Яратыу ғәм тойғоһо уята, яратмау ғәмһеҙлек, битарафлыҡ тыуҙыра.

Миллә т булмышы – тә биғ и ҡ анун. Кешелек донъяһ ы кү пме йә шә й, шул тиклем ү к ү ҙ енең традициялары, ү ҙ енсә лектә ре менә н миллә ттә р ҙ ә йә шә йә сә к һ ә м ү ҙ гә ргә н хә лдә фә ҡ ә т ү ҙ булмышы нигеҙ ендә генә ү ҙ гә реш кисерә сә к һ ә м камиллашасаҡ. Ү ҙ булмышынан ситлә шкә н халыҡ миллә т булараҡ ер йө ҙ ө нә н юғ аласаҡ, айырым вә килдә ре рухи яҡ тан тарҡ аласаҡ.

Бө гө нгө кө ндә беҙ һ ә р уң айы килгә н осраҡ та туғ ан телебеҙ ҙ ең мә ртә бә һ ен кү тә рмә һ ә к, уның ҡ улланылыш даирә һ ен киң ә йтмә һ ә к, “беҙ ҙ ең балаларыбыҙ ғ а ла, туғ ан тел ул ауылды сыҡ ҡ ансы ғ ына кә рә к” тигә н фекер һ ең ә сә к. Беҙ былай ҙ а туғ ан тел ҡ улланылышын мә ктә птә башҡ орт теле дә ресе һ ә м ө йҙ ә кухняла һ ө йлә шеү теле кимә ленә тиклем тарайтып килә беҙ. Туғ ан телгә дә ү лә т статусы тип янып йө рө гә н ә һ елдә ребеҙ ҙ ең байтағ ы ү ҙ ҙ ә ре ү к ө йҙ ә рендә балалары, ейә ндә ре менә н рус телендә һ ө йлә шә. Статус уларҙ ың аң кимә лен кү тә рмә не. Халҡ ыбыҙ ҙ ың ү ткә нен ғ орурланып иҫ кә алғ анда, тағ ы бер мө һ им сифатҡ а иғ тибар итергә кә рә к: беҙ ҙ ең атай-олатайҙ ар телебеҙ гә дә ү лә т статусы биреү ҙ е кө тө п тормағ андар, улар һ ә р береһ е ү ҙ кү ң елендә туғ ан теленә статус биргә н һ ә м килә сә к быуынғ а бына тигә н тел ҡ алдырғ ан.

Миллә тте белемле, һ ә лә тле кешелә р кү тә рә, ә аң лы кешелә р һ аҡ лай. Ә аң кимә ле иһ ә белем кимә ле менә н тап килмә й. Аң кимә ле лә, белем кимә ле лә юғ ары шә хестә ре булғ ан ишле миллә т алғ а бара, ү ҫ ә.

Һ ә р кешенең ү ҙ енсә генә холҡ о булғ ан кеү ек, һ ә р халыҡ тың да милли холҡ о була. Милли холоҡ уның тарихына, йә шә гә н тө бә генә, тормош рә ү ешенә бә йлә нгә н. Тормош рә ү еше уның ашағ ан ризығ ына, кө нкү решенә, кейгә н кейеменә, моң она йоғ онто яһ ай һ ә м ү ҙ енсә лекле бер ҡ ылыҡ -фиғ ел, эске донъя - традиция барлыҡ ҡ а килтерә һ ә м бер ү к традиция нигеҙ ендә халыҡ миллә т булып туплана. Ошолай итеп, тарихи нигеҙ ҙ ә барлыҡ ҡ а килгә н һ ә м быуындан быуынғ а кү сә килгә н ү ҙ енсә лекле традиция мө хитендә тә рбиә лә нгә н кеше икенсе мө хиткә элә кһ ә, уның психикаһ ына кире йоғ онто яһ ала. Был хаҡ та 1995 йылда Мә скә ү ҡ алаһ ында бө тө н донъя медик ғ алимдарының конференцияһ ында ҙ ур һ ө йлә шеү була. Милли мө хиттең, туғ ан моң доң ә һ ә миә те тураһ ында байтаҡ файҙ алы сығ ыштар, тә ҡ димдә р ә йтелә унда, ә ммә конференцияла ә йтелгә н ҡ иммә тле тә ҡ димдә р иғ тибарһ ыҙ ҡ ала. Ә бит бө тө н донъяғ а исемдә ре билдә ле абруйлы ғ алимдар сығ ыш яһ ай унда. Бер уң айҙ ан конференциянан ҡ айһ ы бер сығ ыштарҙ ы ла тә ҡ дим итә йем.

Сығ ыштар ошо уҡ йылдың егерме туғ ыҙ ынсы мартында “Медицинская газета”ла “Йә мғ иә ткә диагноз” тигә н исем аҫ тында баҫ ылып сыҡ ты.

“Хә бә р ителеү енсә, Мә скә ү ҡ алаһ ында “Психик сә лә мә тлектең мә ҙ ә ни һ ә м психик проблемалары” тип аталғ ан Халыҡ -ара конференция булып ү тте. Унда Россияның утыҙ биш регионынан психиатрҙ ар ҡ атнашты һ ә м донъяның һ игеҙ иленә н кү ренекле белгестә р сығ ыш яһ аны.

Профессор Т. Дмитриева. Мә скә ү . Беҙ ҙ ең һ ө йлә шеү ҙ ең тө п темаһ ы – кешелә рҙ ең психик сә лә мә тлеге менә н уларҙ ың миллә те, мә ҙ ә ниә те, дине һ ә м йә мғ иә ттә ге социаль-иҡ тисади шарттар менә н ү ҙ -ара бә йлә неше. Кеше – биосоциаль йә н эйә һ е, тимә к, һ ә р этносты ө йрә нгә н саҡ та, уның биологик, генетик, биохимик, нейрофизиологик һ ә м башҡ а ү ҙ енсә лектә рен иҫ ә пкә алырғ а кә рә к. Был факторҙ ар айырым шә хестең дә, шулай уҡ тотош миллә ттең дә психик сә лә мә тлегенә һ иҙ елерлек йоғ онто яһ ай.

Этник һ ә м социаль-мә ҙ ә ни аспекттарҙ ың совет психиатрҙ ары иғ тибарынан ситтә ҡ алыуы осраҡ лы хә л тү гел. Идеологизация шарттарында социаль, культураль, этник факторҙ арҙ ың психик сә лә мә тлеккә йоғ онтоһ он объектив ө йрә неү мө мкин тү гел ине.

Профессор Г. Колотилин. Хабаровск . Алыҫ Кө нсығ ыш аборигендарының - нанайҙ арҙ ың, ульча, удэгей, эвенкыларҙ ың – психик патологияһ ын ө йрә неү шуны асыҡ ланы – ситкә тайпылыштарҙ ың уртаҡ сә бә птә ре лә кү п. Ү ҙ миллә тенең йолалары, мифтары, риү ә йә ттә ре аша формалашҡ ан шә хестә рҙ ең этник-психологик ү ҙ енсә лектә рен белмә ү һ ә м иҫ ә пкә алмау арҡ аһ ында ауырыуҙ ың психик торошон яң ылыш баһ алау ихтималлығ ы бар. Тағ ы шул билдә лә нде, ү ҙ этносынан айырылыу һ ә м бө тө нлә й ят мә ҙ ә ни мө хиткә барып элә геү арҡ аһ ында аборигендар психик тайпылыштарғ а дусар була.

РАМН академигы В. Семке . Томск. Шуны ө ҫ тә п китке килә, аҙ һ анлы этник тө ркө м вә килдә ренең психик тайпылыштарына ү ҙ этносынан айырылыу ғ ына тү гел, ә уларғ а ят булғ ан мә ҙ ә ни традицияларҙ ы кө слә п индереү ҙ ә ныҡ йоғ онто яһ ай. Себерҙ ең тө ньяғ ында йә шә ү се ерле халыҡ миҫ алында шуғ а инандыҡ, тө ньяҡ ты сә нә ғ ә т ү ҙ лә штереү, ерле халыҡ ҡ а ят булғ ан хеҙ мә т индереү, ү ҙ ҙ ә ренең ө йрә нгә н кә себе менә н шө ғ ө ллә неү мө мкинлегенә н мә хрү м итеү уларҙ ың психикаһ ына кире йоғ онто яһ ай.

Профессор В. Бекер . Швейцария. Беҙ ҙ ә, традиция буйынса, ү ҙ ваҡ ытында белем ала алмағ ан бик кү п эмигранттар эшлә й. Улар ү ҙ енсә лекле мә ҙ ә ни һ ә м социаль шарттар булғ ан ерҙ ә рҙ ә н килә. Беҙ ҙ ең шарттарғ а элә ккә с, психологик яҡ тан бик кү п ҡ атмарлыҡ кисерә лә р, был иһ ә психозғ а, депрессияғ а, алкоголизм һ ә м суицидтарғ а килтерә.

