Балалық және жасөспірімдік шақ психиатриялық аспектілері және психопрофилактика мәселелері

Адамның психикалық саулығ ының негізі ерте балалық шақ тан қ алыптасады. Сондық тан бала ө мірге келгеннен бастап оның тә рбиесі мен дамуын қ адағ алап отыру керек. Баланың психикалық жағ дайына дұ рыс кө ң іл бө лу керек, себебі 16 жасқ а дейінгі кезең де психикалық бұ зылыстарғ а ұ шырау қ аупі жоғ ары болады. ОЖЖ дамуының жетіспеушілігімен, оның жауап беру жеткіліксіздігі балалардың қ алыпты жағ дайда жә не патология кезінде де жү йкелік – психикалық реакциялары ө зіне тә н ерекшеліктерімен сипатталады. Невроздар мен психоздардың ағ ымы жә не нә тижелері ересек адамдармен салыстырғ анда ө згеше.

Ересектерге қ арағ анда балалар сыртқ ы ортаның ә серіне кө бірек тә уелді болады. Бала организмі тек ө мір сү ріп қ ана қ оймайды, сонымен қ атар ө седі, дамиды, психикалық процестері қ айта қ ұ рылып отырады. Мұ ның ө зі адаптациялық механизм кү шін керек ететін ү лкен жү к болып табылады. Типті психикалық дамуында ауытқ улары бар, даму ерекшеліктері ө згерген балалар аса қ иын жағ дайғ а тү седі.

Жалпы ауруларғ а байланысты (соматикалық, инфекциялық ), микросоциальды ортаның жағ ымсыз ә серлеріне байланысты кейде ө су тежеледі, жеке психикалық функцияларғ а қ атысты жалпы немесе жеке психикалық даму тежеледі. Жалпы психикалық жетіспеушілік кейде ақ ыл аздық немесе олигофрения – кемақ ылдық тү рінде кө рінеді немесе квалификацияланады. Басқ а бір жағ дайларда психикалық даму жетіспеушілігі ә лсіз байқ алады жә не ересектерде балалық, аң қ аулық ретінде кө рініс береді-психикалық инфантилизм тү рінде бағ аланады. Ә детте психикалық инфантилизмге физикалық инфантилизм сә йкес келеді. Бұ ндай адамдарда 25-30 жаста жасө спірімдік бейнесі сақ талады, дене салмағ ының, бойының жетіспеушілігі байқ алады, екіншілік жыныс белгілері нашар дамығ ан болады. Ой-пікірінің жетік дамымауы себебінен мұ ндай адамдар ө згелердің ық палына тү сіп кетеді, кү шті жә не авторитетті кісілердің пікіріне бағ ынады, ө згенің еркін орындайтын пассивті орындаушы болады. Инфантилизммен қ ыз балалар мен жігіттер асоциальды ортағ а тү скенде олар осы ортағ а сә йкес ө мір стилін жең іл қ абылдайды. Олар спирттік ішімдіктерді қ олдануғ а ү йірленеді. Қ ылмыстық ә рекеттер жасаулары мү мкін.

Жеке психикалық функциялар дамуының тежелуі психикалық дамудың жалпы тең сіздігіне - асинхронияғ а ә келіп соқ тырады. Осындай жағ дайда сақ талғ ан психикалық функциялар, осындай жетіспеушілік болғ ан жағ дайда соның орнын толтыру ү шін қ арқ ынды дами бастайды, кейде ол бір жақ ты дарындылық тү рінде кө рінеді, психикалық тең сіздіктің айқ ындылығ ын кө рсетеді.

Даму біртексіздігі тежелусіз-ақ жү йелер мен мү шелердің ә деттегіден кү шті жетілу нә тижесінде де болады.

Бұ л қ ұ былыс акселерация деп аталады. Акселерат жасө спірімдер мен жастардың бойлары ата-анасынан ұ зын, сү йек-бұ лшық ет жү йесі жақ сы жетілген; олар жыныстық қ атынаста да жә не ө здерінің физикалық белгілері бойынша ерте дамуларына, басқ а жынысқ а деген қ ызығ ушылық тарының ерте дамуына байланысты олар ерте ү йленіп, балалы болуларына болар еді. Бірақ берік социальды жағ дайдың болмауы, материалдық жә не моральды дербестіктің болмауы, ең бастысы психологиялық дайындық тың болмауы оларғ а ө з жанұ ясын қ ұ руғ а мү мкіндік бермейді. Қ азіргі ө мір жағ дайына байланысты, қ арым-қ атынас жә не ақ парат қ ұ ралдарының қ олжетімділігіне (газет, журнал, радио, телевизия, кино) байланысты кө птеген балалар ө ткенмен салыстырғ анда жылдам, интелектуальды тү рде дамиды. Нә тижесінде тұ лғ алық ерекше маң ыздылығ ын сезіну, ө зінің қ ұ рдастары қ атарында басымдылығ ы жө нінде иллюзия, қ ызығ ушылық тарының жасына сә йкес еместігі кейде-консерватизмге жә не ересектердің біржақ тылығ ына қ арсы (ата-ананың оқ ытушылардың ) наразылық тудырады. Ө мірлік тә жірибесі болмай тұ ра ө зін танытуғ а ұ мтылу, ситуацияларғ а ересек кө зқ арастың болмауы конфликтке ә келіп соқ тырады – нә тижесінде, барлығ ынан тү ң ілу, депрессивті реакциялар тү рінде жасө спірімнің ө зі зардап шегеді. Балаларда психикалық дерттің басталуы жастық криздік кезең дермен ұ штасады

