ЖАС ҰРПАҚ БОЙЫНДА ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ

КІРІСПЕ

Мемлекет басшысы – Ұ лт кө шбасшысы Н. Ә. Назарбаевтың: «Қ азақ станның ә леуметтік жаң ғ ыртылуы: Жалпығ а Ортақ Ең бек Қ оғ амына қ арай 20 қ адам» бағ дарламалық мақ аласы мен «Қ азақ стан білім қ оғ амы жолында» интерактивті дә рісі қ азіргі уақ ытта барша қ азақ стандық тардың басты назарында болып отыр. Елбасы аталмыш мақ алаларында тә уелсіздік жылдары мен бейбіт кезең дегі еліміздің ә леуметтік-экономикалық қ айта тү рленуіне толық қ анды талдау жасағ ан болатын. Сондай-ақ, Елбасы ХХI ғ асырдың реалийлеріне сә йкес ә рекет етудің тактикалық жоспарларын нақ тылай отырып кө рсеткен. Ә сіресе, Президенттің қ азақ стандық табысқ а қ ол жеткізудің ү ш кілті туралы ережені шығ армашылық кө зқ араспен қ арастыра келе, оны байыпты да терең тұ рғ ыдан мазмұ ндауында да ү лкен теориялық жә не практикалық мә н жатыр. Бұ л, біріншіден, 135 этностың басын біріктіруші бү кіл қ азақ стандық тардың ынтымақ тастығ ы. Екіншісі – толеранттылық болса, ал ү шіншісі – тарихи тағ дырлардың қ ауымдастығ ы.

Толеранттылық XXI ғ асырда экономикалық дамудың маң ызды факторы жә не ә лемдік экономиканы рецессия жағ дайынан алып шығ ушы тұ тқ а болып отыр. Қ азақ станда бұ л тә сіл уақ ытпен тексеріліп, сынақ тан ө ткізілген, сондай-ақ оның тиімділігі тарихпен дә лелденген. Қ азақ стан осында ө мір сү ріп жатқ ан ә ртү рлі ұ лттар мен ұ лыстардың шынайы Отаны бола білді. Олардың жалпы тарихи тағ дырлары ұ қ сас жә не біздің бә ріміз ү шін бейбітшілік пен достық ты, ұ лтаралық жә не конфессияаралық татулық ты сақ тау маң ызды болып қ ала бермек. Тек ө зінің ұ лттық шығ у тегін сыйлағ ан адам ғ ана басқ алардың мә дениетін сыйлай алады. Басқ а этностардың рухани дү ниесін терең тү сіне білгенде ғ ана сол тү рлі ұ лт адамдарының басын біріктіре алады.

ХХІ ғ асыр ә лемдік жаһ андану саясатында Қ азақ стан Республикасының мемлекеттік болмысын қ алыптастыру, оның егемендігін нығ айтып, ар - намыс, мінез – қ ұ лық, дү ниетанымын, шыдамдылық қ асиеттерін қ алыптастырып, ұ лттық рухани қ ұ ндылық тарымыз арқ ылы ә лемдік ө ркениетке жету, білім мен біліктілікті жетілдіруде халық тың асыл мұ раларын пайдалану маң ыздылығ ы артуда. Осындай асыл қ асиеттерімізді жас ұ рпақ бойына, ақ ыл – парасатына азық ете білуге қ алыптастыру жолында класта жә не кластан тыс ө ткен іс – шаралардың мә ні ө те зор.

Қ ай ғ асырда болсын, ұ лт ө мірін ө ркендетуші саналы да сауатты, ұ лтжанды, рухы биік, ақ ыл парасаты мол, мә дени – ғ ылыми ө рісі кең, тө зімді тұ лғ аны қ алыптастыру – қ оғ ам алдындағ ы басты міндет. Халық ө зіне дейінгі қ оғ амда қ олы жеткен тә рбиелік жақ сы дә стү р атаулыны жинақ тап пайдалана отырып, шынайы адамгершілік, табандылық қ асиеттерге баулып тә рбиелеуді мақ сат етіп отырғ ан. Ұ рпақ бойындағ ы осы қ асиеттерді қ алыптастыру талабы қ азіргі білім беру орындарының алдына ерекше міндеттер қ оюда. Ө йткені ө мір сү ру қ аншалық ты кү рделі болса, алдындағ ы мақ сатынан айнымай, жолда кездескен қ иындық ты ө з бетімен шеше алатын, адами мінез –қ ұ лық қ асиеттерін басқ ара алатын ө мір сү руге бейімделген, тұ рақ ты тұ лғ аны тә рбиелеу оң ай мә селе емес. Бү гінгі таң да тә рбие саласында жиі кездесетін толеранттық ұ ғ ымына тоқ талатын болсақ, қ азақ ойшылдарының ең бектерінде тікелей толеранттық ұ ғ ымы табылмағ анымен, гуманизм, ізгілік, халық тық бірлік туралы идеяларының ерекше дамуын ХХ ғ асырдан байқ ауғ а болады.

