Пәні: Мәдениеттану

Стр 1 из 2Следующая ⇒

Пә ні: Мә дениеттану

Тақ ырыбы: Кең естік кезең дегі Қ азақ стан мә дениетінің дамуы.

1. Халық ағ арту ісі.

2. Халық ауыз ә дебиеті мен қ азақ ә дебиеті.

3. Музыка жә не кө ркемдік мә дениет.

4. 20 — 30 жылдардағ ы баспасө з жә не баспа жұ мысы.

Кең ес кезіндегі Қ азақ стан мә дениеті

Қ азақ тың XX ғ асырдағ ы мә дениеті. Абайдан басталғ ан қ азақ мә дениетіндегі тың сарын XX ғ асырдың бас кезінде ары қ арай жалғ асты. Қ азақ мә дениеті XX ғ асырды ә рі ү мітпен, ә рі тү ң ілумен қ арсы алды. Дү ниежү зілік техникалық жә не демократиялық прогресс Азия орталығ ына да жете бастады. Ұ лттық идея темір тордағ ы халық ты толғ андырып, оны азаттық ү шін кү ресуге ұ мтылдырды. Ә рине, ұ лт-азаттық кү реске бү кіл Ресей империясын қ амтығ ан революциялық жә не реформалық қ озғ алыстар да ә серін тигізді. Алайда Қ азақ стандағ ы толқ улар тек орыс революционерлерінің ық палымен болды деу жаң сақ пікір. Бірде-бір ресейлік саяси ұ йым мен белгілі қ айраткерлер империяны таратып, басқ а ұ лттарғ а азаттық ә перу туралы мә селе кө термеді. Социал-демократтардың ө здері Шығ ыс халық тарының оянуына панисламизм, пантюркизм айдарын тағ ып, кү діктене қ арады. Мә селе, сонымен бірге Ресейдің халық тары ә р тү рлі ө ркениеттерге жататындығ ында. Батыс христиандарына жақ ын эстондар мен араб-парсы ә леміне тү бірлес ө збек, қ азақ тардың арасында ортақ мә дени негіз тым аз еді. Ө зіне туысқ ан халық тардағ ы сияқ ты Қ азақ стандағ ы мә дени қ айтадан жаң ғ ыру орыс экспансиясына қ арсы шығ удан басталды.

XX ғ асырдың басында қ азақ тан шық қ ан алғ ашқ ы саяси қ айраткерлердің бірі Міржақ ып Дулатов қ азақ халқ ының манифесі — «Оян, қ азақ! » ө лең ін жариялады. Ол тү ң ғ ыш рет халық ты ашық кү реске шақ ырғ ан ұ ран тастады: «Қ азақ станнан болғ ан социал-демократтарғ а бір ауыз сө з айтамын: Еуропаның пролетариясы ү шін қ анды жас тө гуің із пайдалы, бірақ ө з халқ ың ыз қ азақ қ а артық назар салың ыз, орыстың қ ара халқ ының кү нелтуі ауыр, сонда да алды ашық. Қ азақ халқ ы алты миллиондық бір ұ лы тайпа бола тұ рып, басқ а халық қ а қ арағ анда жә рдемсіз азып-тозып кетер». (Оян, қ азақ! 10-бет). Міржақ ып саяси мә селелермен қ оса ө з шығ армасында қ азақ мә дениетін тұ йық тан шығ аратын жолдар іздейді. Ең алдымен мә дени тоқ ыраудың себебін М. Дулатов бодандық тан кө реді.

Қ азақ баспасө зінің қ алыптасуы.
Мә дениеттің дамуына осы уақ ытқ а дейін елеусіз жағ дайда болғ ан баспа ісін жолғ а қ ою белгілі бір ық пал жасады. Қ азақ мерзімдік баспасының гү лдене бастағ ан уақ ыты XX ғ асырдың бас кезіне тура келді. Бұ л кезде кітап басып шығ ару Семей, Омбы, Орал сияқ ты мә дени орталық тарда қ арқ ынды дамыды. XIX ғ асырдың соң ында «Тү ркістан уалаятының газеті» мен «Дала уалаятының газеті» атты екі басылым шығ ып тұ рды. 1905 жылғ а қ арай бірқ атар жаң а газеттер мен журналдар пайда болды. 1907 жылы қ азақ зиялыларының бір тобы Санкт-Петербургте редакторы Ә бдірашидИбрагимұ лы болғ ан «Серке» газетін шығ ара бастады. Бұ л газеттің екінші нө мірінде М. Дулатовтың «Біздің мақ сат» деген мақ аласы жарияланды. Патша тың шылары газетті «қ азақ халқ ын барлық ү кімет орындары мен ө кілдеріне қ арсы қ оздырушы» ү ндеу ретінде қ арап, жауып тастады. 1907 жылы наурызда Троицкіде бірінші нө мірі шығ ысымен тыйым салынғ ан «Қ азақ газеті» жарық кө рді.

