Оқу нәтижелері және бағалау критерийлері

Оқ у нә тижелері жә не бағ алау критерийлері

№	Бө лім атауы	Бө лім мазмұ ны	Оқ ыту нә тижелері	Бағ алау критерийі
1.	Ө лең -сө здің патшасы	Қ алың елім, қ азағ ым. Абай мұ расының зерттелу жайы; ақ ынның ө мір жолы, туып-ө скен ортасы мен ә деби мектебі, тә лім-тә рбиелік мә ні зор қ арасө здері, ө лең дері, аудармалары мен поэмалары, поэзияғ а қ ойғ ан биік мақ саттары. Абай шығ армашылығ ындағ ы тұ лғ а болмысы, толық адам танымдарының идеялық -кө ркемдік ұ станым негізіндегі байламдарын байыпты бағ дарлауғ а назар аударылады. Абай шығ армашылығ ы. «Сегіз аяқ », «Қ алың елім, қ азағ ым, қ айран жұ ртым», «Лай суғ а май бітпес қ ой ө ткенге» ө лең дері. «Сегіз аяқ » ө лең і Абайдың ө з заманы, дә уірі жә не оның адамдары жайлы ой-толғ анысы, ә леуметті сынауы, халқ ын ең бекке ү ндеуі, ө лең нің ырғ ақ тық, қ ұ рылымдық ерекшеліктері, ө лең де ақ ынның ө зекжарды ойларын кестелі тілмен ө рнектеуі, халық ты мә дениет, прогрестік даму жолына бағ ыттаудағ ы идеялары қ арастырылады. «Қ алың елім, қ азағ ым, қ айран жұ ртым» Ө лең дегі ең бекші халық тың мү ддесі, ақ ынның ө зі ө мір сү рген қ оғ амның тарихи шындығ ын бейнелеуі, заманның кемшілік, қ айшылық тарын сынауы, «Бас-басына би болғ ан ө ң кей қ иқ ым» деп, елдің сиқ ын бұ зып жү рген мансабы жоғ ары шенеуніктердің психологиясы туралы тұ жырымы, Абай лирикасында ұ лттық мінез психологиясының кө ркем жинақ талуы, Абайдың адам жанының сырлары жө ніндегі танымы; «Лай суғ а май бітпес қ ой ө ткенге» ө лең дері Ү лкен ү міт кү ткен баласы Ә бдірахманның ө ліміне байланысты туғ ан ө лең. Қ араң ғ ылық шырмауына шатылғ ан елдің надандығ ына ыза болғ ан ақ ын жан наласына сырын қ апысыз қ абылдар, айтса тү сінер, ақ ылдасса ой бө лісер сү йікті ұ лынан айрылу қ айғ ысы қ осылып, «берген бе тә ң ірім сағ ан ө зге туыс» деп мұ ң дануы, ақ ын кө ң іл жайлауынан ел кө шкендей болып қ ұ лазуынан Абайдың діні - ақ ылдың, сыншыл ойдың діні байқ алады. «Ауыр қ азаларғ а жоғ арыда танылмағ ан кейбір тү ң ілу сарындары қ осылып келіп, ыза мен қ азадан туғ ан бір алуан діншілдік ойлар, кү йлер шығ ады» (Ә уезов М. Шығ. жинағ ы, А., 1985, 20-т., 164-165-6. ). А. Қ ұ нанбаевтың «Он жетінші» қ ара сө зі Қ арасө зіндегі адамгершілік, имандылық, адалдық, парасаттылық, ең бекқ орлық, қ айырымдылық сияқ ты ізгі қ асиеттер жайындағ ы ойлары, ақ ыл, қ айрат, жү рек туралы философиялық ой тү йіні; А. Қ ұ нанбаевтың «Отыз екінші» қ арасө зі Отыз бірінші қ арасө здің жалғ асы іспеттес. Ғ ылымғ а шын қ ұ марланбай, бақ астық ү шін шұ ғ ылданса, шала мейірмен ізденсе, нә тижесі де шала болатынына кө з жеткізуі. Сондай-ақ адал ең бекпен тапқ ан, жетіліп алғ ан білімді сақ тау, қ ұ рметпен игеру керектігін, ғ ылыммен ақ ылды сақ тайтын сауат мінез екенін баса кө рсетуі. Білімді адам бір қ ызық ү шін, не пайда табу ү шін емес екендігін жеткізу, бү гінгі кү ннің ө зекті мә селелерімен байланыстыра жеткізу. «Масғ ұ т» поэмасы Поэманың тақ ырыбы, идеялық -кө ркемдік маң ызы, поэмадағ ы шығ ыстық сарындар, ақ ынның шығ армасына арқ ау еткен адамгершілік идеясы, поэманың тә рбиелік мә ні.	1) Ә деби шығ арманың жанрлық табиғ атына талдау жасау, ұ лттық қ ұ ндылық тар-дың маң ыздылығ ын контекстермен ү ндестіру.	1) Ә деби шығ армағ а сюжеттік-композициялық талдау жасау арқ ылы идеялық мазмұ нын сипаттайды; 2) Ә деби шығ армағ а жанрлық талдау жасайды; 3)Қ ұ ндылық тар-дың маң ыздылығ ын ғ аламдық тақ ырыптағ ы контекстермен байланыстырады.