«Толеранттық » деген атауы халық аралық термин сө з болғ анымен, мазмұ н-мағ ынасы қ азақ тың тө л сө зі — кә дімгі тө зімділік дегеннің баламасы. Ол қ арапайым тұ рмыста кө ршінің кө ршіге деген тө зімділігінен бастап, кең ауқ ымда мә дениеттер арасындағ ы, діни конфессиялар арасындағ ы, ұ лттар, ұ лыстар, тілдер арасындағ ы ө зара тө зімділікті, ымыраласуды білдіреді. Толеранттық яғ ни ө зінен ө згенің айырмашылық тарын мойындау, сыйлау; ө зінен ө зге сенімдегі, кө зқ арастағ ы, мінез-қ ұ лық тағ ы басқ аның қ ұ қ ын мойындау арқ ылы қ ақ тығ ыстардың шешімін табу мү мкіндігін іздестіруге апаратын адамның кү нделікті тұ рмыста басшылық қ а алып отыратын ө негелік жү ріс-тұ рыс ережесі. Кө біне толеранттық ретінде ө згелердің кемшілігіне кешіріммен қ арау, тө зе білу, басқ аны қ абылдай білу тү сініледі.

ЖАС Ұ РПАҚ БОЙЫНДА ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ Қ АЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ

Адам ә лемі таусылмас ақ параттар алмасуы, адамдардың бір - бірімен қ арым – қ атынасы мен тілтабысуы. 19 ғ асырдың неміс философы Артур Шопенгауердің тұ жырымдауынша, білімнің ең биік кө рсеткіші – тә рбие боп табылады. Педагог қ андай ұ рпақ ты тә рбиелеу керек? Толық интеллигентті тұ лғ аны ма, ә лде бітіспес сарбазды ма? Бұ л сұ рақ тар кө біне публицистикалық мақ алаларда, ғ ылыми зерттеулерде, ең бастысы кү нбе - кү нгі ө мірде жә не білім беру тә жірибелерінде туындап отырады. Қ азіргі жаһ андану жағ дайында ө зінің ерекшеліктерін сезіне отырып, басқ алармен тең дә режеде, сыйластық та ө мір сү ре алатын тұ лғ а тә рбиелеу ө зекті мә селелердің бірі. Бұ л істе жетістікке жету ү шін ең алдымен педагогикалық процестің жетекші субъектісі – педагог - тә рбиеші даярлауғ а жаң а кө зқ араспен қ арау, оның толеранттылығ ын қ алыптастыру қ ажет. Толеранттылық тың негізі - ө зінің «басқ ағ а, бө тенге» қ атынасын бақ ылау болып табылады. Бұ л кү нделікті кездесетін, тұ рмыстық дең гейден бастап кә сіби қ арым - қ атынас жасауғ а дейінгі аралық ты қ амтитын мә селе болып саналады. «Толеранттылық » терминін саралау барысында ғ алымдар арасында елеулі қ айшылық тар туындайды. Жалпы толеранттылық тың мә ні неде? Оның шекаралары қ андай жә не шегі бар ма? Міне, осы сұ рақ тарғ а философия, педагогика, психология, ә леуметтану, т. б. гуманитарлық ғ ылымдар ө кілдері жауап іздеп келеді. «Толеранттылық » терминіне шет тілдері сө здігінде екі мағ ынада тү сініктеме беріледі: 1) бір нә рсеге, біреуге тө зімділік, тө зу, шыдау; 2) биологиялық, медициналық тұ рғ ыда – иммундық реакцияның жартылай немесе толық тай болмауы, яғ ни ағ заның ауруғ а қ арсы тұ ратын антиденелер шығ ару қ абілетінің тө мендеуі.

