С.Аманжолов атындағы ШҚМУ Жоғарғы колледжі

Стр 1 из 3Следующая ⇒

С. Аманжолов атындағ ы ШҚ МУ Жоғ арғ ы колледжі

№7 сабақ

Пә н: Кә сіби қ азақ тілі

Топ: У1А Кү ні: 16. 03. 2020 жыл Уақ ыты: 12. 00-13. 30

Пә н оқ ытушысы: Қ ажыбаева Жадыра Кенжеханқ ызы

Сабақ тақ ырыбы: Қ ұ рмалас сө йлемнің тү рлері

Тақ ырып жоспары:

Қ арастырылатын сұ рақ тар:

1. Қ ұ рмалас сө йлемнің тү рлері (Сложное предложение)

2. Салалас қ ұ рмалас сө йлем (Сложносочиненное предложение)

Екі немесе одан да кө п жай сө йлемдерден қ ұ ралып, кү рделі ойды білдіретін сө йлемдер қ ұ рмалас сө йлем деп аталады.

ЖАЙ СӨ ЙЛЕМ	Қ Ұ РМАЛАС СӨ ЙЛЕМ
1. Жай сө йлем жеке бір ойды білдіреді.	Қ ұ рмалас сө йлем кү рделі ойды білдіреді.
2. Жай сө йлем бір-бірінен айырым интонациямен айтылады.	Қ ұ рмалас сө йлемнің бірінші сың ары екіншісімен ұ ласпалы интонациямен айтылады.
3. Жай сө йлем интонациялық жағ ынан тиянақ ты болады.	Қ ұ рмалас сө йлемнің сың арлары интонациялық жағ ынан тиянақ сыз болады.
4. Жай сө йлем аяқ талғ ан ойды білдіріп, бір бү тін болып саналады.	Қ ұ рмалас сө йлемнің алғ ашқ ы сың ары аяқ талғ ан ойды білдіре алмайды, бү тіннің бір бө лшегі болып табылады.

Қ ұ рамындағ ы жай сө йлемдердің салаласа, сабақ таса байланысуына орай қ ұ рмалас сө йлемдер: салалас қ ұ рмалас, сабақ тас қ ұ рмалас жә не аралас қ ұ рмалас болып ү ш тү рге бө лінеді.

Тү рлері	Қ ұ рамы	Белгісі	Мысалдары
Салалас қ ұ рмалас сө йлем	Кемінде екі жай сө йлемнен қ ұ ралады	Ө зара тең дә режеде байланысады, баяндауыштары тиянақ ты болады.	Ә лден уақ ытта екі атты кісі келді де, мені ағ аштан шешіп алды.
Сабақ тас қ ұ рмалас сө йлем	Кемінде екі жай сө йлемнен қ ұ ралады.	Бірі екіншісіне бағ ынады, бірінші сө йлемнің баяндауыштары тиянақ сыз болады.	Жігіттер жабылып болмағ ан соң, ә нші сандық қ а отырды.
Аралас қ ұ рмалас сө йлем	Кемінде ү ш жай сө йлемнен қ ұ ралады.	Ө зара салаласып та, сабақ тасып та байланысады.	Қ ыздың маң дайынан сипады да, толқ ындай қ ара шашынан бір сү йіп, ө з жө німен кете берді.