Э. Сорель. АҠ Ш . Этник һ ә м мә ҙ ә ни факторҙ арҙ ы ө йрә неү психиатрияла ғ ына тү гел, психологияла ла, социологияла ла, антропологияла ла, этнографияла ла, философияла ла тә рә н белемгә эйә булыуҙ ы талап итә. Ниһ айә т, билдә ле бер этик һ ә м деонтологик һ аҡ ҡ араш кә рә к. Туҡ тауһ ыҙ халыҡ -ара һ ә м дини конфликттарҙ ың булып тороуы был мә сьә лә нең мө һ имлеген кү рһ ә тә. Мин шовинизм һ ә м расизм кү ренештә рен психиатрияны ө йрә неү гә генә ҡ айтарып ҡ алдырмайым, ә ммә миллә ттең психик сә лә мә тлеге ниндә йҙ ер кимә лдә уларғ а ың ғ ай йә ки кире йоғ онто яһ айҙ ыр. Беҙ ҙ ең илебеҙ ҙ ә айырыуса йә штә р араһ ында агрессивлыҡ арта. Ҡ ара тә нлелә р һ ә м аҙ һ анлы халыҡ тар араһ ында енә йә тселек кө слө. Телевидение тапшырыуҙ ары балалар араһ ындағ ы агрессивлыҡ ты ҡ ырҡ а арттыра. Балалар ө сө н тапшырыуҙ арҙ а бер сә ғ ә т эсендә генә лә биштә н алып ун бишкә тиклем кө с ҡ улланыу акты кү рһ ә телә. Был иһ ә баланың психик ү ҫ ешенә кире йоғ онто яһ ай, агрессивлыҡ ты арттыра. Шуныһ ы ү кенесле, Рә сә й ҙ ә беҙ ҙ ең кү ң елһ еҙ тә жрибә беҙ ҙ е ҡ абатлай башланы.

Профессор В. Положий. Рә сә й. Дингә кире ҡ айтыуҙ ы хупларғ а кә рә к. Был – психологик, саноген фактор, ул миллә ттең психик сә лә мә тлегенә ың ғ ай йоғ онто яһ аясаҡ. Ә ммә кешенең Алла васыяты менә н йә шә ү е бик һ иҙ елмә й, ул ү ҙ ен хә ү ефтә н яҡ лар саҡ та ғ ына Аллағ а мө рә жә ғ ә т итә.

Профессор М. Кабанов. С. -Петербург . Беҙ миллә ттең психик сә лә мә тлеге хаҡ ына социаль факторҙ ың да, сә йә си факторҙ ың да, иҡ тисади факторҙ ың да, этник факторҙ ың да һ ә м башҡ аларҙ ың йоғ онтоһ он психик кимә лдә ө йрә нергә, был проблемағ а киң ерә к ҡ арарғ а тейешбеҙ.

Т. Дмитриева . Кү п кенә цивилизациялы илдә рҙ ә сә йә си ә һ елдә р – ҡ ала мэрынан башлап президенттарғ а тиклем ү ҙ кә ң ә шселә ре араһ ында психологтар һ ә м психиатрҙ ар тота. Беҙ ҙ ең илебеҙ ул хаҡ та уйлап та бирмә й. Ә бит Рә сә й ғ алимдарының этнопсихиатрия ө лкә һ ендә бик ҡ ыҙ ыҡ лы һ ә м фә һ емле тикшеренеү ҙ ә ре етерлек кимә лдә тупланғ ан.

Кү ренекле психиатрҙ арҙ ың ошо фекерҙ ә рен уҡ ып ҡ ына ла һ ә р кеше ү ҙ е һ ығ ымта яһ ай ала.

Тә биғ ә т кешене ү ҙ яҙ мышын ү ҙ е хә л итерлек Аҡ ыл менә н яратҡ ан. Кеше ү ҙ тә рбиә менә н шө ғ ө ллә нә һ ә м ҡ анындағ ы холоҡ -фиғ елен ү ҙ гә ртә ала. Уның ө сө н маҡ сат, йү нә леш билдә лә й белеү кә рә к. Дө рө ҫ маҡ сат, йә шә ү йү нә леше билдә лә ү ө сө н: ИҢ МӨ Һ ИМЕ — Ү Ҙ ТАМЫРЫҢ ДАН АЙЫРЫЛМАУ. Тә рбиә эше ү ҙ тамырың нигеҙ ендә барырғ а тейеш. Сө нки тө п маҡ сатың тамырың тоташҡ ан халыҡ маҡ саты менә н тап килгә ндә генә һ ин ү ҙ ең де юғ алтмайһ ың. Йә шә йештә ү ҙ ең де юғ алтмауҙ ан да ҙ ур ҡ аҙ аныш юҡ.

Һ ә р беребеҙ ү ҙ аҡ ылыбыҙ ҙ ы ү ҙ ебеҙ тотһ аҡ, миллә ттең килә сә ген башҡ аларҙ ың балаларында тү гел, ү ҙ ғ аилә беҙ ҙ ә ге балаларыбыҙ ҙ а кү рһ ә к, миллә тебеҙ ҙ е ү ҙ ебеҙ дауам итһ ә к, балаларыбыҙ ҙ ың килә сә ге ө сө н матди байлыҡ тың да, рухи байлыҡ тың да берҙ ә й кә рә клеген аң лаһ аҡ, халҡ ыбыҙ васыятындағ ыса, АРҒ ЫМАҠ -тың (Аң, Рух, Ғ ә м, Ырыҫ, Аҡ ыл, Моң, Ҡ от) ялына тотоноп ҡ алыр инек. Ә ялынан элә ктерелгә н атты ысҡ ындырмау сараһ ын кү рә белә ул БАШҠ ОРТ.

РУХ

“Кеше кү ң еле сә скә нә н наҙ лы, таштан ҡ аты” тигә н ә йтеме бар халыҡ тың. Был, ә лбиттә, рух ныҡ лығ ы тураһ ында. Рух ныҡ лығ ы ҡ андан да кү сә, тә рбиә нә н дә килә, тирә -яҡ мө хиттең тә ьҫ ире лә ҙ ур.

Рухи ныҡ лыҡ тә рбиә менә н бирелә торғ ан сифат һ ә м уны мотлаҡ тә рбиә лә ргә кә рә к. Сө нки ул башҡ орт ҡ анында булғ ан һ ә м ә ле ойоғ ан хә лдә, тиерлек. Рухи ныҡ лыҡ тә рбиә лә р ө сө н тө п ө с шарт — ө с таяныс кә рә к: маҡ сат, ү ҙ кө сө ң ә ышаныс һ ә м ихтыяр кө сө йә ки ныҡ ышмалылыҡ.

Һ ә р кеше – ү ҙ е бер донъя. Һ ә р кеше ү ҙ енсә хаҡ лы. Шуғ а ҡ алыпҡ а һ алынғ ан кә ң ә штә р булмай. Кә ң ә ш — грамматик ҡ ағ иҙ ә тү гел. Коммунистар партияһ ы хакимлығ ы аҫ тында бер тө рлө генә иман менә н, тә рбиә ҡ анундарын грамматик ҡ ағ иҙ ә кеү ек ҡ алыпҡ а һ алып, анттар ятлатып, вә ғ ә ҙ ә лә р бирҙ ертеп, етмеш йылдан ашыу йә шә теп маташыу булды, һ ә м бер кө н килеп барыһ ы ла селпә рә мә килде. Селпә рә мә килде, сө нки кешенең, миллә ттең тә биғ и булмышы иҫ ә пкә алынмағ айны һ ә м бө тө нө һ ө лә тышҡ ы ялтырауыҡ ҡ а ҡ оролғ айны.

Кеше кү ң еле ҡ ағ иҙ ә менә н йә шә мә й. Халыҡ та аҡ ылды кинә йә менә н биреү ысулы бар. Ә киә ттә р, ҡ обайырҙ ар, риү ә йә ттә р, лаҡ аптар, мә ҡ ә лдә р, ә йтемдә р, хатта таҡ маҡ тар аша кешене уйланырғ а мә жбү р итеү алымы ул. Ә ҙ ә би ә ҫ ә рҙ ә р ҙ ә ошондай уҡ маҡ сатты иң енә һ алғ ан. Кеше уҡ ый, тың лай. Ү ҙ енә тейешлеһ ен зиһ ененә һ ең дерә һ ә м ү ҙ тә рбиә менә н шө ғ ө ллә нә башлай. Билдә ле, һ ә р кеше ү ҙ халҡ ының ижадын, ижадында тупланғ ан рухи байлыҡ ты, тә рбиә ҡ анундарын туғ ан тел аша ҡ абул итә. Туғ ан теленә н яҙ ғ ан кеше халҡ ының иҫ китмә ле байлығ ынан мә хрү м ҡ ала. Шуның ө сө н дә ү ҙ туғ ан телен, халҡ ы традицияларын белмә гә н кешенә н дә наҙ аныраҡ, ү ҙ халҡ ына юғ арынан ҡ арап тү бә нһ етеп маташҡ ан кешенә н дә дорфараҡ кеше булмай. Туғ ан телдә н яҙ ыу – ул тә биғ ә т ҡ анундарына ҡ аршы килгә н кү ренеш. Ҡ абатлап ә йтергә кә рә к, тә биғ ә т тап ошондай тайпылышҡ а юл ҡ уймаҫ ө сө н кеше мейеһ енә иҫ китмә ле һ ә лә т биргә н. Кеше зиһ ене тиҫ тә лә рсә телдә рҙ е ө йрә неү, биш-алты телдә иркен һ ө йлә шә алыу һ ә лә тенә эйә. Бындай һ ә лә ттең туғ ан телде ҡ урсалау ө сө н бар иткә нлеге ап-асыҡ.