			2) Ә деби шығ армада кө терілген мә селелерге талдау жасау арқ ылы шығ армашылық жұ мыс (ә ң гіме, ө лең, ә деби жә не еркін тақ ырыптарғ а шығ арма) жазу.	1) Абай мұ расы – парасатты патриотизмнің мектебі, елдікті қ адірлеудің негізі екенін саралайды, ә деби эссе, сыни мақ ала жазады; 2) Қ азақ ә дебиеті мен ә лем ә дебиетіндегі ортақ қ ұ ндылық тарды анық тайды, оларғ а сипаттама беріп, қ арасө здерінен ө зіндік тү йін жасайды; 3) А. Қ ұ нанбаевтың «Масғ ұ т» поэмасындағ ы кейіпкерлерге салыстырмалы талдау жасайды, 4)Масғ ұ т бейнесі арқ ылы дә ріптелетін қ ұ ндылық ты анық тап, шығ армадан мысал келтіреді. 4)Масғ ұ т образы арқ ылы дә ріптелген қ ұ ндылық тың қ азіргі қ оғ ам ү шін қ аншалық ты маң ызды екенін ө мірмен байланыстырып мысал келтіреді; 5)Автордың кө ң іл- кү йі сипатталғ ан жолдарды анық тап, талдау жасайды жә не ө зіндік тұ жырым жасайды.
			3)Шығ арманың тарихи жә не кө ркемдік қ ұ ндылығ ын анық тау, кө ркем шығ армадағ ы кө терілген мә селелердің жаң ашылдығ ына бағ а беру.	1)Шығ армалардың тарихи жә не кө ркемдік қ ұ ндылығ ын анық тай отырып, ө зіндік бағ а береді; 2)Кө ркем шығ арманың идеясын адамгершілік қ ұ ндылық тұ рғ ысынан талдап, жаң ашылдығ ына бағ а беріп, ә деби эссе жазады; 3)Шығ арманы ә лем ә дебиеті ү лгілерімен салыстырып, тарихи жә не кө ркемдік қ ұ ндылығ ын бағ алайды; 4)«Интеллектуал-ды ұ лт қ алыптастыру идеясы Абай шығ армасында» тақ ырыбында ғ ылыми ең бектерге сү йене отырып ә деби сын жазады.