Бү гінде байтақ елімізді мекендеген барлық ұ лттар мен ұ лыстар патриотизм ұ ғ ымын жаң аша тү сіне бастады. Олар бұ л ұ ғ ымды тек ата тегімен ғ ана байланыстырып қ оймай, Қ азақ станның мемлекеттілігі, басқ а ұ лттың мә дениеті мен дә стү ріне деген толерантты кө зқ арас сияқ ты қ асиеттер арқ ылы қ арастыруда.

Толеранттылық қ азіргі ғ ылымда ә р тү рлі аспектіде қ арастырылады: ә леуметтік, діни, саяси, жыныстық, этникалық, т. б. Осылардың ішінен біздің зерттеу пә німізге байланысты этникалық толеранттылық ты жеке бө ліп қ арастырайық.

«Этникалық толеранттылық » басқ а ұ лт ө кілдерінің сыртқ ы тү рін, ойлау жү йесін, ө зіндік ұ лттық, мә дени ерекшеліктерін, іс-ә рекетін принципті тү рде қ абылдай алу қ абілеті ретінде кө рінеді. Яғ ни этникалық толеранттылық – ұ лтаралық ө зара сыйластық, ынтымақ тастық деген ұ ғ ымды білдіреді.

Жетекші сарапшылардың пікіріне сү йенсек, қ азақ стандық қ оғ амдағ ы қ алыптасқ ан толеранттылық тың негізінде бірнеше фактор жатыр.

Бірінші фактор – адамдардың елдің болашағ ына сеніммен қ арауы. Қ азақ станның 2030 жылғ а дейін даму Стратегиясы нақ ө мірлік болашақ қ а деген сенімділікті, тү сінушілікті арттырғ ан қ ұ жатқ а айналып, қ оғ амымыздың қ арқ ынды тү рде дамуын алғ а жетелеудің болжамды жоспарын ұ сынды. Ал Стратегияда айтылғ ан жоспарларды сатылай жү зеге асыру ел азаматтарының ә леуетін жү зеге асыруғ а зор мү мкіндіктер береді.

Екінші фактор – еліміздің ө ткен тарихы. Халқ ымыз бірде кең байтақ елінің ен даласынан кө з алартқ ан сырт дұ шпанғ а ұ лтарақ тай да жерін қ имай, жауымен қ асық қ аны қ алғ анша шайқ асатын қ аһ арлы қ азақ болса, енді бірде табалдырығ ын аттағ ан қ онағ ын қ ұ дайдай кү тіп, оғ ан дастархан боп жайылуғ а, тө сек боп тө селуге дайын дархан қ азақ. Толеранттылық сө зінің бір синонимі “қ азақ ы мінез” болар, сірә.

Ү шінші фактор – мемлекет қ ұ раушы жергілікті халық тың ө зіндік ерекшелігі. Қ азақ тар мың дағ ан жылдар бойы сыртқ ы жағ дайлардың ө згеріп тұ руында ө зіндік бейімделу мү мкіндіктерін кө рсете алғ ан ұ лы кө шпенділер мә дениетінің мұ рагерлері. Қ азақ жері арқ ылы ө ткен Ұ лы Жібек жолы Батыс пен Шығ ыс ө ркениетін байланыстырушы алтын кө пір іспеттес қ ызмет атқ арып, керуен жолдары мә дениет жә не біліммен екі бағ ытты да сусындатты. Кө не қ азақ жеріне ө зіндік зор ық палын тигізді. Жалпы, Жібек жолының қ азақ жерінен ө туінің ө зі мә дениет ә ртү рлілігін, басқ алар мә дениетіне, тіліне жә не діни кө зқ арасына деген тү сінушілігін қ алыптастырғ аны белгілі.

Тө ртінші фактор – қ азақ тың ұ рпағ ын кек сақ тамайтын етіп тә рбиелей алу қ асиеті. Қ азақ басынан тағ дырдың талай қ атал сынын кешірді. Беріден қ айырғ анның ө зінде, ХVІІ-ХVІІІ ғ асырлардағ ы Жоң ғ ар шапқ ыншылығ ы, Ресей империясының езгісі мен кешегі Кең ес ө кіметі заманындағ ы зобалаң аштық ты басынан кешіріп, саяси қ уғ ын-сү ргіннің де қ ұ рбаны болғ ан халық. Алайда, қ ылышынан қ ан тамғ ан замандарда таң дары азаппен атса да, басқ адан кек алу мақ сатында қ ылышын қ айрамағ ан, тағ дырдың ауыртпалығ ына қ айсарлық танытқ ан халық. Ө ткенге бой ұ сынбай, келешекті аң сап ел бірлігі мен молшылығ ын бата тілегіне қ осып ұ рпағ ына аманат ретінде қ алдырып отырғ ан халық.