Һ ә р кеше тө п ө с бурысты тойоп йә шә ргә тейеш:

- тә биғ ә т алдында: атай-олатайҙ арҙ ан ҡ алғ ан тә биғ ә т байлығ ын һ аҡ лау, ишә йтеү!

- кешелек донъяһ ы алдында: ү ҙ ең дә н һ уң тағ ы ла аҡ ыллыраҡ, белемлерә к, сә лә мә терә к, камилыраҡ нә ҫ ел ҡ алдырыу!

- миллә тең алдында: быуындан-быуынғ а, быуаттан-быуатҡ а кү сә килгә н традицияларҙ ы һ аҡ лау һ ә м ү ҙ балаларында дауам итеү. Милли традицияны һ аҡ лау иң элек балаң а ҡ ушҡ ан исемдә сағ ыла. Исем – милли ғ орурлыҡ билдә һ е. Ү ҙ миллә тен яратҡ ан кеше ү ҙ миллә тенең исемдә рен дә, ярата.

Балаң дың исеме – кү ң елең дә ге рухың сағ ылышы. Исем бала яҙ мышында ҙ ур роль уйнай. Милли рух ҡ аҡ шауы мә ғ ә нә һ еҙ исемдә н башлана. Рух менә н бергә кешенең эске азатлыҡ тойғ оһ о ҡ аҡ шай башлай. Эске рух ҡ аҡ шау ул кү ҙ гә ташланып тора. Кеше кемгә лер яраҡ лашырғ а, ярамһ аҡ ланырғ а тырыша башлай. Был иһ ә – ү ҙ ең де юғ алтыуғ а, тимә к, рухи ҡ оллоҡ ҡ а табан яһ алғ ан тә ү ге аҙ ым.

Эске азатлыҡ тың юғ алыуы ү ҙ ең де юғ алтыуҙ ан, тимә к, туғ ан телдә н яҙ ыуҙ ан, сит-ят исем йө рө тө ү ҙ ә н, “беҙ ” тип һ ө йлә р халҡ ың дан алыҫ лашыуҙ ан башлана. Аҡ ыллы кеше бер ваҡ ытта ла ошо азатлығ ын юғ алтмай һ ә м балаһ ының яҙ мышында ла был шарттарҙ ың тос ә һ ә миә ткә эйә булырын аң лай. Был тойғ оларҙ ы бер кем дә тартып ала алмай. Хатта ҡ олдарҙ ың да эске азатлығ ына баш була алмағ андар. Эске азатлығ ын юғ алтҡ ан кеше — ярымкеше. Эске азатлығ ы булмағ ан кеше башҡ аларҙ ы тү гел, ү ҙ ен дә яҡ лай алмай. Кү ң ел донъяһ ы камил булмағ андарҙ ың кү беһ е бө гө нгө кө нгә яраҡ лаша алмай, йә матди байлығ ына ғ ына табынып йә шә й башлай, йә ү ткә ндә рен идеаллаштыра.

Рухһ ыҙ лыҡ айырым кешелә рҙ е генә тү гел, тотош илдә рҙ е лә ҡ аҡ шата. Этнопедагогика нигеҙ ендә тә рбиә лә нмә гә н, тә рбиә традициялары булмағ ан, тө рлө миллә ттә р тупланып йә шә гә н илдә рҙ ә, ә йтә йек, Америка Ҡ ушма Штаттарында кү пселек психолог-ғ алимдар рухи тә рбиә хаҡ ында тү гел, ә аҡ са табыуҙ ың тө рлө юлдарын ө йрә теп, кү п тиражлы китаптар, ә сбаптар нә шер итә. Бө гө нгө кө ндә бындай илдә рҙ ә тулыһ ынса рухи емерелеү, ҡ аҡ шау, юҡ ҡ а сығ ыу башланды. Ҙ ур ҡ алаларҙ ағ ы кө сө ргә нешле тормош һ аулыҡ ҡ а ныҡ тә ьҫ ир итә, инфаркт, инсульт кеү ек сирҙ ә р йышая. Ә ммә, шуныһ ы ҡ ыҙ ыҡ, медик-ғ алимдарҙ ың кү ҙ ә теү енсә, шул уҡ Америка Ҡ ушма Штаттарында ла япондар бындай сирҙ ә рҙ ә н ҡ отолоу юлын тапҡ ан. Был хә л ғ алимдарҙ ы уйғ а һ ала һ ә м улар Америкала ғ ү мер итеү се япондарҙ ың йә шә ү рә ү ешен тикшереп ҡ арай. Баҡ һ аң, башҡ а американдар менә н бер ү к шарттарҙ а эшлә гә н, аралашҡ ан япондар ү ҙ ө йҙ ә рендә ү ҙ ҙ ә ренсә йә шә й икә н. Ҡ айтыу менә н, кимоноларын кейеп алалар, япон музыкаһ ын ҡ уялар, япон аҙ ыҡ тары ашайҙ ар, туғ ан телдә рендә аралашалар. Был — уларҙ ың кү ң ел аҙ ығ ы, кү ң ел сә лә мә тлеген һ аҡ лаусы сара. Япондар ү ҙ ҙ ә ренең эске азатлығ ын сә лә мә тлектә рен һ аҡ лауғ а файҙ алана. Милли ү ҙ енсә легең де лә һ аҡ лап, заманғ а ла яраҡ лашып ү ҫ еү беҙ ҙ ең заманда ла зарур, был һ ә р башҡ орттоң ү ҙ е ө сө н дә, миллә т ө сө н дә мә ртә бә булыр һ ә м глобаллә шеү ҙ е миллә ткә янағ ан ҡ урҡ ыныс хә л итеп тү гел, ә ү ҙ ебеҙ ҙ е донъяғ а танытыу сараһ ы итеп файҙ аланырғ а мө мкинлек тип ҡ абул итергә кә рә к.

Ғ Ә М

Демократик ү ҙ гә рештә рҙ ә н һ уң ҡ оролтай, ырыу, шә жә рә тигә н һ ү ҙ ҙ ә рҙ ең йыш ҡ абатланыуы һ ә м уларғ а бә йле йолаларыбыҙ ҙ ың ҡ айтыуы халҡ ыбыҙ йә шә йешенә байтаҡ ү ҙ гә реш индерҙ е, ә ммә ҡ айһ ы бер тө шө нсә лә р һ ә м атамалар онотола бара. Ә йтә йек, ғ ә м тигә н һ ү ҙ ҙ ең һ ирә к ҡ улланылыуы уның тө шө нсә һ енең юҡ ҡ а сығ а барыуына бә йле. Ғ ә мде ғ ә мһ еҙ лек алмаштыра башланы.

Ни ө сө н ғ ә м тө шө нсә һ ен ғ ә мһ еҙ лек ҡ ыҫ ырыҡ лай һ уң? Ни эшлә п кеше ү ҙ йә шә йеше ө сө н иң мө һ им шарт булғ ан Тә биғ ә ткә ҡ арата ла, Балаһ ының килә сә генә лә, Тә рбиә, Белем алыу һ ә м ү ҙ тә рбиә гә лә, хатта ү ҙ енең Һ аулығ ына ҡ арата ла ғ ә мһ еҙ була бара? Балаһ ы йә шә йә сә к заман хаҡ ында бө тө нлә й уйламаусылар, кө н хә стә рлеге менә н генә йә шә ү селә р артҡ андан-арта. Эсә р һ ыуҙ ар бысрана, тирә -яҡ мө хит тө ҫ һ ө ҙ лә нә, ер аҫ ты байлығ ы кә рә к-кә рә кмә гә нгә тә лә флә нә, уң дырышлы ҡ ара тупраҡ ҡ атламы йоҡ ара, кү ң елдә ргә наҙ бө ркө р сә скә лә р, һ айрар ҡ оштар кә мей... Һ ө ҙ ө мтә лә илебеҙ ҙ ә тыуымғ а ҡ арағ анда ү лем арта бара. Ни ө сө н? Был һ орауғ а яуап бармы? Бар, ә лбиттә. Яуапһ ыҙ ҡ алғ ан һ орау булмай. Уның ғ иллә һ е ғ ә м менә н ғ ә мһ еҙ леккә килеп тоташа. Ә ғ ә м менә н ғ ә мһ еҙ лек яратыу тойғ оһ она бә йле. Был егет менә н ҡ ыҙ йә ки ир менә н ҡ атын мө нә сә бә тенә генә ҡ ағ ылмай, ә иң элек ү ҙ ең де, унан тормошто, йә шә ү ҙ е, эшең де, халҡ ың ды, миллә тең де, килә сә гең де яратыу ул.