Ә лихан Бө кейханов

Екі ғ асыр арасында қ азақ тың ұ лттық санасының оянуына ү лкен ә сер еткен тұ лғ аның бірі — Ә лихан Бө кейханов. Ол қ азақ хандарының тікелей ұ рпағ ы, ұ лт-азаттық қ озғ алыстың жетекшісі, қ азақ тың алғ ашқ ы саяси партиясының басшысы, қ азақ тың бірінші ұ лттық ү кіметі — Алашорданың кө семі еді. Ә лихан Бө кейханов сан қ ырлы қ оғ амдық қ ызметтерімен бірге қ азақ тың рухани мә дениетін алғ ашқ ы зерттеушілердің қ атарында танымал. Ол Абайдың шығ армашылығ ы туралы тү ң ғ ыш мақ аланы жариялады, қ азақ эпосы мен фольклоры жө нінде ә лі кү нге дейін ғ алымдарды ө зінің ой терең дігімен таң қ алдыратын ең бектер жазды. Солардың ішіндегі қ ұ ндысы — 1899 жылы «Тү ркістан ведомое тыларында» жарияланғ ан «Қ ырғ ыздың «Қ обыланды» аң ызындағ ы ә йел» атты ең бегі еді. Ә лиханның бұ л жерде кө теріп отырғ ан мә селесі бұ рынғ ы қ азақ тың рухани мә дениетінің бай мұ раларына байланысты. Аталғ ан аң ызда мұ сылмандық дін мен ежелгі тә ң ірілік тү сініктердің қ арым-қ атынасы, кө шпелілер мә дениетіне тә н ана мен ә йелді қ астерлеу, ел намысын пендешіліктен жоғ ары қ ою т. б. мә селелері талқ ыланады. Шексіз сахара қ азақ мә дениетін кө птеген жылдар бойы сыртқ ы жаулардан қ орғ аштап, ө зіндік ерекшеліктерін сақ тауғ а себебін тигізді. Дү лей далада тек жү з бен руғ а бө лінген тұ тас қ ауым ғ ана ө мір сү ре алатын еді. Қ ысқ аша айтқ анда, Ә лихан мен Міржақ ып, Ахмет Байтұ рсынов пен Мағ жан Жұ мабаев, Жү сіпбек Аймауытов пен Сұ лтанмахмұ т Торайғ ыров секілді алаштың арыстары ө з кү ресінде халқ ының ғ асырлық мұ расынан қ ашанда кү ш-қ уат алып отырды.

Қ азақ бейнелеу ө нері мен қ олө нерінің шеберлері Қ АСТЕЕВ Ә білхан (1904—1973) — қ азақ кескіндемешісі жә не акварельшісі, Қ азақ ССР-ы халқ ының суретшісі. Жаркент (қ азіргі Алматы облысы) қ аласының жанындағ ы Шежін ауылында дү ниеге келген. 1929 жылдан 1931 жылдары Қ астеев Н. Хлудовтың кө ркем студиясында оқ ыды. (Н. Хлудовтың Қ азақ станда тұ рғ ан кезінде). Содан кейін 1934 — 1937 жылдары Мә скеу қ аласында Н. Крупская атындағ ы кө ркем студияны жалғ астырды. Танымал туындылары: «Колхоздағ ы сү т ферма», «Мақ та жинау», «Колхоздың тойы», «Қ ыз алып қ ашу», «Сатып алынғ ан қ алың дық », «Алтын астық », «Ақ сай карьері», «Медеу мұ з айдыны», «Тү рксіб», «Талас жағ алауы», «Қ апшағ ай даласы». Сонымен қ атар Кенесары Қ асымов, Абай, Шоқ ан Уә лиханов, Жамбылдың портреттері Ерекше танымал болып табылатын портреті – «Амангелді Иманов»портреті. Ә білхан Қ астеевтің кө п ең бектерін Алматы қ аласы Т. Г. Шевченко атындағ ы Қ азақ кө ркем галереясынан кө руімізге болады. Қ астеев есімі Қ азақ стан Республикасы Мемлекеттік ө нер мұ ражайына жә не Қ азақ станның бірнеше қ алаларындағ ы кө шелерге берілген. Ғ алымбаева Айша Ғ арифқ ызы. 1917/1918 жылдары туылғ ан, қ азақ кескіндемешісі жә не кино суретшісі, Қ азақ стан халық суретшісі (1967). Қ азақ қ ыздарының арасынан шық қ ан алғ ашқ ы суретші. Оның ең бектерінде қ азақ ә йелдерінің кө ркем бейнесі талантты жә не нә зік бейнеленген.

