ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаевтың еуразиялық жобасы.

1. Қ Р Президенті Н. Ә. Назарбаевтың еуразиялық жобасы. Еуразиялық жоба - 1990-шы жылдардың бірінші жартысындағ ы мемлекет басшысының тұ жырымдамалық ілімі, егеменді Қ азақ станның ұ лттық -мемлекеттік стратегиясының маң ызды бө лігі. Президент «халық аралық бірлестіктер тә жірибесін ұ зақ зерттеп, ТМД елдеріндегі жағ дайды жете талдап» «ық палдасу ү дерісін жылдамдату керек» деген қ орытынды жасады. Алғ аш рет Еуразиялық бастама елбасының 1994 жылы 22 наурызда Ұ лыбританияғ а ресми тү рде барғ ан сапары кезінде тезистік тү рде айтылды. Президент Н. Ә. Назарбаев «Chatһ am House» аталатын Королеваның халық аралық қ атынастар институтында сө з сө йлеп бұ рынғ ы кең естік кең істіктің дамуында екі баста бой кө рсетіп отырғ анын кө рсетті: бір жағ ынан – ұ лттық мемлекеттілікті қ алыптастыру, екінші жағ ынан – ық палдасудың қ ажеттілігі. Мемлекет мү ддесін, аймақ тың тұ рақ тылығ ын жә не қ ауіпсіздігін қ амтамасыз ету басты мақ сат болды. Лондонда бірінші рет мемлекетаралық бірлестік – «Еуро-Азиаттық одақ тың » аты ұ сынылды.

1994 жылы наурызда Н. Ә. Назарбаевтың еуропалық аудиторияғ а ө з елінің ө ркениеттік жә не геосаяси ерекшелігін тү сіндіргенінің ерекше мә ні болды: «Қ азақ стан – еуропалық жә не азиаттық тамырлар қ абысқ ан Азиядағ ы бірегей мемлекет. Ә р тү рлі халық тардың ө кілдері ә р алуан бірлікті қ ұ райды. Ә р тү рлі мә дениеттер мен дә стү рлердің ү йлесімділігі бізге еуропалық жә не азиаттық мә дениеттердің, Шығ ыс пен Батыстың ең ү здік жетістіктерін сің іруге мү мкіншілік береді. Қ азақ станның орны ерекше – ел, «еуро-азиаттық қ ұ рылық тың жү регінде» орналасқ ан, тағ дыр еркімен Ресей мен Қ ытайдың арасында «аралық орынды» алады. «Біздің республикамыздың феномені сонда, біз бір уақ ытта еуропалық та жә не азиаттық та аймақ тық халық аралық ұ йымдардың мү шесіміз, біз ө зіміздің геосаяси жағ дайымыздың мә нін тү сінеміз жә не оғ ан қ оса қ ауіпсіздікті нығ айту бойынша орталық болуғ а да дайынбыз». Бұ л тезистерде Қ азақ станның еуразиялық жағ дайының ерекшелігін тү сінудің болашағ ы мен жетістігі мазмұ ндалды жә не қ азіргі қ азақ стандық еуразиялық тың ү ш дең гейі кө рсетілген: біріншіден, ұ лттық -мемлекеттік дең гей, мұ нда Қ азақ стан азиаттық та, еуропалық та ел ретінде тү сініледі; екіншіден, аймақ тық дең гей, мұ нда ө зара тиімді еуразиялық бірігуге кө ң іл бө лінеді; ү шіншіден, ғ аламдық дең гей, мұ нда Қ азақ стан Батыс пен Шығ ыстың қ атынасында «ортадағ ы» жағ дайды алатын ел ретінде қ арастырылады. Н. Ә. Назарбаев Лондондағ ы сө йлеген сө зінде 1994 жылы Еуразиялық жобағ а кө зқ арастың қ алай қ алыптасқ анын кө рсетеҰ лыбританиядағ ы сө йлеген сө зі жобаны Мә скеуде ашық ұ сынуғ а негізгі дайындық болды.

