4. Жас ерекшеліктер психологиясы пәнінің зерттеу әдістері

Жас ерекшелік психологиясы

1. Жас ерекшеліктер психологиясы пә ні жә не оның міндеттері.

Жас ерекшелігі психологиясының пә ні - адамның ө мір сү ру барысындағ ы психикасы мен іс-ә рекетінің ө згеруінің заң дылық тары мен тенденциялары. Жас ерекшелігі психологиясының орталық ғ ылыми категориясы - психикалық даму.

Жас ерекшелік психологиясының міндеттері.

Балалардың дербес ерекшелігін қ арастыру.

Психикалық дамуды жас кезең дерге бө лу.

Психологиялық диагностикалық ә дістерін жаң арту.

Возрастная психология - отрасль психологии, изучающая развитие психики человека и её особенности на различных возрастных ступенях. Включает в себя детскую психологию, психологию индивидуального развития взрослого человека и геронтопсихологию.

4. Жас ерекшеліктер психологиясы пә нінің зерттеу ә дістері

Кез-келген ғ ылымның негізі фактыларды зерттеуден тұ рады. Фактыларды тауып, анық тауғ а кө мектесетін тә сілдерді ғ ылыми ә дістер деп атайды. Ә р ғ ылымның ә дісі оның ө зі зерттейтін пә ніне, жә не зерттеу обьектісіне байланысты. Балалар психологиясының ә дістері – баланың дамуын сипаттайтын фактыларды анық тау тә сілдері

19ғ. Аяғ ы мен 20 ғ. Ортасына дейін жеке тұ лғ а, жанұ я, қ оғ ам туралы жинақ талғ ан ақ паратты жинақ тауғ а негізделген, жеке жағ дайларды талдау кең інен қ олданды. Осы зерттеу ә дістерін жинақ тай отырып, қ ажетті ақ парат кө зін алуғ а болады. Бұ л ә дістің мақ саты-индивид туралы, бала мен ата-ананың қ арым-қ атынасы туралы, науқ ас пен дә рігердің қ атынасы туралы, белгілі бір сыныптағ ы климат туралы толық ақ парат алуғ а бағ ытталғ ан.

Жеке жағ дайларды талдауда, мысалы «бала кү нделігін» қ арау. Мысал ретінде Чрльз Дарвиннің ө з баласының дамуына кү нделік жазғ ан. Веналық дә рігер Зигмунд Фрейд жеке жағ дайларды талдау ә дісін кең інен пайдаланып, оны психоанализ теориясын жасауда қ олданғ ан. Бірақ бұ л ә діс арқ ылы кү рделі жағ дайларды талдауда қ иыншылық қ а кездеседі. Сонымен қ атар мұ нда себепті-іздік байланыстардың қ ұ рылымын кө рсету қ иын болып табылады.

Жү йелі бақ ылау. Бақ ылаудың екі тү рі бар. Табиғ и немесе далалық бақ ылау зерттеу кезінде, зерттеуші адамдардың ө мір ә рекетіне араласпай, кү нделікті ортағ а ене отырып, адамдардың мінез-қ ұ лқ ы, тіршілік ә рекетіне бақ ылау жү ргізіп, тіркеп отырады. Лабораториялық бақ ылау барысында зерттеуші мақ сатты мінез-қ ұ лық ты оятуғ а бағ ытталғ ан бақ ыланатын жағ дайлыр жасап отырады. Бұ л ә діс кезінде, жоғ ары бақ ылау жү ргізе отырып, зерттелінетін мінез-қ ұ лық ты белсендіретін алуан тү рлі техниканы пайдаланады. Сауалнама жә не сұ рақ -жпуап.. Сауалнама жә не сұ рақ -жауап ә дісі ө ткен жә не қ азіргі уақ ыттағ ы мінез-қ ұ лық, ұ станым, қ алауы, пікір, сезім т. б. туралы сұ рақ тар қ оюдан тұ рады. Сауалнаманы тек бір индивид қ атысқ ан жағ дайда жү ргізуге болады. Сауалнама мен сұ рақ тың тиімділігі, оның кө мегімен алынғ ан ақ парат объективті жә не жү йелі болып келуінде. Сауалнама арқ ылы ү лкен топты адамдарғ а зерттеу жү ргізуге болады. Зерттеуші респонденттердің бергісі келген жауабын еш ө згеріссіз, жаң ғ ыртусыз ала алады.
Психологиялық тестілеу. Зерттеулерде кө біне интеллект тесттері қ олданылады. Жас ерекшелігін зерттеу барысында тұ лғ аны бағ алауды да қ олданылады. Балаларды тестілеу кө п жағ дайда сауалнама қ ағ азы арқ ылы, ата-анасының толтыруымен жү ргізіледі. Сө здік ассоциациямен байланысқ ан, аяқ талмағ ан сө йлем тесттері балалардың ө з бетімен толтырылуына берілуі керек. Мысалы, «Менің ә кем ә рдайым... »деген аяқ талмағ ан сө йлемді жалғ астыруы керек.