Ә р ұ лттың, халық тың ә лемдегі ө ркениетті елдер қ ауымдастығ ында қ аншалық ты орынғ а ие екендігі оның рухани саладағ ы қ ұ ндылық тарынан байқ алады. Қ азақ ү шін поэзия – ө мірлік ұ станым. Екінің бірі ақ ын, екінің бірі ө нерпаз болып келуінің себебі ғ асырлар қ ойнауынан басталады. Ғ ұ мыр кешу салтының ұ зақ мерзім бойы қ алыптасып, орнық қ ан дағ дысы биік зияткерлікті, ө нерді биік ө ркениеттің белгісі деп тұ жырымдауғ а алғ ышарттар жасады. Сақ, ғ ұ н дә уіріндегі ешкімге ұ қ самас поэзия, алтын Орда дә уіріндегі жыр жауһ арлары, хандық дә уірдегі мә ң гілік толғ аулар, сә л бертіндегі Бұ қ ар, Махамбет, Дулат, Мұ рат, Абай, т. б. поэзиясы ХХ ғ асырдағ ы алаш арыстарының шығ армашылығ ына, кең естік кезең дегі қ азақ ақ ындары поэзиясының дамуына тиімді алғ ышарттар жасады.

Қ асым Аманжолов – ө ткен ғ асыр басында дү ниеге келіп, ұ лттық поэзияның ө ре-дең гейін биік зияткерлік, мазмұ н мен пішін бірлігі, батылдық пен суреткерлік тұ тастығ ы арқ ылы шың ғ а кө терген ақ ын. Қ асым ақ ын ө зіне дейінгі ұ лттық поэзия ү лгілерінің озығ ын ө з болмысына сің іріп қ ана қ ойғ ан жоқ, сонымен қ атар ақ ындық тың шеберлік мектебін дамытты. Егер дә стү р мен жаң ашылдық сияқ ты тарихи-философиялық ұ ғ ымдар тұ рғ ысынан келсек, жыраулар поэзиясы, Махамбеттің жырлары Қ асым поэзиясы ү шін рухани шү йгіндіктің қ айнар кө зі бола алды. Ал, оның тамаша ө лең дері, дастаны ө зінен кейінгі Ж. Нә жімеденов, Т. Айбергенов, М. Мақ атаев, К. Мырзабеков, С. Ақ сұ ң қ арұ лы т. б. ақ ындардың ө неге алар рухани мектебіне айналды.

Кө ркемө нердегі, оның ішіндегі ә дебиеттегі дә стү р мә селесі – ө те ауқ ымды жайт. Оны ғ ылыми талдаудан ө ткізіп, зерделеу, саралау ұ лттық ә дебиетті, оның поэзия жанрының ө ркендеп, дамуын зерттеу ісімен тығ ыз байланысты. Ө скелең поэзия – ө скен, жетілген сананың ө ре-дең гейін белгілеп, анық тай алатын бірден-бір кө рсеткіш. Сондық тан да ө ткенің ді саралап, бү гінгің ді талдап, болашағ ың ды болжау, ә деби, мә дени қ ұ ндылық тарың ды зерделеп, талдау – бү гінгі кү ннің басты міндеттерінің бірі. Бұ л орайда қ азақ ә деби ү дерісіндегі Қ асым Аманжолов поэзиясының дә стү рін зерттеу ө зекті де кө кейкесті проблемағ а жатады.

Қ азақ киносы

Соғ ысқ а дейінгі уақ ытта қ азақ киносы да қ алыптасты. 1938 жылы Қ азақ станда тұ ң ғ ыш кө ркем фильмдер студиясы ашылды. 1938 жылдың соң ында Алматы кинохроника студиясы ұ йымдастырылып, қ азактың тұ ң ғ ыш дыбысты деректі фильмі «Жамбыл ата» кө рерменмен табысты. Осы жылы «Ленфильм» киностудиясында қ азақ стандық кинематографистердің алғ ашқ ы кө ркем фильмі- «Амангелді» тү сірілді. 1941жылы Мә скеу жә не Ленинград киностудиялары Қ азақ стан астанасына қ оныс аударып, олар Алматы кө ркем фильмдер киностудиясымен бірігіп кө птеген фильмдер тү сірді. Олардың қ атарына «Екі жауынгер», «Илья Муромец» жә не т. б. фильмдерді жатқ ызуғ а болады. 1945 жылы Алматы кө ркем фильмдер киностудиясы тұ ң ғ ыш рет ө з кү шімен «Абай ә ндері» фильмін жарық қ а шығ арды. Сол жылдары «Буратиноның бастан кешкендерінің » авторы A. Н. Толстой, Самуил Маршак, жазушылар Михаил Зощенко жә не Константин Паустовский, «Степа ағ айдың » авторы жә не қ азіргі белгілі кинорежиссер Никита Михалковтың ә кесі Сергей Михалков, атақ ты режиссер С. М. Эйзенштейн, белгілі актерлер Николай Черкасов, Михаил Жаров, Любовь Орлова, Марина Ладынина, Николай Крючков, Борис Андреевтер Қ азақ стан астанасында тұ рып, ең бек етті

12 Следующая ⇒