Бір аптадан кейін, 1994 жылдың 29 наурызында, Ресей Федерациясына ресми сапары шең берінде Н. Ә. Назарбаев М. В. Ломоносов атындағ ы ММУ-де сө з сө йлеп, онда Қ азақ стан басшысы жаң а аймақ тық бірлестік – «Еуразиялық Одақ » қ ұ ру жө ніндегі идеяны дамытты. Аймақ тық бағ ыттарды талдау негізінде бірігудің қ ажеттілігі жө нінде қ орытынды жасады. Ө йткені тіпті «кө п ғ асырлық мемлекеттілігі бар Еуропа елдері бірігуге келе жатыр», себебі «ә лемдік нарық тың қ атаң қ арама-қ арсылығ ын» тү сінуде Президенттің реализмі «Еуразия Одағ ын» қ ұ ру «Қ азақ стан мен Ресей» ядросынан басталуы мү мкін екендігін тү сіндірумен айқ ындалды. Н. Ә. Назарбаевтың бастамасы ғ ылыми ортаның ү лкен қ ызығ ушылығ ын тудырды. 1994 жылы 22 жә не 29 наурызда Мә скеу жә не Лондон қ алаларындағ ы сө йлеген сө зінің тарихи мә ні аймақ тық ү дерістердің болашағ ын, ә сіресе Қ азақ стан мен Ресейдің қ ұ рлық тағ ы «аралық жағ дайын» тү сіндірумен де маң ызды. Ә лем елдері еуразиялық жобаны талқ ылауда Қ азақ станды посткең естік республика ретінде емес, қ азіргі халық аралық дамуда ө зіндік жеке орны бар мемлекет ретінде қ арастырады. Қ азіргі ә лемдегі Қ азақ станның Еуразиялық мемлекет ретінде ұ станғ ан бағ ыты Президент Н. Ә. Назарбаевтың 1994 жылы жасалғ ан негізгі тұ жырымдарының дұ рыс екендігін дә лелдеді.

Н. Ә. Назарбаевтың Еуразиялық бастамасы ТМД аймағ ы ү шін –жаң ашыл жоба болып табылады. Еуразиялық бастама сол жылдардағ ы қ иындық тардың алдын алуғ а бағ ытталып, стратегиялық негізге ие болды. Елбасының «Мемлекеттердің Еуразия одағ ын қ ұ ру жө ніндегі» жобасы 1994 жылы 3 маусымда ТМД-ғ а қ атысушы мемлекет басшыларына жіберіліп, оның нә тижесі 6 маусымда қ азақ стандық, ал 8 маусымда ресейлік баспасө зде жарияланды. Жобаның тұ жырымдамалық кіріспесі маң ызды мә нге ие, онда (наурыз айындағ ы сө йлеген сө зінде де) кө рсетілгеніндей, ТМД елдерінің дамуы екі ү деріспен анық талады: бір жағ ынан, «ұ лттық мемлекеттіліктің одан ә рі қ алыптасуымен», сондай-ақ, екінші жағ ынан – «ық палдасумен». ТМД елдерінің басты мә селесі – қ абылданғ ан шешімдердің орындалмауында деп Н. Ә. Назарбаев атап кө рсетті. Осыдан келіп, «барлық қ атысушы мемлекеттер тарапынан бірлесіп қ абылданғ ан міндеттемелердің сақ талуына кепілдік беретін, ық палдастық тың жаң а дең гейіне кө шу» қ ажеттілігі туралы қ орытынды жасалады.