Салалас қ ұ рмалас сө йлем (Сложносочиненные предложения)
Жалғ аулық ты салалас қ ұ рмалас сө йлемнің тү рлері
(Виды сложносочиненных предложений с союзами)
1. Ың ғ айлас СҚ С (Соединительные ССП)
Жай сө йлемдердің істің, оқ иғ аның бір мезгілде немесе бірінен соң бірі болғ анын, болып жатқ анын,
болатынын хабарлайды.
(Простые предложения повествуют о действии, происходящем в одно и то же время или друг за другом) Жалғ аулық тар (Союзы): жә не, ә рі, да, де та, те
Мысалы: Биыл жайлауда болдым жә не ағ амның ү йіне бардым.
Оспан жү гіре жө нелді, мен де артынан ілестім. Менде ә рі қ ұ жат жоқ, ә рі ү йдің нө мірі жоқ.
2. Қ арсылық ты СҚ С (Противительные ССП)
Жай сө йлемдердің мағ ыналары бір-біріне қ арама-қ арсы келеді.
(Простые предложения выражают друг-другу ротивопоставление) Жалғ аулық тар (Союзы): бірақ, дегенмен, сонда да, алайда, сө йтсе де, сө йткенмен, ә йтсе де, солай бола тұ рса да, солай болғ анмен т. б.
Мысалы: Баянның даусы жақ сы, бірақ ол ө лең
айтуғ а ұ ялады. Менде ондай ө нер бар деп ойламаймын, дегенмен биді ө нерім жеткенше билеп беремін.
3. Себеп-салдар СҚ С (Причинно-следственные ССП)
Екінші жай сө йлем бірінші сө йлемнің себебін, салдарын,
нә тижесін білдіреді.
(Второе простое предложение поясняет следствие, причину,
вывод, результат того, о чем говорилось в первом предложении)
Жалғ аулық тар (Союзы):
ө йткені, сондық тан, себебі, сол ү шін, неге десең, сол себепті т. б.
Мысалы: Менің кім
екенімді Жұ мабайғ а айтып берді, сондық тан ол менімен қ ысылмай сө йлесті. Біз кешке мектепке барамыз, ө йткені
онда салтанатты кеш болады.
4. Кезектес СҚ С (Последовательные ССП)
Жай сө йлемдердегі іс-қ имылдың кезектесіп келетінін білдіреді. (Предложения передают последовательно происходящие события, действия. Порядок следования часто отражают очередность действия) Жалғ аулық тар (Союзы):
бірде, біресе, кейде.
Мысалы: Олар біресе тоқ тап демалады, біресе кү н ұ зақ жү ріп алады. Балалар бірде ә н шырқ айды, бірде ө зенге барып шомылады.
5. Талғ аулы СҚ С (Разделительные ССП)
Жай сө йлемдеріндегі айтылғ ан іс-ә рекеттің біреуі ғ ана орындалатыны болжамдалады.
(В простых предложениях перечисляются события, действия
несовместимые друг с другом. Предполагается исполнение только одного действия)
Жалғ аулық тар (Союзы):
не, немесе, я, яки, не (я) болмаса, ә лде, ә йтпесе, ә детте не, мейлі т. б.
Мысалы: Ертерек ү йге дә рігер шақ ыру керек немесе ауруханағ а бару керек. Сіз менің жалақ ымды берің із, ә йтпесе біз қ оштасамыз.
6. Тү сіндірмелі СҚ С «Іліктес» деп те аталады. (Разъяснительные СПП)
Екінші жай сө йлем бірінші сө йлемнің мағ ынасын тү сіндіріп
тұ рады. (Второе простое предложение
разъясняет содержание первого предложения) Жалғ аулық тары жоқ.
(Союзов не имеет)
Бірінші сө йлемнен кейін қ ос нү кте қ ойылады Бірінші сө йлем сонша, соншама, соншалық, сондай, сол деген сө здері
болса – сызық ша қ ойылады. (После первого предложения ставится двоеточие. Первое предложение может иметь
слова сонша, соншама, соншалық, сондай, сол – тогда ставится тире)Мысалы: Қ орық қ аны сонша – орнынан тұ ра алмай қ алды. Ө з жө ні бар ә ркімнің: ақ қ у – кө кте, кө белек – шө пте.
Жалғ аулық сыз салалас қ ұ рмалас сө йлемнің тү рлері
(Виды сложносочиненных предложений без союзов)
1. Ың ғ айлас СҚ С (Соединительные ССП)
Жай сө йлемдер бір мезгілде, бір мә нде немесе олар бірінен соң бірі болып, іргелес, жалғ аулық сыз байланысады.
(Действие в простых предложениях происходит в одно и то же время, друг за другом и связываются без союза) Мысалы: Ө нерді тү сінбейтін инженер – инженер емес, қ иялдай алмайтын сә улетші – сә улетші емес.
Олар тө мен тү сіп еді, жол екіге бө лінді. Мағ ан ойыншық берді, ағ ама доп берді.
2. Қ арсылық ты СҚ С (Противительные ССП) Жай сө йлемдер интонация немесе орын тә ртібі арқ ылы байланысады. Сө йлемдердің араларына ү тір мен сызық ша қ ойылады.
(Простые предложения связаны между собой интонационно или порядком соединения слов. Между предложениями ставится запятая и тире) Мысалы: Ә рі сү йреді, бері сү йреді, - тү к істей алмады. Кү н жауып кетті, - оны елеген ешкім болмады. Бас болу оң ай, - бастамақ қ иын. Ойымда талай ә ң гімелер, дастандар жү рген сияқ ты еді, - біреуі де аузыма тү спей қ ойды.
3. Себеп-салдар СҚ С (Причинно-следственные ССП) Жай сө йлемдер интонация жә не орын тә ртібі арқ ылы байланысады.
Сө йлемдердің араларына қ ос нү кте қ ойылады. (Простые предложения связаны между собой интонационно или порядком соединения слов. Между предложениями ставится двоеточие)
Мысалы: Ең бек қ ылмай тапқ ан мал дә улет болмас: қ ар суы сық ылды тез суалар. Оларғ а рақ мет айту керек: ұ мытқ анымызды еске салды. Мә ліметтердің дұ рыс-бұ рыстығ ын тексеру қ иын: бір істеген жұ мысты қ айта істеу керек.
4. Кезектес СҚ С (Последовательные ССП)
Жалғ аулық сыз кезектес салалас қ ұ рмалас сө йлем болмайды, себебі жалғ аулығ ын алып тастаса, бұ л сө йлемнің мағ ынасы ың ғ айлас салаласқ а ауысады.
(Сложносочиненных последовательных предложений беэ союзов не бывает. Если убрать союзы, то смысл приобретет ССП соединительного перечисления)
5. Талғ аулы СҚ С (Разделительные ССП) Талғ аулы салалас ү ш жай сө йлемнен қ ұ ралады да, алғ ашқ ы екеуі ма, ме сұ раулы шылаумен қ олданылып, соң ғ ы сө йлем алғ ашқ ылардың
іс-ә рекетін қ орытындайды.
(Разделительные предложения состоят из трех простых предложений. В первых двух применяются вопросительные частицы ма, ме, а последнее предложение подытоживает действие, происходящее в начальных предложениях) Мысалы:
Ауырып отырды ма, кешегі оқ иғ а есіне тү сті ме, бү гін ол ешкіммен сө йлеспеді. Бү гін сендер киноғ а барасың дар ма, циркке барасың дар ма, мен ертең гі емтиханғ а дайындаламын.
6. Тү сіндірмелі СҚ С «Іліктес» деп те аталады.
(Разъяснительные ССП) Бұ л сө йлем ә рқ ашанда жалғ аулық сыз болады.
(Данное предложение бывает всегда безсоюзным) Мысалы: Қ орық қ аны сонша – орнынан тұ ра алмай қ алды. Ө з жө ні бар ә ркімнің: ақ қ у – кө кте, кө белек – шө пте.

12 3 Следующая ⇒