликаныә детте, тағ ы да дуалистік республика деп те атайды, себебібұ лекібасшылық бө лекекендігінайқ ындайды. Оларбіріншісі, заң шығ арушы орган - парламент, ал атқ арушы орган - президент. Президентті парламент сайламайды (тек халық — Колумбия, немесетаң даушыларалқ асы— АҚ Ш),

Парламент - ү кіметтү ріемес, яғ ни президент елді қ алыптастырады. Президент елдің нағ ызбасшысы. Ү кімет тек президенттің алдындажауапбереді, себебі тек президент қ ана оны таратыпжіберугеқ ұ қ ылы.

Бұ л басқ арутү рінде, парламенттікреспубликамен салыстырғ анда, президенттің қ олындағ ыбилік бар екендігіайқ ынсезіледі. Президенттікреспубликада, президент - атқ арушы орган. Бұ лдегеніміз, егерпарламенттің шығ арғ анзаң ыпрезиденткеморальсіз, жарқ ынболашақ қ алайық сызкө рінсе, олбұ лзаң дыбекітпей, парламенткеқ айтаталқ ылауү шін қ айтаруғ а қ ұ қ ылы.

Ә деттепрезиденттікреспубликада, президенттепарламенттітаратуғ а жә непарламенттің ү кіметкесенімсіздігінбілдіругеқ ұ қ ыжоқ. Алайда парламент президенттіорнынаналыптастайалады.

Парламенттік республика — парламенттің ө кілеттігі басымырақ болып келетін республиканың бір тү рі.

1. 2. Мемлекет ә кімшілік-қ ұ рылымының тү рлері

Мемлекет формасының екінші элементіне мемлекет қ ұ рылымының нысаны жатады. Бұ л мемлекеттің ә кімшілік-жергілікті бө лінуі, сол бө лімдердің бір-бірімен қ атынасы, жә не мемлекеттің жә не бө лімдердің арасындағ ы байланыстары. Мемлекет қ ұ рылым-ұ лттық мемлекеттік қ атынастарды, ә кімшілік-терроториялық жү йені, олардың ерекшеліктерін бейнелейді. Мемлекеттер бұ л элемент бойынша унитарлық, федеративтік жә не конфедеративтік мемлекеттерге бө лінеді.

Тұ тас мемлекеттер. Қ Р жері тұ тас, ол бө лінбейді жә не оғ ан қ ол сұ ғ уғ а болмайды деген Конситуцияның кіріспесінде. Сонымен, тұ тас мемлекеттер тек қ ана ә кімшілік-жергілікті аудандарғ а бө лінеді. Мысалы, Қ азақ станда ә кімшілік-аумақ тық қ ұ рылысы 14 облыстан тұ рады, оларды Президент тағ айындағ ан ә кімдер басқ арады. Облыстар аудандарғ а, қ алалық аудандарғ а, ауылдарғ а, селолар мен поселкілерге бө лінеді. Ал жергілікті ө кілді органдар маслихат деп аталады, оғ ан депутаттарды халық сайлайды. Жергілікті ә кімшілік-аймақ тық бө ліністердің қ ұ қ ық тары тең. Жергілікті атқ ару органы- ә кім.

Федерация - фр. federation - бірлестік, одақ , лат. federatіo – одақ, бірлестік - мемлекеттік қ ұ рылым тү рі.

Федерация– заң жү зінде саяси дербестігі сақ талатын бірнеше субъектінің біртұ тас одақ тық мемлекет қ ұ ру формасы. Тұ ң ғ ыш федерация Америка Қ ұ рама Штаттары 1787 жылғ ы конституция бойынша қ ұ рылды. Федерация қ ұ рамындағ ы субъектілер федерац. жоғ арғ ы одақ тық органдарын, қ арулы кү штерін қ ұ райды. Федерация заң дары бү кіл одақ аумағ ында орындалуы міндеттеледі. Федерацияның жекелеген мү шелерінің (штаттар, кантондар, провинциялар, республикалар, т. б. ) ө зіндік мемлекеттік қ ұ рылымы, заң шығ ару жоғ. органдары, ү кіметі, қ ұ қ ық жә не сот жү йесі болады. Заң дық тұ рғ ыда белгілі дә режеде саяси дербестігі бар жекелеген мемлекеттік қ ұ рылымдардан қ ұ ралғ ан кү рделі одақ тық мемлекет