Яратыу ғ ә м тойғ оһ о уята, яратмау ғ ә мһ еҙ лек, битарафлыҡ тыуҙ ыра.

Йө рә гендә ысын ғ ә м йө рө тө ү селә р ҙ ә, ү ҙ ҙ ә ре ө сө н генә йә шә ү се ғ ә мһ еҙ ҙ ә р ҙ ә бар донъяла. Ысын-ысындан ғ ә м йө рө ткә н ә һ елдә рҙ ең уй-хыялы, йә шә ү маҡ саты, ә йткә н һ ә р һ ү ҙ е иленә, килә сә ккә, халҡ ына мө хә ббә т менә н тулы, һ ә р ғ ә мә ли эше халҡ ы хаҡ ына хә стә рлектә н тора.

Ошондай ә һ елдә ре кү п булғ ан халыҡ, ә лбиттә, бә хетле. Бә хетлелә р иҫ ә бенә башҡ орттарҙ ы ла индерергә мө мкин. Шө кө р, халҡ ыбыҙ ҙ ың даланы бар. Бар булмышы менә н халҡ ы ғ ә ме менә н йә шә гә н улдары һ ә м ҡ ыҙ ҙ ары байтаҡ. Беҙ улар хаҡ ында бай тарихыбыҙ ҙ ан белә беҙ. Исемдә ре билдә ле һ ә м билдә һ еҙ булғ ан Шә хестә ребеҙ ХАЛЫҠ, МИЛЛӘ Т тигә н бө йө к тө шө нсә сылбырын ө ҙ мә й алып бара. Был сылбыр ҡ улсаларын ө ҙ ө лө ү сигенә еткереп, башҡ орт тигә н халыҡ ҡ улсаһ ын ырғ ытып-быраҡ тырып, ер йө ҙ ө нә н бө тө нлә й юҡ итергә телә ү селә р императрица Анна Иоановна менә н Сенаттың обер-секретары И. К. Кирилловтар, Тә фтилә ү ҙ ә р, Урусовтар менә н генә сиклә нмә гә н. Асыҡ тан-асыҡ та, йә шерен дә ҡ оротҡ ослоҡ эше алып барыусылар булғ ан, бар, буласаҡ. Ә ммә ундай дошмандарҙ ы яттар араһ ында ғ ына эҙ лә ү ҙ ур хата булыр ине. Бө гө нгө кө ндә халҡ ыбыҙ тамырына балта сабыусы тө п дошман ү ҙ ебеҙ ҙ ең арала ла бар. Ул Ғ Ә МҺ ЕҘ ЛЕК тигә н дошман. Ә лбиттә, кү ҙ кү реме ерҙ ә р билә п, тотош бер ил булып, батшаһ ыҙ -ниһ еҙ халыҡ булып ойошоп, йә шә п ятҡ ан башҡ орт халҡ ының ҡ анында ғ ә мһ еҙ лек кө слө булғ ан тип ә йтеү е ҡ ыйын. Ғ ә м тө шө нсә һ е башҡ ортто берлә штереү се тө п шарт. Ошо тө шө нсә миллә тте берлә штереү, тарҡ атмау, ҡ еү ә тлә ндереү сараһ ы. Был сараның ниндә йерә к булыуы хаҡ ында беҙ ижадыбыҙ ғ а ҡ арап та фараз итә алабыҙ. Халыҡ тың алдынғ ы ҡ арашлы шә хестә ренең, аҡ һ аҡ алдарының, сә сә ндә ренең аҡ ылы ауыҙ -тел ижадында тупланғ ан. Тыуғ ан илгә ҡ айнар һ ө йө ү, сит-яҡ тарҙ а бә хет эҙ лә мә ү, тарҡ алмау, тупланып йә шә ү, ерҙ ә н айырылмау, туғ анлыҡ ты һ ә м дуҫ лыҡ ты ныҡ һ аҡ лау кеү ек сифаттар тә рбиә лә гә ндә р. Ә ммә халҡ ыбыҙ ҙ ы ер йө ҙ ө нә н юҡ итергә тигә н сә йә сә т алып барыусылар ҙ а был ҡ анундарыбыҙ ҙ ы белгә н. Улар ошо ҡ анундарҙ ан сығ ып эш иткә н. Шул уҡ Кирилловтың 1734 йылғ ы планына кү ҙ һ алып алыу ҙ а бының шулай булыуын асыҡ кү рһ ә тә. Ә йтә йек, башҡ орттоң һ анын ныҡ кә метергә, уның ө сө н тө рлө яҡ ҡ а таратырғ а, хә рби походтарҙ а киң файҙ аланырғ а... Башҡ орт феодалдарын һ атып алып, рус властарының терә генә ә йлә ндерергә, тигә н тә ҡ димдә р бар унда. Был тә ҡ димдә р халыҡ ты тарҡ атыуҙ ы, һ уң ғ ы сиктә юҡ итеү ҙ е кү ҙ ҙ ә тотҡ ан. Ошонан сығ ып уйлап ҡ арағ анда ла аҡ һ аҡ алдарыбыҙ ҙ ың миллә тте һ аҡ лау юлдарын ни тиклем дө рө ҫ билдә лә гә нен һ ә м, тыуғ ан илгә мө хә ббә т, туғ анлыҡ ты һ ә м татыулыҡ ты һ аҡ лау тигә н тө п ҡ анундарын йырҙ ары, риү ә йә ттә ре, ҡ обайырҙ ары, легендалары аша кү ң елгә һ ең дерергә тырышыуының ни тиклем хаҡ булыуын кү рергә мө мкин. Халҡ ыбыҙ ҙ ың ошо тө п ҡ анундары буйынса бергә тупланып мең ә р йылдар йә шә п килгә н, иҫ китмә ле тә рә н фә лсә фә ү и йө кмә ткеле ҡ обайырҙ ар һ ә м йырҙ ар ижад иткә н, ү ҙ кө нкү реше ө сө н мө һ им булғ ан ә йберҙ ә рҙ е ү ҙ е булдырғ ан, ер аҫ тындағ ы ла, ер ө ҫ тө ндә ге лә байлыҡ ты ә лә ф-тә лә флә мә й кә рә генсә генә тотонғ ан, ил саҡ ырһ а, бер тө птә н генә ҡ уҙ ғ алып, ил именлеген ҡ урсалап йә шә ү ҙ е маҡ сат итеп ҡ уйғ ан. Ә ммә тормош ү ҙ гә решһ еҙ тормай. Ү ткә ндә р менә н йә шә мә йҙ ә р. Ү ткә ндә рҙ ә н фә һ ем алалар.

Хә ҙ ер уйлайыҡ: бө гө нгө кө ндә халҡ ыбыҙ ҙ ың ү ҙ ен һ аҡ лау ҡ анундары ө ҫ тө нлө к аламы, ә ллә Кириллов планы ҡ аныбыҙ ғ а һ ең еп ҡ алғ анмы? Ни ө сө н беҙ 100 йыл эсендә 100 мең гә генә артҡ анбыҙ? Ни ө сө н миллә тебеҙ ҙ ең яртыһ ы республикабыҙ ҙ ан ситтә йә шә й? Ә лбиттә, боронғ о башҡ орт ерҙ ә ренең республикабыҙ сиктә ренә н тыш тороп ҡ алыуы халыҡ ирке менә н эшлә нмә не, ә ммә ү ҙ ирке менә н ил ташлап сығ ып китеү селә р ҙ ә бихисап. Бө гө нгө кө ндә илебеҙ ҙ ә бө тө н мө мкинлектә р тыуҙ ырылғ ан мә лдә, иҫ китмә ле таланттарыбыҙ була тороп та һ аман гө рлә п-кү крә п ү ҫ еп китә, сит илдә рҙ ә башҡ орт тигә н талантлы халыҡ барлығ ын таныта алмайбыҙ? Берә м-һ ә рә м генә сығ ып бейеп йә ки ҡ урай һ ыҙ ҙ ырып ҡ айтыу халыҡ ты тө рлө яҡ тан танытыу тигә н һ ү ҙ тү гел ә ле. Халҡ ыбыҙ ҙ ың фә нен, ғ илемен, матди байлыҡ етештереү һ ө нә рен, спортын, кино сә нғ ә тен, халыҡ ижады ө лгө лә рен, иң һ ә йбә т ә ҙ ә би ә ҫ ә рҙ ә рҙ е тә ржемә итеп сығ арыуҙ ы юғ ары кү тә рергә бө тө н мө мкинлектә ребеҙ бар. Нимә ҡ амасаулай? Ни эшлә п гө рлә п тоҡ анып китер урында беҙ һ аман быҫ ҡ ыйбыҙ? Ғ ә мһ еҙ лек тигә н тө п дошман кө слө. Яуап шул. Ә йтеп ү теү емсә, ғ ә м ул ихлас, ысын яратыуҙ ан башлана. Халҡ ың ды яратыуҙ ан, уның килә сә ге хаҡ ында хә стә рлекте кү реү ҙ ә н. Ошо тойғ оғ а ҡ арата ғ ә мһ еҙ икә нһ ең, ә лбиттә, бер ниндә й ү ҫ еш тә, алғ а китеш тә, сә скә атыу ҙ а булмаясаҡ. Ә ғ ә мһ еҙ лек ниндә йҙ ер юғ арыла, йә ки ситтә, йә ки кү ренмә гә н ерҙ ә урынлашҡ ан тө шө нсә тү гел. Ул дошман беҙ ҙ ең ү ҙ ебеҙ ҙ ә, һ ә р беребеҙ ҙ ә. Атап ү тә йек.