2.	Прозадағ ы кө ркем ой	Ж. Аймауытовтың ө мірі мен шығ армашылығ ына шолу Ж. Аймауытов - сан қ ырлы жазушы, драматург ғ алым. Поэзиясы, прозасы. Романдары. Драматургиясы. Драма жанры туралы ұ ғ ым. Жү сіпбек Аймауытов «Ақ білек» романы «Ақ білек» романы - қ азақ ауылындағ ы дү рбелең жылдар шындығ ын, олардың дә стү рі мен тұ рмысын, жекелеген адамдардың іс-ә рекеттері мен қ арым-қ атынастарын, ә сіресе негізгі тұ лғ а - Ақ білектің қ ызығ ынан қ иындығ ы мол ө мір жолдары жайында мұ ң мен шер де, сыр да толғ айтын туынды. Бір ғ ана қ азақ қ ызының кү рделі тағ дыры негізінде ә леуметтік тө ң керістер тұ сындағ ы қ азақ ауылының ө згеру процесін суреттеген алғ ашқ ы қ азақ романдарының бірі. Кейіпкерлер галлереясы. Кө ркем шығ армадағ ы кейіпкерлерге талдау жасау. Ақ білек бейнесін қ азіргі заман тұ рғ ысынан талдау. Жанама кейіпкерлердің шығ армадағ ы роліне бағ а беру. Ә. Кекілбаевтың ө мірі мен шығ армашылығ ына шолу. «Аң ыздың ақ ыры» повесі. Бірінші бө лім. «Аң ыздың ақ ыры» романы – аң ыздың ізімен жазылып, ондағ ы оқ иғ аны философиялық -психологиялық астармен ө рбіткен жазушы Ә біш Кекілбаевтың кесек туындысы. Роман тө рт бө лімнен тұ рады. Шығ арманың кейіпкерлері бар болғ аны ү шеу: Ә мірші, Кіші ханым жә не шебер. Ұ лы ханым, кү туші кемпір, бас шебер, Ахмет саудагерлер-- осы негізгі басты ү ш бейнені ашу ү шін алынғ ан жанама кейіпкерлер. «Аң ыздың ақ ыры» повесі. Екінші бө лім Повестің екінші бө лімі. Ә деби шығ арманың композициясы. Кө терілген мә селелерге ө зіндік пікір қ осу.	1) Шығ арманың сюжеттік-композициялық қ ұ рылысына талдау жасау.	1)Ә деби шығ арманың композициялық ерекшелігін ажыратады; 2) Ойын сюжет желісін негізгі ала отырып дә лелдейді; 3) Кейіпкерлер бейнесін алынғ ан эпизодтар арқ ылы ашады; 4) Ә лемдік ә дебиет ү лгілерімен салыстырады, ү ндестігін сипаттайды.
			2)Ә деби шығ арманың композициясын уақ ыт пен кең істік тұ рғ ысынан талдау, кө терілген мә селені қ азіргі заман шындығ ымен байланыстырып, ө зіндік пікір білдіру, жазба жұ мысын орындау.	1)Ә деби шығ арманың композициялық ерекшелігін ажыратады; 2)Кө ркемдеуіш қ ұ ралдар мен айшық таудың амалдарының қ ызметін нақ ты мысалдар арқ ылы дә лелдейді.; 3)Шығ арма идеясын қ азіргі заманмен байланыстырады.
			3) Тарихи жә не кө ркемдік қ ұ ндылығ ына бағ а беру, сыни жазба жұ мысын жазу.	1) Кө ркем шығ арманы ә лем ә дебиеті ү лгілерімен салыстыра талдайды; 2) Ө зіндік пікірін білдіре отырып, тарихи жә не кө ркемдік қ ұ ндылығ ын талдап, шығ армашылық жұ мыс орындайды.
3.	Аң ызбен ө рілген кө ркем сө з	М. Мағ ауин «Шақ ан - шері» романы. М. Мағ ауиннің «Шақ ан-Шері» романында Іле ө зені бойындағ ы жолбарыспен жекпе-жекке шығ ып, тұ қ ымын қ ұ ртқ анғ а дейін барғ ан ержү рек аң шы Шақ анның ө мірі суреттеледі. Ә йелі мен баласын жолбарыс жегендіктен, одан ө мірбақ и кек алуғ а бел буғ ан аң шы ақ ырында жолбарыс атаулығ а тажалдай тө неді. Жазушы қ азақ тың ежелгі аң шылық ө нерін этнографиялық дә лдікпен суреттеп отырғ аны айқ ын сезіледі. «Қ амыстағ ы ү й» бө лімі. Шақ ан Шері образын берілген ү зінділер арқ ылы аша отырып, шығ армадағ ы ұ лттық қ ұ ндылық тарды ашу, ә лем ә дебиетінің озық ү лгілерімен салыстыра отырып талдау. Ғ аламдық ө зекті мә селелермен ү ндестігін ашу. Қ азіргі кездегі жолбарыстардың азайып