1. XVII – XVIII ғ. басындағы Қазақ хандығының әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайы.

ХҮ І-ХҮ ІІ ғ асырларда Қ азақ Ордасы нығ ая тү сті, оның шекарасы қ азақ тардың этностық аймағ ының негізгі бө лігін қ амтыды. Кү мә н келтірмейтін деректерге қ арағ анда 1695 жылы Қ азақ Ордасына 32 қ ала кірген. Сол тұ стағ ы тарихшы Нұ р-Мү хаммед былай деп жазғ ан: " Қ азақ хандарының ерекше мекендері бар. Ү лкен Орданың сарайы - Тә шкентте, Орта Орданікі Тү ркістанғ а орналасқ ан. Қ алада кө ң ілі соқ қ анда ғ ана тіршілік етеді, кө біне ордаларымен далада кө шіп жү реді. Шаруаларына қ алдырып кеткен арнайы адамдары иелік жасайды". Қ азақ жерінде мемлекет қ алыптастырудың бай тә жірибесі бар. Мұ нда ә уелде басқ арушы бекзаттардың дә стү рлері, ә дет-ғ ү рыптары, беделіне негізделген билік ү стемдік жү ргізді. Тү ркі қ ағ анаты кезең інен бері қ арай ө ктем билікке ауысу басталды. Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы кезінде биліктің екі тү рінің бірігуі орын алды. Ө зіндік далалық демократия орнық ты, онда хандардың (Шың ғ ыс ә улетінің ) мық ты билігімен қ атар халық тан шық қ ан билер мен батырлардың ық палы кү шейді. Осы мемлекеттердің барлығ ында да жауынгерлер жинақ таудың жү йесі, билік ету мен бағ ынудың қ арым-қ атынастарын реттейтін қ ү қ ық тық тә ртіп орнады. Тә уелсіз Қ азақ станның қ азіргі қ алыптасуы - уақ ыт жү йесіндегі тынымсыз ғ амалия - этнополитогенездің оның мемлекеттігінің ө ткені, бү гінгісі мен болашағ ына қ атынасы. Бірақ бұ л ү здіксіз процесс тарих мезгілінің ә рқ илы сатыларында оның сандық жә не сапалық тұ рақ тылығ ын бейнелемейді. Сондық тан сандық жә не сапалық ө згерістердің ара қ атысына, егемендік нышандарының пісіп жетілуіне қ арай кө шпенді тайпалар этнополитогенезінің даму уақ ытын дә уірлер мен кезең дерге саралап жіктеуге болады. Тү птеп келгенде, олардың барлығ ы да Қ азақ стан мемлекеттігінің қ алыптасуын бейнелейді. Жалпы біздің мемлекеттің қ аз тү руы мен дамуы уақ ыт бойынша ү здіксіз де ү зілмейтін жағ даят. Ө йткені қ ола дә уірдің басында пайда болғ ан еуразиялық далалық тардың тарихы мен мә дениетіндегі бірлік пен сабақ тастық жоғ алғ ан жоқ, тек қ ана кө нетү ркілік дә уірдің тууына орай жаң а этностық рең дерге ие болды. Кө птеген ө зге халық тар сияқ ты, қ азақ тардың арғ ы аталары ө здерінің жалпы мемлекеттігіне біздің дә уірдің орта ғ асырларында келді. Қ азақ мемлекеттану пә нін зерделеу тү рғ ысынан алғ анда, Қ азақ стан Республикасының егемендігінің бой кө теруі тұ рғ ысынан алғ анда қ азақ тардың бірнеше мың жылдық тарғ а созылатын ұ лттық мемлекеттігі тарихын тө рт дө уірге бө луге болады: Қ азақ тардың арғ ы аталары - далалық тардың бірлескен тіршілігін потестарлық тұ рғ ыда ұ йымдастыру дә уірі. Бұ л жерде далалық тардың табиғ и қ оғ амдастық тарының ұ йымдастырылуын айтып отырмыз; Қ азақ мемлекеттігінің ә улеттік (династиялық ) дә уірі; Қ азақ станның мемлекеттік тә уелсіздікке конституциялық даму жолымен жақ ындау дә уірі, Қ азақ стан Республикасының ә лемдік қ оғ амдастық та тә уелсіз мемлекеттік даму дә уірі.
Батыс Еуропаның ақ сү йек корольдіктері мен Қ ытайдың тө решілік империяларына қ арағ анда далалық ұ лыстар ә скери демократиялар ретінде ө мір сү рді. Хан қ ұ рылтайда сайланатын, ал билік оның танымалдығ ына бағ ынышты болды. Сайып келгенде хан, патша, немесе ө мір бойлық президент болмағ ан, - деп атап кө рсетеді Л. Гумилев, - оның айырмасы -ол қ айта сайланбайтын, тақ ты тек ө мірімен бірге тапсыра-тын болғ ан. Биліктің қ оғ ам алдындағ ы жауапкершілігі осылайша жү зеге асырылғ ан.

⇐ Предыдущая 123 Следующая ⇒