Жастық криздер немесе криздік кезең дер деп адамның биологиялық жә не социальды функциясының ө те интенсивті қ айта қ ұ рылуы жү ретін ө мір кезең дерін айтамыз, бұ л кезде сыртқ ы орта ә серлеріне сезімталдық жоғ арылайды – ауру туындау қ аупі ө седі. Криз индивидумның психикалық дамуының, жү ріс-тұ рыстың жаң а мотивтерімен жә не алғ а қ ойылатын жаң а ә леуметтік талаптарымен жаң а сапалық сатысының басталуын білдіреді.

Балалар психологиясы мен психиатриясында 3 негізгі криздік кезең бө лінеді: 3, 7, 12, 15 жас. Барлық криздік кезең дердегі психикалық жауаптарғ а жалпы тә н ерекшеліктер болады: балалар ашуланшақ болады, тітіркенгіш, тың дамайтын, ересектермен қ атынаста айқ ын негативизм танытады.

3 жастағ ы жастық криздің маң ызы баланың барлық айтқ андары ересектер тарапынан орындалатын, жү ріс-тұ рыстың реактивті формасынан «Мен деген-жү йенің » (ө зіндік сана) пайда болуы, жә не бә рін ө зім жасаймын («Мен ө зім») деген ұ ғ ымдардың пайда болуымен жү ретін активті формағ а ауысуында болып табылады.

7 жастағ ы жастық криз негізі социальдық ө зіндік сананың оянуы болып табылады: ө зін іс-ә рекет субъектісі ретінде бағ алау сатысынан адамзаттық қ арым-қ атынас жү йесіндегі субъект ретінде бағ алауғ а кө шуі. Бала ө мірін толтыратын ойын, шынайы ә леуметтік ө мір қ ажеттіліктеріне сә йкестігін жоғ алтады, бұ л жағ дайда жү йелі оқ у бастамасы осы жас кезең інің кризистік ситуациясын нивелирлеуге қ абілетті болады.

Жасө спірім шақ тағ ы кризис аса жедел жә не ұ зақ мерзімді болып табылады, ол пубертатты криз деп аталады. Криз мазмұ ны ө зін таныту мен ө з пікірін ұ стануғ а қ ажеттіліктің басымдылығ ынан тұ рады, бұ л қ ажеттіліктер кейбір жағ дайларда жасө спірімнің социальды жә не психикалық дамуында синхрондылық тың болмауына байланысты жиі кө рініс бермей қ алады. Объективті тү рде есею, таным шең берінің кең еюі, жаң а қ ызығ ушылық тар пайда болуы кезінде жасө спірім ә леуметтік сала тарапынан ересектерге тә уелді болып қ ала береді, сондық тан оның кө п істері шындық пен араздық қ а алып келеді. Жиі байқ алатын қ арқ ынды жыныстық даму, ә сіресе ер балаларда эндокриндік, вегетативтік ө згерістермен жә не соматопсихикалық дисфункциялармен кө рінеді. Психожарақ аттаушы факторлардың ә серімен организмнің реттеуші функциясының бұ зылуы кезінде невротикалық реакциялар, депрессивтік жағ дайлар оң ай дамиды, пубертатты криз кезінде жиі алғ аш эндогенді психикалық аурулар, атап айтсақ шизофрения кө рініс береді.

Бұ л жаста психикалық патология диагностикасының ерекше қ иындығ ы, аурудың бастапқ ы симптомдары пубертатты кризге жә не акселерацияғ а тә н психикалық сфераның жә не жү ріс-тұ рыстың ә рқ илы диссоциациясын бейнелейді. Жыныстық жетілу кезең іне ешқ андай дертсіз-ақ эмоционалды тұ рақ сыздық, жоғ ары қ озғ ыштық, импульсивтілік, қ арқ ынды қ иял ойыны, ересектердің пікірін қ абылдамау жә не қ ұ рдастарының пікіріне сезімталдық тә н. Суреттелген психикалық ерекшеліктер, психикалық жә не физикалық даму дең гейіндегі максимальды диспропорциялар жү ріс-тұ рыстың ә ртү рлі бағ ытталғ ан мотивтері социальды адаптация қ иындық тарын туғ ызады жә не жиі тә ртіптің бұ зылуының жә не жасө спірімдердің қ оғ амғ а қ ауіпті ә серлер кө рсетуінің себебі болады. Жү ріс-тұ рыс бұ зылысының профилактикасы ү шін, олар жө нінде жалпы болса да тү сінік болуы керек.