Жас ерекшелігін мә селелерін зерттеуде ә детте «проективті»тесттер қ олданылады. Бұ л кезде балаларғ а ә р тү рлі мағ ынадағ ы суреттер беріліп, ондағ ы суретке байланысты баланың бір жағ даймен байланыстыруына, интерпретациялауына ұ сыныс жасайды. Жауап беру кезінде балалар ө з ойларын, ұ станымдарын, сезімдерін кірістіре отырып суретті тү сіндіруге тырысады.

Психологиялық тесттің нә тижесін интерпретациялау кезінде келесі ережелерді естен шығ армау керек. Біріншіден, тест сенімді болуы керек; ә рбір зерттелушінің алынғ ан балдары сә йкес болуы. Екіншіден, тест валидтілікке ие болуы қ ажет, яғ ни олар ө лшеуге тиісті нә рсеге бағ ытталуы керек. Ү шіншіден, психологиялық тесттер стандартталғ ан болуын қ адағ алау, яғ ни тест репрезентативті жолмен топталғ андарғ а емес, қ алыпқ а сә йкесті индивидтердің жауап бере алуына байланысты тағ айындалуы керек. Егер тест сенімді, валидті, стандартталғ ан болмаса, оның кө мегімен алынғ ан нә тиженің нені анық тайтынын білу мү мкін емес.
Лонгитюдті ә діс. Бұ л ә діс арқ ылы бір ғ ана индивидті ө мірінің алуан сә тінде зерттеуге бағ ытталғ ан. Балаларды ересектік жасқ а жеткенге дейін бақ ылап, ересектік жасқ а жеткенде қ андай қ асиеттер сақ талатынын, қ айсысы жоғ алатынын анық тауғ а болады.

Зерттеушілер индивидті ә рбір апта, ай сайын зерттей отырып, дамудың кейбір процесстерін дә л қ арай алады. Сонымен қ атар лонгитюд ұ зақ ө мір бойы болатын ө згерістерді де зерттейді. Мысал ретінде Льюис Терманның жү ргізген 20 ж. ж. «дарынды» балаларды зерттеудің класикалық ә дісі ә лі кү нге дейін қ олданылуда. Сонымен қ атар зерттеушінің практикасында лонгитюдті зерттеуді қ анша рет жү ргізе алатындығ ы да ә сер етеді. Лонгитюдті ә діспен байланысты тағ ы бір мә селе бұ зылыстың болу мү мкіндігі. Бастапқ ыда зерттеуші ө зіне керек репрезентативті таң дау жасайды, жеке тұ лғ алық дамудағ ы ө згерістер туралы ақ параттар алуғ а болады. Бұ л ә діс ә сіресе, «қ олайсыз» жанұ ядағ ы балаларды зерттеуде, жанұ ялық динамиканың бала қ алыптасуына ә серін зерттеуде, ә леуметтік жү йе реформасымен қ амтуда кең інен қ олданылып келеді.