Конфедерация (кейінгі лат. confederatіo – одақ, бірлестік) – мемлекеттік қ ұ рылым формасы, бұ л ретте Конфедерация қ ұ рушы мемлекеттер ө здерінің тә уелсіздігін толығ ымен сақ тап қ алады, ә рқ айсысының ө зіндік мемлекеттік билік жү йесі жә не басқ ару органдары болады; арнайы бірлескен органдар тек белгілі бір (ә скери, сыртқ ы саяси, т. б. ) мақ саттағ ы іс-ә рекеттерді ү йлестіріп отыру ү шін жасалады. Конфедерацияғ а мү ше елдердің бә ріне бірдей ортақ заң шығ арушы орган, ортақ азаматтылық, территория, ә скери кү штер, салық жү йесі болмайды. Осындай егемен елдер одағ ына мү ше ә рбір мемлекет ө кілдері Конфедерация органдарын қ ұ рады, олар қ абылдағ ан шешімдер одақ тас мемлекеттердің ү кіметтері жә не заң шығ арушы органдарының келісімі мен бекітуі арқ ылы жү зеге асады. Конфедерация қ ұ ру туралы келісім Конфедерацияның қ ұ рылуының қ ұ қ ық тық негізі болып табылады. Конфедерация қ аржысы оғ ан мү ше мемлекеттердің жарналарынан қ ұ ралады. Конфедерация бірқ атарпроблемаларды шешуде оң рө л атқ арады. Атап айтқ анда, ажыратылғ ан ұ лттарды біріктіру процесінде (мысалы, Корея Республикасы мен КХДР); жаһ андық интеграциялық процестер шең берінде бірнеше мемлекеттерді халық аралық қ ұ қ ық тық, аймақ тық бірлестіктерге біріктіруде (мысалы, Еуропалық одақ негізіндегі Еуропалық Конфедерация) тиімді рө л атқ арды немесе атқ аруы мү мкін. Тарихта Рейн Конфедерациясы (1254 – 1350 жылдары), Ганейлигасы (1367 – 1669), Швейцария (1291 – 1798 жә не 1816 – 1848), Нидерланд (1579 – 1795), АҚ Ш (1781 – 1789), Германия Конфедерациясы (1816 – 1848), Америка конфедерациялық штаттары болды. Сондай-ақ, Конфедерация федеративтік мемлекеттің қ ұ рылуынаалғ ышарттарқ алыптастырады. 1918 – 1922 ж., КСРО қ ұ рылғ анғ адейін, ұ лттық республикаларды біріктірудің бастапқ ы кезең інде Конфедерация жә не федерация элементтерінің ү йлесуіорыналды. Соныменқ атар “Конфедерация” терминікейде одақ мағ ынасындаә ртү рлі ұ йымдардың атауыретінде де қ олданылады (мысалы, Франциядағ ы Жалпығ абірдейең бекКонфедерациясы, Британия ө неркә сібінің Конфедерациясы, Италиядағ ы Конфиндустрия, т. б. ).

1. 3. Мемлекеттің саяси режимі

Мемлекет нысанының соң ғ ы элементі-саяси режим. Бұ л режим деген сө зді екі тү рлі мағ ынада қ олданады. Біріншісі- саяси режимді мемлекеттің бү кіл саяси жү йесіне таратады, ал оның екінші жағ ынан саяси режимді тек мемлекеттің қ олданатын ә дістері деп тү сінуге болады.

Саяси режим деморатиялық жә не деморатияғ а қ арсы режимдерге бө лінеді. Саяс режимнің мынандай тү рлері болады: деспотиялық, аристократиялық, шектелген-демократиялық, либералды-демократиялық, теократиялық, ә скери-полицейлік, формалды-демократиялық, патерналистік жә не т. б. Саяси режимдердің негізгі бө лінуі: демократиялық жә не демократияғ а қ арсы режимдер.

Демократияғ а қ арсы режимдер. Халық басқ ару процесіне қ атыспайтын жә не оның еркімен санаспайтын режимдер осы тү рге жатады. Фашистік режим(Болгария, Германия, Жапония, Италия). Халық тың саяси қ ұ қ ық тары шектеледі, жалғ ыз партия мемлекеттік аппаратты басқ арады жә не онымен біртұ тас болады, ә скер басқ а қ ұ қ ық қ орғ ау органдары кү шейеді, мемлекеттің экономикасы жә не сыртқ ы байланыстары соғ ыспен байланысты болады. Ә скери режим( Чили, Португалия) мемлекеттік тө нкеріс ө ткеннен кейін ө кілеттік органдардың рө лі тө мендеп, ә скер мемлекеттің негізгі функцияларын басып алады. Расистік режим осы ә дістердің барлығ ын тек бір немесе бірнеше ұ лттарғ а қ арсы қ олданады.

Демократиялық режим. Бұ л халық тың қ ұ қ ық тарына кепілдік берген, демократиялық ә дістердің кө бін мемлекет басқ ару процесінде қ олданғ ан режим. Бірақ демократияның даму жолы ө те ұ зын, сондық тан демократиялық режимдері кү шті дамығ ан елдер бар( Англия, Бельгия, Исландия), демократия ә дістері жаң а қ алыптасып келе жатқ ан елдер( Қ азақ стан, Оң тү стік Корея), демократия формалдық тү ріне енгізілген(СССР, ГДР)

⇐ Предыдущая 12