Эске йылылыҡ. Ни тиклем оло мә ғ ә нә не һ ыйҙ ыра ошо ябай ғ ына ике һ ү ҙ. Яратыу, һ ө йө ү, мө хә ббә т тойғ оһ онан башлана торғ ан тө шө нсә ул ЭСКЕ ЙЫЛЫЛЫҠ. Бер-берең ә тартылыу, бер-берең де аң лау бит ул был тойғ о. Эске йылылыҡ булмаһ а, ғ аилә тарҡ ала. Эске йылылыҡ булмаһ а, йә мғ иә т тарҡ ала, миллә т тарҡ ала. Тә биғ ә т кешелә рҙ е берлә штереп, эске йылылыҡ булдырыу ө сө н хә стә рлек кү ргә н. Моң берлеге, тел берлеге ул. Бер ү к телдә һ ө йлә шеү селә р, бер ү к моң до аң лаусылар бергә берлә шкә н, бергә ойошҡ ан. Улар араһ ында кү ң ел берлеге барлыҡ ҡ а килгә н, бер-береһ енә тартылып торғ ан эске нур һ уҙ ылғ ан. Ошо нур ө ҙ ө лдө мө — тарҡ алыш башлана. Илдә рҙ е берлә штергә н символдар ҙ а: гимн, байраҡ, герб та ошо маҡ саттан уйлап сығ арылғ ан. Башҡ ортто берлә штереү се кө с уртаҡ моң обоҙ ҙ а, ҡ урайыбыҙ ҙ а, ижадыбыҙ ҙ а һ ә м, ә лбиттә, уларҙ ы тыуҙ ырыр, аң лар ө сө н бар ителгә н телебеҙ ҙ ә һ ә м тыуғ ан еребеҙ ҙ ә. Миллә тебеҙ ҡ ото булғ ан Ғ Ә МЛЕ Шә хестә ребеҙ ошо тө шө нсә лә рҙ е — рухи байлығ ыбыҙ ҙ ы һ аҡ лау ө сө н кө рә шкә ндә р ҙ ә инде. Кө рә шеү юлдары тө рлө булһ а ла, маҡ сат бер булғ ан. Ә инде рухи байлыҡ тигә н тө шө нсә не матди байлыҡ ҡ а ынтылыш ҡ ыҫ ырыҡ лап сығ ара башлаһ а, эске йылылыҡ нурҙ ары ө ҙ ө лә башлай. Уртаҡ лыҡ кә мей. Ундай ғ ә мһ еҙ ҙ ә ргә туғ ан тел дә, туғ ан моң да кә рә кмә й. Уларҙ ың хатта аллаһ ы ла Мамонғ а ә йлә нә. Һ уң ғ ы йылдарҙ а ғ ына Мамонғ а табыныусы ҡ айһ ы бер “ә һ елдә ребеҙ ” (Кириллов Башҡ орт феодалдарын һ атып алып, рус властарының терә генә ә йлә ндерергә тигә н тә ҡ димен индергә ндә, ошондайҙ арҙ ы кү ҙ ҙ ә тотҡ андыр. Бө гө нгө кө ндә “коррупция” тип аталғ ан яман ауырыу менә н дә ошондайҙ ар “ауырый”) республикабыҙ ғ а кү пме хилафлыҡ килтерҙ елә р. Торатау именлеген хә ү еф аҫ тына ҡ уйҙ ылар, урмандарыбыҙ ҙ ы һ аттылар, ерҙ ә ребеҙ ҙ ә н яҙ ҙ ырҙ ылар. Ә ммә бындайҙ ар ү ҙ ҙ ә ре рухи яҡ тан бай булып ҡ ыланғ ан булалар. Тик ундай ғ ә м, ундай яратыу һ иҙ елеп тора һ ә м халыҡ бындай кү ренеште “тышҡ ы кү ң ел менә н генә яратыу” ти. Тышҡ ы кү ң ел менә н яратыуҙ ан ЭСКЕ ЙЫЛЫЛЫҠ барлыҡ ҡ а килмә й.

Халыҡ ты миллә т итеп туплау юлдары халыҡ ҡ а һ ә р ваҡ ыт сә нғ ә т аша еткерелгә н. “Урал батыр”, “Аҡ буҙ ат”, “Иҙ еү кә й менә н Мораҙ ым”, “Алпамыша”, “Заятү лә к менә н Маянһ ылыу”, “Кү сә кбей”, “Һ уң ғ ы һ артай”, “Зө һ рә менә н Алдар” һ ә м башҡ а иҫ китмә ле фә лсә фә ү и йө кмә ткеле ҡ обайырҙ ар аша ә йтелгә н халыҡ фекере. Аҙ аҡ инде яҙ ма ә ҙ ә биә т осоронда шиғ ырҙ ар һ ә м сә хнә ә ҫ ә рҙ ә ре аша еткерелгә н. Ул хаҡ та ә йтеп ү ттем. Ә ммә ҡ айһ ы саҡ та бө йө ктә ребеҙ ә йткә н фекерҙ ең тө п ә рә сә һ енә тө шө нө п етмә йбеҙ, тел тө птә рен аң ламай ҡ алабыҙ. Мә ҫ ә лә н, Дауыт Юлтыйҙ ың ”Ҡ арағ ол”о ө сө н һ аман эс кө йә. Бө гө нгө кө ндә ошо ә ҫ ә рҙ ә ге тө п фекер — алдыбыҙ ҙ а маяҡ итеп ҡ уйылырлыҡ. Тик ә ҫ ә рҙ ең тө п ә рә сә һ енә тө шө нмә гә н режиссерҙ арыбыҙ уғ а баҫ ым яһ амай. Д. Юлтый был драмаһ ында халҡ ыбыҙ ҙ ың бө тө н йә шә ү асылын асып һ алғ ан ҡ анатлы һ ү ҙ ҙ ә р ә йттерә Ҡ ыраубикә нә н: “Бә ндә не бә ндә кө нө нә ҡ алдырмаһ ын! ” Бына башҡ орттоң ғ ә мле йә шә ү принцибы! Бына халыҡ тың туҡ тауһ ыҙ ихтилалдарғ а кү тә релеү сә бә бе. Бына ғ ә млелә ргә тынғ ы бирмә гә н тө п маҡ сат. Бө гө н дә беҙ тиң дә р араһ ында тиң йә шә ү ө сө н ынтылырғ а тейешбеҙ! Бә ндә башҡ а бә ндә лә р кө нө нә ҡ алырғ а тейеш тү гел.

Йә ки Һ ә ҙ иә Дә ү лә тшинаның “Ырғ ыҙ ” романын алайыҡ. “Халҡ ым” тип янып йө рө гә н геройҙ арҙ а ғ ына эске матурлыҡ, эске йылылыҡ бар. Улар йырлай. Туғ ан моң дан: матурлыҡ тойғ оһ онан айырылмағ ан. Булғ ан гү зә ллекте ишә йтергә тағ ы ла ҡ упшыраҡ гө ллә мә яһ арғ а тырышалар: Дилә фрү з ниндә й матур гө ллә мә яһ ай. Ә фә ҡ ә т матди байлыҡ уртаһ ында ғ ына йә шә гә н Хаят был гө ллә мә не йолҡ ҡ олап ырғ ыта. Ошо яҙ мыш шә хестә ребеҙ гә килде тү гелме һ уң? Матурлыҡ ты тоя белмә гә н Хаяттар халҡ ыбыҙ ҙ ың Дилә фрү здә ренең ҡ улындағ ы гө ллә мә не йолҡ ҡ оланы бит! Бына ҡ айҙ а ул Ғ ә м менә н Ғ ә мһ еҙ лек кө рә ше. Тел берлеге булып та, Моң берлеге булмаһ а, эске йылылыҡ һ ү нә.

