1. Қазақстандағы әлеуметтік демографиялық үрдістер ХХ ғасыр

Жоспар

1. Қ азақ стандағ ы ә леуметтік демографиялық ү рдістер ХХ ғ асыр

2. XVII – XVIII ғ. басындағ ы Қ азақ хандығ ының ә леуметтік-экономикалық жә не саяси жағ дайы.

3. Қ ортынды.

1. Қ азақ стандағ ы ә леуметтік демографиялық ү рдістер ХХ ғ асыр

Қ азақ станның тарихи демографиясының тарихнамасы ө з бастауын Қ азан тө ң керісіне дейінгі кезең нен алады. Қ азақ станды отар ретің де тезірек игеруде патша ү кіметі бұ л бағ ыттағ ы зерттеулерге белгілі дә режеде ынталылық танытты. Сондық тан, Қ азан тө ң керісіне дейінгі орыс зерттеушілері кө птеген қ ұ ң ды деректерді ғ ылыми айналымғ а тартқ анымен, зерттеу барысында ұ лыдержавалық мү ддені бірінші кезекке қ ойып, соғ ан сай қ ызмет етуге тырысты. Патша ү кіметінің Қ азақ стандағ ы отаршылдық саясаты қ оныстандырудың қ азақ халқ ын кү йзеліске ұ шыратып, ө з елінде қ азақ тардың ү лесін азайтып келе жатқ андығ ы XX ғ асырдың басында Ә. Бө кейхан, А. Байтұ рсынов М. Тынышпаев, М. Дулатов секілді Алаш қ озғ алысы қ айраткерлерінің ең бектерінде ө ткір сынғ а алынды. 1920-жылдары Қ азақ станда демография мә селесіне ерекше кө ң іл бө лінді. Бірақ, кең естік биліктің жү ргізген саяси жә не ә леуметтік-экономикалық реформаларының қ азақ халқ ын демографиялық апатқ а ә келгені бү ркемеленіп, халық санына қ атысты кө птеген статистикалық материалдар мен мұ рағ ат қ ұ жаттары зерттеушілер ү шін жабық болды. Қ айта қ ұ ру кезіндегі жаң аша пайымдау мү мкіндігі тарихи демографиялық мә селелердің кең тү рде зерттелуіне серпін берді. Қ азақ стандық ғ алымдардың алғ ашқ ы ең бектері Қ азан тө ң керісіне дейінгі Қ азақ стан демографиясы мә селелеріне арналды. Тарихи демографиядағ ы «ақ таң дақ тардың » бетін ашуда да бірқ атар жетістіктер болды. Демография мә селелері экономистер, географтар жә не философтарды да қ ызық тырды. Олар халық тану мә селесін ең бек ресурстарын пайдалану мү мкіндігі аспектісінде қ арастыра отырып, тарихи демографияның кейбір мә селелеріне де назар аударып отырды. Республикамызда арнайы тарихшылар тобы қ ұ рылып, қ азақ стандық демографиялық мектеп те қ алыптасып келеді. Тың облыстарының демографиялық жағ дайларын зерттеуден бастағ ан Ақ мола қ аласында ірге кө терген демографтар мектебі де нә тижелі зерттеулер жү ргізуде. Бұ л Қ азақ стандық тарихи демографияның тү йінді мә селелерінің бә рі шешілді деген сө з емес. Керісінше, қ азақ стандық демографтар алдың дағ ы зерттелуге тиісті мә селелер кө п. Тақ ырыптың зерттелу дең гейі. 1939-1959 жылдардағ ы Қ азақ стан халқ ының сан-салалы ө згерістерін талдамастан бұ рын, осы кезең мә селелері қ арастырылғ ан зерттеулерге шолу жасалық. 1939-1959 жылдар аралығ ындағ ы республика халқ ының санын, ұ лттық, жыныстық, жастық жә не ә леуметтік қ ұ рамын, білім дең гейін, мамандығ ын, кө ші-қ он т. б. мә селелерін талдауғ а арналғ ан зерттеулер ү стіртін, тар кө лемде кездеседі. 1960-1970 жылдарғ а дейін жарияланғ ан тарихи ә дебиеттерде республиканы мекендеген халық тардың демографиялық дамуының кейбір аспектілері Қ азақ станның ә леуметтік даму мә селелерінің жиынтығ ында ғ ана қ арастырылды. Жұ мысшы табының, шаруалар мен интеллигенция тобының қ алыптасуы мен даму процесін зерттеуде демографиялық статистиканы қ олданғ ан зерттеушілер, республиканың ә леуметтік топтардың демографиялық сипаттамаларына, ә сіресе ө неркә сіптік кө ші-қ онның ерекшелігіне тоқ тамай кете алғ ан жоқ. Жұ мысшы табы мә селесін зерттеген ғ алымдар, нақ тылап айтсам А. Н. Нү сіпбеков, М. Х. Асылбеков, С. Б. Нұ рмұ хамедов, Б. Н. Ә бішева, Н. Е. Едігенов, Н. Г. Пан, Ю. И. Романов, Қ азақ стан шаруалары тарихын қ арастырғ ан А. Б. Тұ рсынбаев, Б. А. Толепбаев, Г. Ф. Дахшлейгер, Т. Б. Балақ аев, К. Н. Нү рпейіс, интеллигенция тобының қ алыптасуы мен дамуына арналғ ан Р. Б. Сү лейменов, Ш. Ю. Тастанов, Х. М. Ә бжанов жә не т. б. ең бектерінде Қ азақ стандағ ы этнодемографиялық процестерді анық тайтын кейбір статистиқ алық жә не мұ рағ аттық кө лемді материалдар ғ ылыми ортағ а енгізілді. А. Н. Нү сіпбеков монографиясында республикадағ ы маман жұ мысшыларды даярлау жолдарына тоқ тала отырып, ауыл шаруашылығ ын ұ йымдастыруда кателіктер жіберілгендігін, ұ лттық мамаң дарды даярлауда да кө п кемшіліктер болғ андығ ын атап ө теді. Г. Ф. Дахшлейгер зерттеулерінен 1930-жылдардағ ы жұ мысшылардың қ алай даярланғ аң дығ ы, жұ мысшылар мен халық тың ауылда тұ ратын бө лімнің ә леуметтік қ ұ рамы, сондай-ақ, сол жылдары Қ азақ станның қ анша округтерге, аудандарғ а бө лінгендігі жә не олардағ ы халық тың ұ лттық қ ұ рамы туралы мағ лұ мат алуғ а болады. С. Б. Баишев пен Г. ФДахшлейгер мақ аласың да тың ды игерудің республика халқ ының этнодемографиялық қ ұ рылымына тигізген ә сері айтылады. А. Б. Тұ рсынбаевтың 1957 жылы шық қ ан ең бегің де ұ жымшарлардағ ы ә йелдер саны берілген. 1960-жылдары А. Б. Тұ рсынбаевтың жетекшілігімен, Қ азақ станның ауыл шаруашылығ ындағ ы ұ жымдастыру жайына арналғ ан жинақ жарық кө рді. Мұ нда 1939-1941 жылдарғ а байланысты мә ліметтер бар. Академик Р. Б. Сү лейменов, Х. Н. Бисенов енбектерің де Қ азақ стандағ ы мә дени тө ң керіс тақ ырыбын ашты.

12 3 Следующая ⇒