Балалар мен жасө спірімдерде байқ алатын жү ріс-тұ рыс бұ зылысы негізінде жатқ ан ә ртү рлі реакциялар 4 типке бө лінеді: бас тарту реакциясы, оппозициялық, имитация жә не компенсация.

Бас тарту реакциясы бірдемеден айырылғ ан кездегі баланың немесе жасө спірімнің эмоциялық кү йі бұ зылғ ан жағ дайларда дамиды: интернатқ а орналастыруғ а байланысты жанұ ясынан, ата-анасының ажырасуы себебінен олардың бірінен ажырау, жаң а тұ рғ ылық ты орынғ а кө шуге байланысты достарынан ажырау. Тамақ тан, қ арым-қ атынастардан, ойыннан жә не т. б. бас тартады.

Оппозициялық реакция жанұ яда іні немесе қ арындақ арындас пайда болуына байланысты шамадан тыс жү ктемеден немесе жасө спірім ө зіне бө лінетін кө ң ілдің азаюынан пайда болады, анасының кү йеуге шығ уы жә не басқ а да себептерге байланысты дамиды. Суицидальды ә рекеттердің, ү йден қ ашудың, бұ зақ ылық істердің мотиві болып ө зіне кө ң іл аударту, ө зін басқ а жауыз адамдардың ық палымен болғ ан ситуация қ ұ рбаны етіп кө рсету болып табылады.

Имитация реакциясы ө зге тұ лғ ағ а немес бейнеге - кино жұ лдызына, тә рбиешіге, қ ұ рдасына еліктеумен кө рініс береді. Имитация реакциясы егер еліктеу объектісі антисоциальды тұ лғ а болса социальдық нормалардың бұ зылуына себеп болады. Теріс имитация реакциясы ө зін қ андай-да бір бейнеге қ арама-қ арсы ұ стауғ а талпыныспен кө рініс береді: маскү нем баласының спиртті ішімдік ішпеуі; пайдақ ор жанұ ясында ө скен жасө спірім немесе қ ыз-жігіттердің материальдық кө мектен бас тартуы. Имитацияның теріс реакциясы шең берінде эмансипация реакциясы пайда болуы мү мкін – жасө спірімнің ө з қ ұ қ ығ ы мен еріктілігі ү шін кү ресі.

Компенсация реакциясы – кейбір жетіспеушіліктерді толық тыруғ а бағ ытталғ ан: физикалық ә лсіз жасө спірім ө з қ атарына ой ең бегі арқ ылы тең есуге тырысады, ү здік оқ иды, ө зінің энциклопедиялық білімімен таң қ алдырады.

Гиперкомпенсация реакциясы жасө спірімнің ә лсіздік танытқ ан саласында табанды дайындалып, аса жоғ ары нә тижелерге жетумен кө рініс береді. Балалар мен жасө спірімдерге ортақ аталғ ан реакциялардан ө зге жасө спірім шақ ү шін арнайы реакция тү рлері бө лінеді: эмансипация реакциясы, қ ұ рдастарымен топталу реакциясы, ә уестену реакциясы (хобби-реакция), сексуальды ә уестікке байланысты реакциялар. Эмансипация реакциясы туралы жоғ арыда айтылып кетті.

Қ ұ рдастарымен топ қ ұ ру реакциясы белгілі бір дең гейде инстинкт тү рінде детерминирленген; ө з лидері бар жасө спірімдік топтардың қ ұ рылуымен, топ ішінде рө лдердің бө лінуімен, ө здерінің нақ ты территорияларын бө лумен сипатталады. Кө птеген қ ылмыстардыосындай топ жасө спірімдері жасайды. Ә уестену реакциясы, балалардың ойыны тә різді, жасө спірім шақ қ а тә н қ асиет. Ә уестіктің ә ртү рі болады: қ ұ мар ойындары, байлық жинауғ а қ ұ марлық, лидер болуғ а қ ұ марлық жә не интеллектуальды-эстетикалық жә не т. с. с. Ә уестік жасө спірімдердің бар ой-санасын билеп алғ ан кезде жү ріс-тұ рыстық бұ зылыстар дамиды, оқ уғ а жә не ең бекке қ арсы қ ояды, ә леуметтік нормалардың бұ зылуымен байланысты.

⇐ Предыдущая 1 23