“Арғ ымаҡ тың ” был бү легендә, тарих тө пкө лө нә тө шө ү ҙ е маҡ сат итеп ҡ уймайынса, ү ҙ ем йә шә гә н осорғ а — ярты быуат самаһ ы ваҡ ытҡ а — дө рө ҫ ө рә ге, илленсе-туҡ һ анынсы һ ә м ике мең енсе йылдар башына бер аҙ кү ҙ ташлап, ғ ә м һ ә м ғ ә мһ еҙ лектең кө рә ше хаҡ ында яҙ ып ү тмә ксемен. Сө нки, ә йтеп ү теү емсә, ғ ә мһ еҙ ҙ ә рҙ ең ө ҫ тө нлө к алыуы ижадҡ а, тимә к, ү ҫ ешкә ныҡ тә ьҫ ир итә.

Оло шә хесебеҙ, халҡ ын ҡ айнар һ ө йгә н Зә йнә б Биишеваның “Тылсымлы ҡ урай хаҡ ында легенда” тигә н либреттоһ ы хаҡ ында һ ө йлә п китмә ксемен. Хә йер, яҙ ыусының Мә скә ү ҙ ә н һ ә м ял йорттарынан миң ә яҙ ғ ан хатын килтереү уның ниндә й кеше икә нлеген асыҡ кү рһ ә тер (Ә яҙ ыусының миң ә яҙ ылғ ан бө тө н хаттары менә н дә танышырһ ығ ыҙ ).

Зә йнә б Биишева был либреттоһ ын Башҡ орт опера һ ә м балет театрына биргә ндә н һ уң, байтаҡ ваҡ ыт ү тә һ ә м 1979 йылда Рим Хә сә новтың “Ҡ урай тураһ ында легенда” тигә н балеты сә хнә гә ҡ уйыла. Яҙ ыусының хатында һ ү ҙ шул турала.

“Мә рйә м һ ылыу!

Хатың ды алдым, рә хмә т. Алыҫ ерҙ ә ү ҙ телең дә, яҡ ын кешең дә н хат алып уҡ ыуҙ ан да ҡ ыуаныслы хә л юҡ тыр. Мин бында китеп бик хаталандым. “Ү ҙ е юҡ тың – кү ҙ е юҡ ” тиҙ ә р бит. “Ҡ урай” мә сьә лә һ ен хә л иттермә й тороп китеп бармаҫ ҡ а ине. Лә кин К. Ғ абдрахмановна ла, Мирзаһ итов та, Чурова кеү ек “авторитеттар” ҙ а вә ғ ә ҙ ә итеп торғ ас, китә йем, яң ы роман ө ҫ тө ндә эшемде дауам итә йем, тигә н булғ айным шул. Ә ммә минең “Ҡ урай”ҙ ы 1958 йылда уҡ быуып (З. Биишева 1957 йылда фольклор мотивтарына таянып “Тылсымлы ҡ урай” тигә н драма ә ҫ ә ре яҙ а. Аҙ аҡ уны балет ө сө н либреттоғ а ә йлә ндерә . — М. Б. ), ү ҙ емде ә ҙ ә биә т донъяһ ынан һ ө рө п сығ арып ташларғ а йыйынғ ан кешелә р хә ҙ ер тағ ы ла ҡ еү ә тлерә к бит. Улар ул саҡ та хә йлә лә тупаҫ ыраҡ булып сыҡ ҡ ан Сайранов урынына хә ҙ ер бит иң мә керле... ... тө лкө нө егеп алғ андар. “Тылсымлы ҡ урай”ҙ ың юлын быуырғ а булғ андар. Шуларғ а таянып эш итә лә р бит... Улар файҙ аландыҡ тип кү рһ ә ткә н ә киә т ошо маҡ сат менә н уйлап сығ арылғ ан бит ул… Эйе, бик тә рә н уйланғ ан этлек ята был мә сьә лә лә. “Оҡ шашлыҡ юҡ ” тигә н һ ү ҙ ҙ ә р ҙ ә шул баҫ ып ҡ алдырыр ө сө н уйлап сығ арыла. Минең ә ҫ ә рҙ ең исемен, фә лсә фә ү и нигеҙ ен, рухын ботарлап, Юха йылан кеү ек һ урып йотһ ондар ҙ а, оҡ шашлыҡ юҡ, тип дауам итһ ендә р! Ә минең бынан ун йыл элек шул уҡ опера театрына тапшырылғ ан балет либреттоһ ы быларҙ ың ҡ араҡ лыҡ емешенә н ә ллә ни хә тле юғ ары торғ ан ә ҫ ә рем һ аман ятып ҡ алһ ын, имеш! Ни ө сө н?

Мә рйә м һ ылыу! “Тылсымлы ҡ урай хаҡ ында легенда” тигә н минең либретто ө сө н кө рә ште ябай ғ ына тү гел, минең ө сө н генә тү гел, ғ ө мү мә н, ижадтағ ы намыҫ лылыҡ ө сө н кө рә ш тип аң ларғ а кә рә к. Һ еҙ бит минең был хаҡ тағ ы фекерем менә н таныш — “Һ ө нә рсе һ ә м ө йрә нсек”те уҡ ып ү ҫ кә н балалар бит һ еҙ.

Мин, ахыры, апрелдең 15-дә Мә скә ү гә ҡ айтырмын. Бындай хә лдә, йә н тыныслығ ы булмағ анда, ижад итеп тә, ял итеп тә булмай. Шулай булғ ас, бында ятыуҙ ың ә һ ә миә те лә юҡ. (Хат ҡ ыҫ ҡ артып бирелде. — М. Б. )

10. 1979 З. Биишева.

Яҙ ыусының Ө фө гә ашҡ ынып ҡ айтыуы ла ә ҫ ә рен сә хнә лә штереү ҙ ә ярҙ ам итмә не. Бө гө нгө кө ндә Башҡ орт опера һ ә м балет театрында бер ниндә й “Ҡ урай” ҙ а ҡ уйылмай. Яҙ ыусының ү ҙ ә ҫ ә ре идеяһ ына һ алғ ан фекере йомолдо.

Зә йнә б Биишеваның ә ҫ ә рен сә хнә лә штереү ө сө н кө рә ш барғ ан саҡ та, ә лбиттә, ысын ижадҡ а, ундағ ы ҡ ыйыу фекерҙ ә ргә ҡ арата КПСС Ө лкә Комитетында айырым фекер тупланғ андыр һ ә м шуның ө сө н дә, яҙ ыусы тоҫ маллауы дө рө ҫ булһ а кә рә к, тиҙ арала “Ҡ урай” тигә н икенсе ә ҫ ә р “ә тмә лә й” һ алып, сә хнә гә сығ аралар. Ә ммә ул бер-ике ҡ уйылыуҙ а тө шө п ҡ алды. Театр бер ү к темағ а “икенсе тапҡ ыр ҡ айтманы”.

Мин Зә йнә б Биишева менә н бик яҡ ындан аралаштым. Уның һ ә р ә ҫ ә ренең генә тү гел, һ ә р һ ү ҙ енең, миң ә яҙ ғ ан хаттарының ә ҙ ә биә т, халыҡ килә сә ге хаҡ ында хә стә рлек менә н тулылығ ына ғ ә жә п итә торғ айным. Бө тө н булмышы менә н халыҡ тыҡ ы тигә ндә ре шулай булалыр, тип уйлай инем.

Зә йнә б апай Биишева менә н бик яҡ ын аралашҡ анғ а һ ә м бө тө н серҙ ә рен минең менә н уртаҡ лашҡ анғ а кү рә, ул хатта архив материалдары менә н дә таныштырып, ү ҙ е иҫ ә н саҡ та ҡ айһ ы берҙ ә рен рә ткә килтерттереп, ҡ айһ ыныһ ын ни эшлә тергә кә рә клеге хаҡ ында ә йтеп ҡ алдырғ айны. Оло яҙ ыусыбыҙ ҙ ы һ уң ғ ы юлғ а оҙ атҡ ас, мине уның ә ҙ ә би ҡ омартҡ ылары буйынса комиссияғ а ла индергә йнелә р, ә ммә яҙ ыусыбыҙ ү ҙ е иҫ ә н саҡ та, бә лки ике ятып бер тө шө нә лә инмә гә н ваҡ иғ алар, ул бө тө нлә й яҡ ын кү рмә гә н кешелә рҙ ең “мин уның яҡ ыны инем” тип ҡ асандыр йә ки осраҡ лы ғ ына бергә тө шкә н фотолары менә н иҫ бат итеү селә р, йә ки кемдең дер кемгә лер һ ө йлә ү е аша ғ ына ишетмеш-белмеш иҫ тә лек яҙ ыусылар ө йө рө ҙ урайғ андан-ҙ урая барҙ ы. Мин дә, яҙ ыусы Гө лсирә Ғ иззә туллина ла бө йө к шә хесебеҙ гә ауыр мә лдә рҙ ә ярҙ ам итергә барғ анлыҡ тан, уның ашығ ыс килеп етегеҙ, тип саҡ ырыуына йү гергә н мә лдә рҙ ә, йә магазиндан аҙ ыҡ -тү лек килтерешеп, йә тә ҙ рә лә рен таҙ артып, йә таҙ а һ ыу килтереп (фенол касафаты ваҡ ытында) киткә н саҡ тарҙ а, фотограф эйә ртә һ алып барып, уның менә н бергә ү ҙ ебеҙ ҙ е мә ң гелә штереү ҙ е, ҡ асандыр фото менә н ү ҙ ебеҙ ҙ ең яҡ ынлыҡ ты иҫ бат итеп буласаҡ лығ ын уйлап та бирмә гә нбеҙ.