Кө лденең кесінді ә дісі. Бұ л ә дісті қ олдану барысында ә р тү рлі жастағ ы топтар бір уақ ытты салыстырылады. Бұ л ә діс арқ ылы индивидуалды дамуды анық тау мү мкін болмағ анымен, лонгитюдті ә діске қ арағ анда бұ л қ ысқ а уақ ытты қ амтиды. Кө лденең кесінді ә дісін қ олдану кезінде зерттелушілерді таң дауғ а қ атаң талап қ ойылады. Мұ ның себебі, алынғ ан нә тижелер табиғ атының бө тен болғ андығ ынан емес, даму дең гейінің алуандылығ ымен байланыстылығ ын қ амту.
Когортты-бірізді (комбинированный) ә діс. Қ азіргі кезде бұ л екі ә дістің комбинациясын кең інен пайдалану байқ алады. Осылайша, зерттеуші 4-жасты, 8-жасты, 12-жасты жасө спірімдерді бір уақ ытты зерттей отырып, ә р 8 жыл сайын ә рбір кагортты 2 жылда бір рет зерртей алады. Осыдан кейін алынғ ан нә тижелер лонгитюдті немесе кө лденең кесінді ә дістері арқ ылы салыстырылады.
Экспериментальды зерттеу. Қ арапайым тесттер эксперименттің алғ ашқ ылары болып табылады. Даму аймағ ындағ ы зерттеу эксперименттерінің екі бағ ыты бар. Біріншісінде зейін жеке тұ лғ ағ а шоғ ырланады. Екіншісінде зейін адамдар тобына бағ ытталғ ан.
Жеке тұ лғ алық эксперименттер. Бір зерттеушіге жү ргізілетін эксперимент Б. Ф. Скиннердің эксперименті. Зерттелуші белгілі бір уақ ыт аралығ ында оның мінез-қ ұ лқ ы, жү ріс тұ рысына ық палын тигізетін ойламағ ан жағ дайларғ а кірістіріледі. Ә уелі жағ дайғ а бейімделі жү реді, кейін ол жағ дайларды манипуляциялауғ а айналады. Мінез-қ ұ лық ты модификациялау проблемалы мінез-қ ұ лық тан айырып, қ ажеттісін қ алыптастырудың ең тиімді ә дістерінің бірі болып табылады. Бұ л жағ дайды мыналар сақ талады: біріншіден, мінез-қ ұ лық тың ү лгісі жазылады, оның кө рсетілген базалық жағ дайы анық талады; содан кейін, мадақ тау немесе жазалау арқ ылы мінез-қ ұ лық ө згерді ме, жоқ па сол бақ ыланады.
Топтық эксперимент. Экспериментатор психологтар топтық эксперимент жү ргізу арқ ылы адамдарғ а тә н ортақ принципті анық тауғ а тырысты. Бұ ндай зерттеу барысында жеке тұ лғ алық ерекшеліктер қ ате тү сініледі. Мысалы, ес барлық адамдарда бірдей қ ызмет атқ арады деп болжайды. Бұ л жағ дайда зерттеушілер ортақ тау арқ ылы шешеді. Яғ ни адамдар тобына еске байланысты зерттеу жү ргізеді де, алынғ ан нә тиженің ортасын тауып, оны тест жауаптарынан алынатын ортақ балмен сә йкестендіреді. Топтық экперимент жү ргізу даму жә не мінез-қ ұ лық мә селесі бойынша ақ парат алуғ а мү мкіндік береді. Топтық эксперименттің элементтері. Балалардың агресивті мінез-қ ұ лық қ а ү йренуін бақ ылау жә не имитация арқ ылы А. Бандураның, қ уыршақ пен ү ш топтағ ы балалардың қ арым-қ атынасын зерттеді. Фильм кө рсету арқ ылы қ уыршақ пен ү ш тү рлі қ арым-қ атынаста болғ анын балаларғ а кө рсетеді. Мұ нда эффекттің балалар мінез қ ұ лқ ына ә сер ететін-тә уелсіз айнымалыларды байқ ауғ а болады. Қ уыршақ пен ойнау барысында балалардың кө рсеткен агрессивті мінез-қ ұ лық тары-тә уелді айнымалылар.

Эксперименттің келесі ү йренуді тексеру этапында балаларғ а фильмде кө рсетілген мінез-қ ұ лық ты қ айталағ андары ү шін мадақ тайтындарын ескерткенде нә тиже ө згергені байқ алады. Балалар фильмде кө рсетілген агрессивті мінез-қ ұ лық ты қ айталауғ а тырысты, ер балалар мен қ ыз балалар арасындағ ы айырмашылық шамалы болды. Эксперимент келесі кезең дерден тұ рады:

1. Себепті-іздік байланыс қ ұ рылымына қ атысты гипотеза қ ұ ру жә не мә селені анық тау.

2. Тә уелсіз жә не тә уелді айнымалыларды анық тау.

3. Экспериментті жү зеге асыру жә не мә ліметтер жинау.

4. Алынғ ан мә ліметтерді талдау жә не интерпретациялау, қ орытынды шығ ару.

12 Следующая ⇒