Бесіншіден, жазба ә дебиеті кешірек дамығ анмен, ғ асырлар бойы ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а аманат ретінде жеткен, сарқ ылмас мол қ азына болып табылатын ауыз ә дебиеті, батырлар жырлары, Қ азтуғ ан, Шалкиіз толғ аулары мен Доспамбет, Бұ қ ар жырау, Дулат, Махамбет сынды жауынгер ақ ын-жыраулардың отаншыл шығ армашылығ ы арқ ылы бү гінгі ұ рпағ ына Отанғ а деген сү йіспеншілікті дә ріптеп, қ азақ болып туғ анын мақ танышпен ауыз толтыра айтуғ а мү мкіндік беріп отыр. Тарихы бар халық қ ана – ұ лы халық.

Алтыншы– халық тың ұ лылығ ын танытатын тағ ы бір белгі – оның тілі. Сонау ХІХ ғ асырда қ азақ мә дениеті мен тілін зерттеген Еуропа ғ алымдары тү ркітанушылар В. Радлов, П. Мелиоранскийлер “тү ркі тілдерінің ішінде ең таза тіл – қ азақ тілі” екенін атап кетеді. Қ азақ тіл білімінің негізін қ алаушы А. Байтұ рсынов қ азақ тілін былай деп бағ алайды: “тү ркі тілін ХХ ғ асырғ а дейін аздырмай, қ аз-қ алпында сақ тап келген алғ ыс пен абырой қ азақ қ а тиіс”. Тілге деген бұ дан асқ ан бағ а болмаса керек. Қ андай қ иын кезең дерді бастан кешірсе де, қ иыннан қ иыстыра алатын тілінің байлығ ын, оның тазалығ ын кейінгі ұ рпағ ына жеткізе алғ ан халық ұ лы халық емес пе?!

Жетінші– жаугершілік замандарды басынан кешіріп, халық ретінде жойылудың аз-ақ алдында болғ ан қ азақ “қ ой ү стіне бозторғ ай жұ мыртқ алағ ан” заманды аң сап, бейбіт ө мірді қ алағ ан халық екенін танытып, бауырына сан ұ лттың баласын басып, дастарқ анын бө лісіп, талайғ а баспана беріп отыр. Бү гінгі кө п этносты Қ азақ стандағ ы татулық пен келісімнің болуы да, ең алдымен қ азақ тың ұ лылығ ын танытса керек.

Мемлекет қ ұ раушы халық ретінде қ азақ халқ ы елдегі этносаралық бірлік пен келісімнің сақ талуына қ алай жауапты болса, басқ а этностар да мемлекеттің алдында ө з жауапкершілігін соншалық ты сезінуі қ ажет деп ойлаймыз.

Ұ лтына қ арамастан Қ азақ станда тұ ратын ә рбір азамат Қ азақ станды туғ ан Отаным деп тү сінуі қ ажет. Сонда ғ ана адамның жү регінде қ азақ стандық патриотизм сезімінің, ө з Отанына деген перзенттік мақ таныш сезімнің ө ркен ғ ажайып тамырлануына негіз қ аланады. Яғ ни, этносаралық интеграцияның базасы емес, адамдардың ө зін-ө зі азаматтық билеуі, Қ азақ стан халқ ының бір бө лшегі ретінде сезімі дамып қ алыптасады.

«Тө ртеу тү гел болса тө бедегі келері» хақ. Сан ұ лттың мекені болғ ан мемлекетіміздің алар асуы алда. «Байлық – байлық емес, бірлік – байлық » дегендей, расында, Қ азақ станның саяси-ә леуметтік дамуында «бірлік» категориясы ең негізгі қ ұ ндылық болып табылады. Бірлігі бекем елдің болашағ ы нұ рлы, келешегі кемел. Ә рдайым осы бірлігімізден айырылмай, татулығ ымыздан танбай, жұ бымызды жазбай, болашақ қ а бірге қ адам баса берейік. Ел тыныштығ ының тұ нығ ы бұ зылмай, бейбіт елдің берекесі арта берсін!