кетуі, экологиялық проблемаларды ұ лттық мү дде тұ рғ ысынан ашу. М. Ә уезовтің «Кө ксерек» повесімен салыстыру. Ш. Айтматов «Боранды бекет» романы. Алғ ашқ ы ұ стаз. Ш. Айтматовтың «Боранды бекет» романындағ ы ең ө зекті мә селесі- адамзат баласының сана-сезімінің рухани катаклизмі, яғ ни, адамның рухани мә ң гү ртке айналуы. Аң ыздық деректегі жарық дү ниеге алып келген ө з анасын атып ө лтіру мә ң гү рттенудің жеке адами трагедиясы болса керек. Осы кең істіктердің тоғ ысында жазушы қ аламынан бас кейіпкер Боранды Едігенің образы туады. ХХ ғ асырдағ ы адамзат басына тү скен барлық ауыртпалық ты, қ айғ ы-қ асіретті осы Едігенің бойына жинақ тап береді. Ұ. Есдә улетов «Біз тү ркілерміз». Қ азақ лирикасының кемелдену, толысу кезең інде ө зіндік ү н қ осып, ө згелерден дараланып, ө зіндік қ олтаң басын анық танытатын ақ ынымыз Ұ лық бек Есдә улеттің шығ армашылығ ы - ерекше қ ұ былыс. Оның ө лең дері қ азіргі қ азақ поэзиясының принципті сә ттіліктері мен перспективті тенденцияларына арналғ ан ең бектерде сө з бола алатындай дең гейге кө терілді деуге болады. Оның образды ойлау жү йесі бү гінде кең ауқ ымдағ ы, кейде бү кіладамзаттық, кейде тұ рмыстық характерлердегі ассосацияларды қ амти алатын қ абілетке ие.	1)Шығ армадағ ы ұ лттық жә не жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тардың ә лемдік тақ ырыптармен ү ндестігін анық тау.	1)Кө ркем шығ арманың сюжеттік-композициялық қ ұ рылысын талдайды; 2) Кейіпкерлер бейнесін алынғ ан эпизодтар арқ ылы ашады; 3 ) Ә лемдік ә дебиет ү лгілерімен салыстырады, ү ндестігін ашады.
			2)Шығ арманы мазмұ ндас туындылармен салыстыра отырып, тарихи жә не кө ркемдік қ ұ ндылығ ына бағ а беру.	1) Ә деби шығ арманың композициясын талдайды; кө ркемдеуіш қ ұ ралдар мен айшық таудың амалдарының қ ызметін нақ ты мысалдар арқ ылы дә лелдейді; 2) Шығ арманы қ азіргі заманмен байланыстырады. 1) Шығ арманы ә лем ә дебиеті ү лгілерімен салыстырып, ө зіндік бағ а береді; 2) Сын тұ рғ ысынан бағ алап, ә деби сын немесе ә деби эссе жазады, кө терілген мә селелерді заман шындығ ымен салыстырып, ө зіндік пікірін білдіреді.
4.	Заман, дә уір тұ лғ асы	Қ. Жұ маділов «Тағ дыр» романы. Бірінші бө лім. Қ. Жұ маділовтің “Тағ дыр” романы қ азақ халқ ы басынан кешірген ауыр бір кезең – екі империяның алаштың ата қ онысы болғ ан сайын даланы екіге бө ліп, шекара сызығ ын жү ргізген кезең ін арқ ау еткен. Романда алуан мінезді, алуан тағ дырлы кейіпкерлер характері сомдалып, болмысы ашылады. Тарбағ атайдың кү нгейін мекен еткен халық тағ дыры, Цинь империясының аз халық тарғ а жү ргізген саясаты шынайылық пен шығ арманың ө зегіне алынғ ан. Романдағ ы Демежан бейнесі Оқ ырман бұ л кейіпкермен роман оқ иғ асының басында Шә уешек аймақ тық губернатор – Ши-амбының қ арауында тілмаш болып қ ызмет істеп жү рген кезінен танысады. Ө згелерге ұ қ самайтын ерекше тағ дыры бар Демежанның ө мір жолы, тіршілік соқ пағ ы, Шә уешек аймағ ының ә міршісіне бағ ынатын мекендерде тіршілік кешкен қ азақ руларымен тығ ыз байланыста кө рсетіледі. Қ ала ө мірінің ө зіндік ерекшеліктері, дала тіршілігі, кү нделікті ө мірге еніп жатқ ан жаң алық тар нанымды суреттелген. Шахимардан Қ ұ сайынов «Томирис» драмасы. Бірінші кө рініс Тә уелсіздік алғ ан Қ азақ станның драматургиясында тарихи бейнелер мол-мол