Ә яҙ ыусының архивында иҫ китмә ле материалдар бар ине. Яҙ ыусыларҙ ың идара ултырыштарында ҡ айһ ы бер сетерекле мә сьә лә лә рҙ е тикшереү, Һ ә ҙ иә Дә ү лә тшинаның ә ҙ ә би ҡ омартҡ ыларын тә лә флә ү мә сьә лә лә рен ҡ арау, М. Хә йҙ ең либреттоһ ының ү ҙ гә ртелеп яң ынан эшлә неү енең сә бә птә рен асыҡ лау, Ш. Бабич ө ҫ тө нә н яҙ ылғ ан ялыуҙ арҙ ы ҡ арау кеү ек ултырыштарҙ ың протоколдарының кү сермә һ е һ аҡ лана ине унда. Комиссия эшен башлағ андың иртә геһ енә бер тө н эсендә яҙ ыусының тотош кабинеты — шкафтары, ө ҫ тә ле, китаптары, материалдар — юҡ булды. Ишек бикле, ә эстә бер ни ҙ ә юҡ. Яҙ ыусының улы Юлай Ғ ә зиз улының ҡ ә тғ и талабы менә н иртә геһ ен тө ш ваҡ ытында “кабинет” кире ҡ айтты һ ә м нисек булғ ан шулай урынлаштырылды. Ә ммә унан алдағ ы кө ндә архивтан бер папканың юғ алыуы (берә ү генә ме икә н? ) тураһ ында һ ү ҙ булғ ан. Ә ул папканы минең алыуым ихтималлығ ы тураһ ында ла һ ү ҙ ысҡ ындырғ андар. Тик бындай дә лилһ еҙ, нигеҙ һ еҙ уйҙ ырманы уйлап сығ арыусылар ү ҙ ҙ ә ре ү к кире ҡ аҡ ҡ ан. Яҙ ыусы архивындағ ы ҡ иммә тле мә ғ лү мә ттә рҙ ең яҙ мышы ә легә сә билдә һ еҙ. Яҙ ыусы архивы буйынса тө ҙ ө лгә н тә ү ге комиссия тарҡ алды. Зә йнә б Биишеваның ү ҙ архивын рә ткә килтереү буйынса миң ә, Гө лсирә Ғ иззә туллинағ а ә йтеп ҡ алдырғ ан васыяттары ғ ә мә лгә ашманы. Ғ ә мһ еҙ лек ө ҫ тө нлө к алды. Ғ ә мһ еҙ ҙ ә р уның архивын матди отош ө сө н файҙ аланырғ а ашыҡ ты.

Алтмышынсы-етмешенсе йылдарҙ а тотош илебеҙ ҙ ә ғ ә мһ еҙ лектең сә скә атҡ ан осоро ине. Тә биғ ә тте һ аҡ лауғ а ҡ арата ла, ауылдар яҙ мышына ла, милли сә нғ ә т ү ҫ ешенә лә. Фә ҡ ә т гигант тө ҙ ө лө штә ргә генә табыныу заманы булып алды.

Илебеҙ миллә ттә ренә н дә уртаҡ бер гигант халыҡ яһ ау сә йә сә те киң ҡ олас алды. Туғ ан телдә уҡ ытыу “модаһ ыҙ ”, “артта ҡ алғ анлыҡ ” тип иҫ ә плә нә башланы. Ошо йылдарҙ а иң сая, ҡ ыйыу шағ ир Рә ми Ғ арипов был сә йә сә ттең аҙ һ анлы миллә ттә рҙ ең бә кә ленә һ уғ асағ ын, һ ә лә кә ткә килтерә сә ген, уларҙ ың аң ы томаланасағ ын яҡ шы аң лап, рухи байраҡ булырлыҡ ә ҫ ә рҙ ә р ижад итте. “Туғ ан тел” шиғ ыры, “Аманат”, “Уйҙ арым” ҡ обайырҙ ары тыуҙ ы уның. Ә йтергә кә рә к, Рә ми Ғ арипов, ысынлап та, килә сә кте алдан кү ргә н, сә йә сә ттең яң ылыш йү нә леш алыуын аң лағ ан, халҡ ы яҙ мышына ҡ арата йө рә гендә Ғ ә м йө рө ткә н шағ ир ине.

Ошондай уҡ тағ ы бер шағ ирыбыҙ бар ине. Ине тип ә йтеү ем шунан ғ ибә рә т – уны ашығ ыс рә ү ештә районғ а – Мә сетлегә ҡ айтарып ебә рҙ елә р. Рә шит Ә хтә ров тигә н уҙ аман ине ул. Шө кө р, уның яҙ малары ышаныслы ҡ улдарҙ а – ҡ атыны Рә йсә апайҙ а ҡ алғ ан. Уҡ ыусыларғ а был ә ҫ ә рҙ ә р еткерелә башланы.

Йө рә гендә Халыҡ, Килә сә к ғ ә ме йө рө ткә н Диҡ ҡ ә т Бураҡ аев был йылдарҙ а ер аҫ ты һ ыуҙ арының бысраныуы ө сө н айырыуса ныҡ борсолдо, туҡ тауһ ыҙ мә ҡ ә лә лә р яҙ ҙ ы, тә нҡ итлә не, сығ ыштар яһ аны. Диҡ ҡ ә т Бураҡ аев менә н профессор Билал Йосоповтоң ошо мә сьә лә гә ҡ ағ ылышлы яҙ малары ә ленә н-ә ле донъя кү реп торҙ о. Бик кү лә мле мә ҡ ә лә лә р яҙ ҙ ылар. Иғ тибар иттелә рме? Киреһ енсә, битә рлә ү, тең кә гә тейеү, йыйылышта тикшереү, “аҡ ылғ а ултыртыу” ө сө н изем-һ ылтау эҙ лә п йө рө ү се ғ ә мһ еҙ ҙ ә ргә “ем” генә булды.

Бер ваҡ ыт Диҡ ҡ ә тте, КПСС Ө лкә Комитетынан ҡ ушыу буйынса, СССР Фә ндә р Академияһ ының Башҡ ортостан филиалы Президиумы рә йесе Сә ғ ит Рә ү еф улы Рафиҡ ов саҡ ыртып ала.

— Диҡ ҡ ә т Насретдинович, мин Һ еҙ ҙ е һ ә лә тле ғ алим булараҡ бик ихтирам итә м. Кү п эшлә йһ егеҙ, ғ ә мә ли тә ҡ димдә регеҙ ҙ ә байтаҡ. Шул уҡ ваҡ ытта, бер тө ркө м миллә тсе егеттә р менә н бергә, “Башҡ ортостан башҡ орттар ө сө н генә ” тип лозунг кү тә реп сыҡ ҡ ан тип ә йтә лә р. Булдымы бындай һ ү ҙ?

— Булды. Тик аҙ ғ ына икенсерә к.

— Нисегерә к?

— “Башҡ ортостан башҡ а миллә ттә р ө сө н генә тү гел, башҡ орттар ө сө н дә ” тигә н лозунг.

— Кем уйлап сығ арҙ ы уны?

— Мин.

— Ә Салауат Юлаев торғ ан бейеклек менә н кем ҡ ә нә ғ ә т тү гел?! Тағ ы ла бейегерә ккә кү тә рергә тиһ егеҙ икә н.

— Салауат Юлаев – беренсе башлап рухи азатлыҡ байрағ ы кү тә ргә н шә хес. Хә ҙ ер ү ҙ е байраҡ булып ҡ айтты. Бындай байраҡ бө тө н миллә ттә ргә лә кү ренергә һ ә м хеҙ мә т итергә тейеш. Азатлыҡ һ ә р кешегә, һ ә р миллә ткә лә кә рә к.

— Диҡ ҡ ә т Насретдинович, фекерҙ ә регеҙ бик ҡ ыҙ ыҡ. Берә й ваҡ ыт табып, һ ө йлә шеп ултырыу насар булмаҫ ине. Иркенерә к саҡ та саҡ ырырмын, — тип, һ ә ү етемсә оҙ атып ҡ ала Президиум рә йесе. Ә шулай ҙ а Бураҡ аев Геология институты парткомы секретарының идеология буйынса ярҙ амсыһ ы вазифаһ ынан бушатыла. Шулай ҡ ушҡ андарҙ ыр.