Қ азақ стан Президенті «жаң а ық палдастық бірлестікке» тө мендегідей анық тама береді: «ЕАО – ә рбір қ атысушы елдердің ұ лттық -мемлекеттік мү ддесін іске асыруғ а бағ ытталғ ан жә не тұ тас бірігу ә леуетіне ие, тең қ ұ қ ылы тә уелсіз мемлекеттердің одағ ы. ЕАО егемен мемлекеттердің ық палдасу нысаны болып табылады». Бұ л тұ жырым егемендік туралы принципті мә селеде ешбір кү дікке орын қ алдырмайды. Н. Ә. Назарбаевтың жобасы мемлекеттердің егеменділігін сақ тай отырып ық палдасу тұ рғ ысындағ ы бастама. «Еуразиялық одақ » жобасының негізіне алынғ ан саяси қ ағ идалар да осымен байланысты: тең дік, бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, егемендігін сыйлау, территориялық біртұ тастық пен мемлекеттік шекаралардың бұ зылмауы. Осы ө зекті қ ағ идалардың ә р қ айсысы қ атысушы мемлекеттердің ө з егемендігін сақ тауына бағ ытталғ ан. Атап айтқ анда, «Еуразиялық одақ та» жалпы немесе қ ос азаматтық қ арастырылмағ ан – ә р адам нақ ты ұ лттық -мемлекеттік азаматтығ ына ие болуы тиіс. Егеменді мемлекеттердің «Еуразия одағ ына» кіруі ерікті тү рде жү зеге асады, дегенмен жобада принципті бір пункт бар, ол жаң а қ ауымдастық тың іс ә рекет қ абілеттілігіне мү мкіндік туғ ызатын – «ЕАО-ғ а мү шелікке қ ауымдасқ ан тү рде кіруге жол бермеу». Жобаның негізгі ережелерінің ішінде, қ абылданғ ан шешімдердің орындалуының ө зара «міндеттілігі» туралы мә селенің ерекше мә ні бар (Н. Ә. Назарбаев бұ л жайында кезекті пікірталастар барысында ү немі ескертіп отырды). «Еуразиялық одақ » қ ағ аз жү зінде қ алмау ү шін, жобада ұ лттық ұ йымдардан тыс қ ұ рылымдар айқ ындалғ ан (мемлекетаралық ұ йымдарда қ абылданғ андай): Елбасылар жә не ү кімет басшылары Кең есі, ЕАО Парламенті, сыртқ ы істер министрлерінің Кең есі, мемлекетаралық атқ ару комитеті. Сонымен қ атар «Еуразиялық одақ та» «біртұ тас экономикалық кең істік» қ алыптастыру ойластырылғ анымен, біртұ тас саяси кең істік қ арастырылмағ ан. Бұ л ө те қ исынды, ө йткені қ атысушы мемлекеттер экономикаларын кіріктіре отырып, саяси егемендігін сақ тап қ алады. Н. Ә. Назарбаевтың стратегиялық ұ сыныстарына сай, еуразиялық аймақ тық бірлесу – Қ азақ стан ү шін де, сондай-ақ ТМД-ның басқ а елдері ү шін де, «ішкі ә леуетті» дамытудың тиімді қ ұ ралы. Мұ ндай нә тижелі даму (дағ дарыстан шығ у жә не экономикалық ө су) «жаң а нарық тық негізде елдердің экономикалық кірігуі жағ дайында» ғ ана мү мкін. Жобаның басым бағ ыты – прагматикалық (ө зара тиімді) экономикалық бірлесу. Бірақ, осы жағ дай сай келетін «қ ұ ралдарды», яғ ни «барабар саяси институттарды қ ұ ру қ ажеттілігіне мә жбү рлейді». Экономика саласында, Еуропалық Одақ тың тә жірибесін талдай келе, Н. Ә. Назарбаев бірқ атар «ұ лттық қ ұ рылымдардан тыс ү йлестіруші қ ұ рылымдарды» қ ұ руды қ ажет деп санайды: экономика, шикізат ресурстары бойынша комиссия, экономикалық жә не техникалық ынтымақ тастық істері бойынша қ ор, инвестициялық банк т. б. сол сияқ тылар. Қ азақ стан Президенті, 1990-шы жылдары шешілуге тиісті, бірқ атар ө ткір мә селелерді кө рсетті. Атап айтқ анда, - «біртұ тас экспорттық саясатты» жасау, жә не оны «барлық қ атысушы мемлекеттердің мү ддесіне сай» жү ргізу. Сондай-ақ, ТМД елдерінің ұ лттық заң намаларын жетілдіру мен жақ ындастыру жө нінде прагматикалық (ө зара тиімді) мақ саттар қ ойылды, ө йткені «олардың арасындағ ы айырмашылық тар, экономикалық бірлесу ү дерістерінде айтарлық тай кедергі келтірді». Жалпы алғ анда, ТМД аумағ ында «жаң а экономикалық тә ртіп» орнық тыру, «экономикалық саясатты келісіп жү ргізу» жә не «экономикалық реформаларды жү ргізудің бірлескен бағ дарламасын» қ абылдау қ ажеттілігі атап кө рсетілді. Сонымен қ атар, Еуразиялық жоба экономика саласымен ғ ана шектелмейді, онда, кү ш біріктіруді қ ажет ететін: ғ ылым, мә дениет, білім, қ орғ аныс, қ ауіпсіздік, экология мә селелері ө з орнын тапты.