Нейропсихологияда бала бойындағ ы иммундық реакцияның тө мендеуінің себебін жағ ымды жылы сө здердің жетіспеушілігінен болатындығ ын тә жірибе жү зінде дә лелдеген. Ал педагогикалық сө здіктерде бұ л ұ ғ ымғ а «қ айсыбір жағ ымсыз факторғ а жауап ә рекеттің болмауы не бә сең суі; оның ә серіне сезгіштіктің тө мендеуінің нә тижесі» деген анық тама беріледі.

Біраз жағ дайда оны тікелей «тө зімділік» сө зімен байланыстырады. Қ азақ тілінде «тө зім» сө зі «шыдам», «сабыр», «тағ ат» мағ ынасында да қ олданылады. Яғ ни, «тө зімді болу» - басқ ағ а, оның ісіне, қ ұ былыстарғ а шексіз тө зу, шыдауды білдіреді.

Толеранттылық ұ ғ ымы латын тілінен аударғ анда – шыдамдылық. Яғ ни ө згелердің дү ниетанымы мен ө мір сү ру салттарына, тә ртіпке тө зімділікпен қ арау. Ә леуметтік толеранттылық ө згелердің кө зқ арасына тү сінушілікпен қ арап, ө згелерді, олардың мә дениетін сыйлауды білдіреді. Толеранттық қ атынас адамның қ ұ қ ық тарын, еркіндікті жә не қ ауіпсіздікті қ амсыздандыратын ә леуметтік қ ұ ндылық боп табылады. Педагогикалық лексионғ а толеранттылық ұ ғ ымы бертін келе ене бастады. Ө йткені қ азіргі таң да отбасы аралық, ұ лтаралық, халық аралық келісім осы ұ ғ ымғ а тікелей қ атысты боп отыр. Ал толеранттылық ты ұ рпақ бойына сің іру – тә рбиенің еншісінде.

Толеранттылық ты қ алыптастыру кү рделі ү рдіс. Мұ нда да мектеп психологы мен сынып жетекшінің кө мегінсіз болмайды. Ең алдымен психологтың кө мегіне жү гінеріміз анық. Яғ ни тұ лғ аның толеранттылық дең гейін диагностакалаусыз оны қ алыптастыру жұ мысын жоспарлау мү мкін емес. Сондық тан психолог тү рліә дістердіпайдаланаотырыптұ лғ атолеранттылығ ының қ алыптасудең гейінанық тапберуішарт. Жә не де толеранттылық принциптеріненегізделгенбілімділіккеайрық шакө ң ілбө лінуіқ ажет. Оқ ушының толеранттыақ ыл-есіө зінің ұ лттық, халық тық мә дениетінуағ ыздайалуү рдісіндежә небасқ а да этностар мен халық тардың мә дениетінің даму жә нежү руқ ұ қ ығ ынмойындауү рдісіндеқ алыптасады. Оның кең кө лемдеболуыбалалардың біртектіэтникалық ортада, мемлекеттіктілдеоқ ытатынмектептердедамыпжә неө суінетә уелді. Біздің мектепроліненалатынболсақ – оқ ушылардымемлекеттіктілдетә рбиелеп, оқ ытужә не «.. ө змә дениетінтерең білу – басқ аларғ ақ ызығ ушылық қ арым-қ атынастың фундаменті. Ал кө птегенмә дениетпентанысу – рухани баю жә не даму негізі» делінгенҚ азақ станРеспубликасының этномә дениеттібілімділікконцепциясынанегізделеотырып, мектептің іс-ә рекетінің мақ сатыанық талды: этнопедагогикажә не этнопсихология моральдарының негізіндедү ниенітануғ ақ абілеттіадамгершілігі мол, рухани бай тұ лғ ақ алыптастыру. Оқ ушылардытолеранттылық қ атә рбиелеу руханиадамгершіліктә рбиенің негізіндежү ргізіледі. Бұ лекітә рбиебірбірінтолық тырыпотырады. Бала бойында адамгершілікнегізіқ алыптаспағ анжағ дайдаоның бойынатолеранттық тә рбиенідарытамындеумү мкінемес.

12 3 Следующая ⇒