Диҡ ҡ ә ткә фатир алыуҙ а ярҙ ам иткә н Рамаҙ ан Ө мө тбаев ағ ай йыш булыр ине беҙ ҙ ә. Уны кү реп белмә гә н саҡ та уҡ, КПСС Ү ҙ ә к Комитеты эргә һ ендә ге Ижтимағ и фә ндә р академияһ ында уҡ ығ ан сағ ында “беҙ ҙ ең бик шә п ағ ай ҡ айтырғ а тейеш. Ул ҡ айтһ а, бә лки, егеттә ребеҙ гә аҙ ыраҡ юл асылыр” тип ө мө тлә неп кө тө п йө рө йҙ ә р ине. Уның юғ ары вазифа билә й алыуына ышаныс ҙ ур булды. Ҡ айҙ ан сыҡ ҡ андыр уның һ ә йбә т кеше, халҡ ым тип янып йә шә ү е хаҡ ында хә бә р, ә ммә ни ө сө ндө р уның ҡ айтып эш башлауына ҙ ур ө мө т бағ ланыҡ. Һ ис юғ ы барып эсте бушатып ҡ айтыр кешебеҙ булыр, тип уйланылды. Ә легә сә аң лашылмай: Мә скә ү тарафынан ҡ ыҫ ым ҡ аты булдымы, урындағ ылар шаштырҙ ылармы – һ ә р хә лдә хатта Конституцияла яҙ ылғ ан хоҡ уҡ хаҡ ында һ ү ҙ барғ анда ла миллә тселектә ғ ә йеплә ргә ә ҙ ер торҙ о вазифалы етә ксе иптә штә р. Партияның ө лкә комитеты тирә һ ендә ултырыусылар ү ҙ тарихыбыҙ ғ а дө рө ҫ ҡ араш, милли мә ҙ ә ниә тте ү ҫ тереү, туғ ан телдә уҡ ыу, балаларҙ ы тә рбиә лә ү ө сө н туғ ан тел мө хите булдырыу һ ә м башҡ а шундай законлы һ ә м тә биғ и талаптарҙ ы ла иҫ ә пкә алманылар, киреһ енсә, ”ҡ ара исемлеккә ” индерә барҙ ылар. Бө тө н ө мө тө бө ҙ Ө мө тбаевта ине. Ә йтерһ ең, ул ҡ айта ла, юғ ары вазифа билә й ҙ ә, егет һ ә м ҡ ыҙ ҙ арыбыҙ ғ а ү ҙ хыялдарын тормошҡ а ашырыу ө сө н киң юл аса. Р. Ғ. Ө мө тбаев Академияны тамамлап ҡ айтҡ ас та БАССР Министрҙ ар Советы рә йесе урынбаҫ ары итеп тә ғ ә йенлә нде. Һ игеҙ йыл самаһ ы эшлә гә с, БАССР-ҙ ың Кинофикация буйынса дә ү лә т комитеты рә йесе итеп тө шө рө лдө.

Донъяла ғ ү мер буйы ғ ә м менә н ғ ә мһ еҙ лек араһ ында кө рә ш бара... Халҡ ыбыҙ ҙ ың бө йө к улын һ уң ғ ы тапҡ ыр осратҡ ан мә лемде ҙ ур ә сенеү менә н иҫ кә алам. 1997 йылда, Ейә нсура районынан ҡ абат Ө фө гә кү сеп килергә тура килгә нсе, дө йө м ятаҡ ҡ а урынлаштыҡ. Юғ ары вазифалы кешегә торлаҡ мә сьә лә һ е буйынса барғ айным. Минә н алда ингә н кеше бик оҙ аҡ ланы. Ҡ абул итеү бү лмә һ ендә ултырғ ан башҡ орт ҡ ыҙ ынан, кем шул тиклем оҙ аҡ лай ул, тип, ҡ ыҙ ыҡ һ ындым. “Какой-то старикашка, ” — тине. Бер аҙ ҙ ан “какой-то старикашка! ” сыҡ ты. Мин уң айһ ыҙ ланыуымдан ни эшлә ргә белмә нем. Ағ ай тураһ ында ошондай һ ү ҙ ҙ ә р ә йткә не, миң ә ишеттергә не ө сө н ҡ ыҙ ғ а рә нйенем дә, ағ айҙ ан оялдым да. Ул Рамаҙ ан ағ ай Ө мө тбаев булып сыҡ ты. Ихлас кү рештек. Хә лен һ орашырғ а ашыҡ тым. “Фатир һ орап йө рө йө м ә ле. Апайың да, мин дә ауырыйбыҙ. Эшлә ргә айырым бү лмә м юҡ. Ә яҙ аһ ы нә мә лә рем бик кү п, ” — тине. Ошонан һ уң кү п тә ү тмә не, ағ айыбыҙ ҙ ы ла, апайҙ ы ла һ уң ғ ы юлғ а оҙ аттыҡ.

Ғ ә мле булыу телдә н маҡ талһ а ла, ғ ә мә лдә иһ ә юғ ары вазифа билә гә ндә р тарафынан да, “йә шә й белеү селә р” яғ ынан да “насар холоҡ ” тип баһ алана. Ә ммә тормошто фә ҡ ә т ғ ә мле кешелә р генә алғ а һ ө рә. Улар тә гә рмә стең иң ныҡ ашалғ ан тыш яғ ындалар. Тарих тә гә рмә сен алғ а тә гә рә теү селә р шуның ө сө н дә ү ҙ ҙ ә ре ү к тә гә рмә с табаны аҫ тында ҡ алыусан. Ә йә мғ иә ттең “ғ ә мһ еҙ ҙ ә р” тип аталғ ан ө лө шө рә хә тлә неп эс яғ ында ә йлә нә. Бына шуның ө сө н ҡ айһ ы берә ү ҙ ә р ғ ә мһ еҙ йә шә ү ҙ е ө ҫ тө н кү рә лә р. Ә ммә ғ ә мһ еҙ ҙ ә рҙ ә н матур нур таралмай йыһ анғ а. Донъяғ а яҡ ты нур ни тиклем кү берә к һ ирпелә, шул тиклем сафлыҡ арта, кешелә р араһ ындағ ы мө нә сә бә т яҡ шыра, кешелә рҙ ең кү ң еле кү ркә млә нә.

Ҡ айһ ы берә ү ҙ ә р: “Ни ө сө н беҙ ү ткә ндә ргә баш эйә беҙ? Ни ө сө н шә хестә ребеҙ ү ҙ ҙ ә ре иҫ ә н саҡ та ҡ ә ҙ ерҙ ә рен белмә йҙ ә р, ү лгә с кенә байраҡ итеп кү тә рә башлайҙ ар? ” – тип аптыраусан. Ү ткә ндә рҙ ә н беҙ гә фә ҡ ә т аҡ ыл, яҡ тылыҡ, яҡ шылыҡ ҡ ына килеп етә. Ә ундай тө шө нсә лә рҙ е ү ҙ заманында “насар холоҡ ло”, “һ ыйышһ ыҙ ” тигә н мө һ ө р һ алынғ ан Ғ ә мле Шә хестә р ҡ алдыра. Ү ҙ ҙ ә ре иҫ ә н булмағ ас, уларҙ ың бө йө клө ктә ре алдында баш эйһ ә ң дә ярай. Тарихта ҡ алғ ан шә хестә р ү ҙ ҙ ә ренең шә хсә н тынғ ыһ ыҙ лығ ы менә н ҡ амасаулай алмай, ә фә ҡ ә т данлы исемдә ре һ ә м башҡ арғ ан эштә ре, аманат итеп ҡ алдырғ ан уй-фекерҙ ә ре менә н тарих ҡ уласаһ ын алғ а этә реү се кө с булараҡ баһ алана. Ә кешелек донъяһ ын алғ а этә реү кә рә к – унһ ыҙ йә шә йеш туҡ тай. Быны вазифалы етә кселә р бик яҡ шы аң лай, тик улар “Урал батыр” эпосында ә йтелгә нсә:

Аҡ буҙ атҡ а менер ҙ ә,

Булат ҡ ылыс тотор ҙ а

Беҙ ҙ ә н ө ҫ тө н булыр,

– тип, ғ ә млелә рҙ ә н ҡ урҡ алар. Ә ғ ә млелә р иһ ә ө ҫ тө н булыу хаҡ ында уйлап та бирмә й: улар тә биғ ә ттә н бирелгә н һ ә лә ттә рен генә ғ ә мә ли башҡ арып ҡ алырғ а ашығ а һ ә м фә ҡ ә т шул маҡ сатта ғ ына шарт булдырыуғ а мохтаждар.

Шә хескә ҡ аршы ҡ ул кү тә реү селә р - йә шә йештең алғ а китешен тотҡ арлаусылар улар. Тә ң ре ү ҙ енең саф кү ң елле “бү лә генә ” ҡ ул һ уҙ ыусыларғ а, уның данына ҡ ыҙ ығ ып, юҡ ҡ а сығ арырғ а маташыусыларғ а сикһ еҙ асыулы була һ ә м ундайҙ арҙ ың нә ҫ ел даланын ҡ орота.

⇐ Предыдущая 1 2 3 4 567 8 9 10 Следующая ⇒