Н. Ә. Назарбаев 1994 жылғ ы жобада Еуропалық мү ддеге жергілікті, аймақ тық мү дде тұ рғ ысынан ғ ана қ арап қ оймайды. Қ азақ стан Елбасы нағ ыз болашақ ты болжаушы саясаткер ретінде, экономикалық бірлесудің ғ аламдық дә режедегі мә селелерін де кө ре білген. Осы орайда «тарих қ исыны мынадай, яғ ни ә лемдік қ ауымдастық қ а бірігу тек жұ мыла кіріскенде ғ ана мү мкін болмақ ». ТМД елдері ү шін «алыс шет елдердегі қ андайда бір аймақ тық экономикалық бірлестіктерге қ айта бағ ыт алу ә рекетінің жү зеге аспайтындығ ы айқ ын болды». Бірақ аймақ тық бірлесу – бұ л бү кіл ә лем елдерінен тасалану амалы емес, керісінше, жобаның эпилогінде кө рсетілгендей «XXI ғ асыр қ ойнауына ө ркениеттік жолмен ену» (мү мкіндігі. Президент Н. Ә. Назарбаевтың Еуразиялық ық палдасу жобасы, Қ азақ стан Республикасының жә не басқ а да ә лем елдерінің ішінен Еуразия Одағ ына қ атысам деушілердің, шынайы мемлекеттік егемендігінің кү шейуіне бағ ытталғ ан. Егеменді мемлекет жә не аймақ тық ық палдастық жаң а Қ азақ станның дамуын қ амтамасыз ететін екі қ ажетті қ озғ аушы кү ш ретінде елестейді.

Қ азақ стан Президентінің Еуразиялық даму тұ жырымдамасы Еуразиялық жоба жарияланғ ан соң ү немі дамытыла берді. Еуразиялық бастама ә леуетін тә жірибеде жү зеге асыру да қ атар жү ргізілді. Жоба аймақ тық мә селелерді парасаттылық пен ұ ғ ынудың қ уатты кө зіне айналды.

Жобаны белсенді тү рде талқ ылау 1994 жылы ө тті. Жобаны жариялағ ан соң ү ш кү ннен кейін, яғ ни маусымның 11 кү ні, Н. Ә. Назарбаев «Независимая газета» да кең кө лемді сұ хбат берді. Мә скеу қ аласында 14 маусым кү ні РФ Сыртқ ы істер министрлігінің Дипломатиялық академиясында ө ткен «Еуразиялық ық палдастық тың болашағ ы» атты дө ң гелек ү стелде Қ азақ стан Республикасының Президенті Аппаратының Ақ параттық – сараптау орталығ ының бастығ ы М. М. Тә жин баяндама жасады. Ал, шілденің 5 кү ні РФ Мемлекеттік Думасында ө ткен тың дауда, жобаның мә ні туралы Ресей Федерациясындағ ы Қ азақ стан Республикасының Тө тенше жә не Ө кілетті елшісі Т. А. Мансұ ров баяндап берді. Сондай-ақ, Мә скеу қ аласында шілденің 18 кү ні Президент Н. Ә. Назарбаевтың Еуразиялық бастамасы туралы ТМД-ғ а қ атысушы мемлекеттердің сыртқ ы істер министрлерінің Кең есі мә жілісінде Қ азақ стан Республикасының сыртқ ы істер министрі Қ. Б. Саудабаев арнаулы хабарлама жасады. Осылайша ТМД елдерінің зияткерлік ө міріне жобаның енуі басталды. Еуразиялық жобаның тү сіндірілуі мен одан ә рі дамуында, ә сіресе ү лкен роль атқ арғ ан Қ азақ стан Президентінің, яғ ни автордың баяндамалары, мақ алалары, сұ хбаттары болды. Ол ө ткен 15 жыл (1994 жылдан бастап) бойына халық аралық кездесулерде, сондай-ақ ә р тү рлі ғ ылыми конференцияларда, баспасө з бетінде Еуразиялық ық палдастық тақ ырыбы бойынша сө з сө йледі.

⇐ Предыдущая 12