суреттеле бастаса, соның бір шырайын шығ арғ ан туынды – Шахимардан Қ ұ сайыновтың «Томирис» драмасы. Бұ л пьеса – Томирис патшайымның ө мір сү рген б. э. д 503 жылдардағ ы ата-бабамыздың атамекенді қ алай сү йгенін, қ алай қ орғ ағ анын, қ алай сақ тағ анын суреттеген биік парасатқ а жетелейтін кө ркем туынды. Томирис туралы Геродот жазбаларынан жеткен мә лімет парсының елдерді бағ ындыруғ а бет алғ ан Кир патшаның қ ан аң сағ ан басын қ анғ а бө ктіріп, «іздеп келгенің қ ан болса, қ анып іш! » деп, дү ниені сақ қ ызының ә лемді дү р сілкіндірген қ айратты ерлігі арқ ылы қ айталанбайтын бейнесін танытады. Томиристің осындай ерлігі қ азіргі қ азақ қ ызының ә рқ айсысының бойынан табылатыны сө зсіз. Ш. Қ ұ сайынов «Томирис» драмасы. Екінші кө рініс Шығ арманың мазмұ ндас ә лемдік шығ армалармен ү ндестігі. Шығ армадағ ы кө ркемдеуіш қ ұ ралдар мен айшық тау амалдарының кейіпкер бейнесін ашудағ ы ролі. Шығ арманың тарихи жә не кө ркемдік қ ұ ндылығ ы. Ш. Мұ ртаза «Тә уекел той» ә ң гімесі Тә уелсіздік жылдарындағ ы ә леуметтік-рухани дағ дарыстар, экономикалық -тұ рмыстық ауыртпалық тар, одан кейінгі бірте-бірге ең се тіктеудің, қ иындық тарды ең серудің қ азақ поэзиясында бейнеленуіне Ш. Мұ ртазаның шығ армалары кө ркемдік ізденістерінің ө згешелігімен жаң а қ оғ амдағ ы жаң а ә дебиеттің талаптарына сай келетін дең гейде назар аудартады. «Тә уекел той» ә ң гімесінің атының ө зі айтып тұ рғ анындай, шығ армағ а қ азіргі замандағ ы бә секе тойы арқ ау болғ ан. Бақ таластық пен кү ндестіктің шегінен асқ ынғ андығ ы сонша, той десе жанын салатын қ азақ бү гінде дә стү рлі тойларды жоғ алтып, тойдың ө зін бә секеге айналдыра бастады. Даң қ пен дақ пыртқ а мастанғ ан жандардың ө згеден асып тү су мақ сатында тойдан кейін қ арызғ а белшесінен батып жатуы –бү гінгі кү ннің шындығ ы. Шығ арманың жаң ашылдығ ы. Шығ армадағ ы оқ иғ аның қ азіргі заманмен байланысы. Ұ қ сас шығ армалармен ү ндестігі. Композициялық -сюжеттік қ ұ рылымы.	1) Шығ арманың сюжеттік-композициялық қ ұ рылысына талдау жасау.	1) Кейіпкерлер бейнесін алынғ ан эпизодтар арқ ылы ашады; 2) Шығ армадағ ы ұ лттық қ ұ ндылық тардың ә лемдік тақ ырыптармен ү ндестігін анық тайды; 3). Кө ркем шығ армадағ ы кейіпкерлер жү йесін жинақ тап, даралайды.
			2) Жазба жұ мысын (ә ң гіме, ө лең, ә деби жә не еркін тақ ырыптарғ а шығ арма) орындау.	1)Ә деби шығ арманың композициялық қ ұ рылысына талдау жасайды; 2) Шығ армадағ ы кө ркемдегіш қ ұ ралдардың орны мен қ ызметін талдайды; 3) Ә деби шығ арманың композициясын уақ ыт пен кең істік тұ рғ ысынан талдайды; 4) Кө терілген мә селені қ азіргі заман шындығ ымен байланыстырып, ө зіндік пікір білдіреді.
			3)Шығ арманы мазмұ ндас туындылармен салыстыра отырып, тарихи жә не кө ркемдік қ ұ ндылығ ына бағ а беру; кө терілген мә селелерге сын тұ рғ ысынан бағ а беру; шығ арма идеясын жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тар тұ рғ ысынан талдап, ә деби сын, ә деби эссе жазу.	1)Шығ арманы ә лем ә дебиеті ү лгілерімен салыстырып, кө ркемдік қ ұ ндылығ ын ашады, шығ армашылық жұ мыс жазады; 2)Кө терілген мә селелерді заман шындығ ымен салыстырып, ө зіндік пікірін білдіреді.
5.	Тарихтың шертіп пернесін	С. Сейфуллиннің ө мірі мен шығ армашылығ ы. «Кө кшетау» поэмасы С. Сейфуллиннің ө мірі мен шығ армашылығ ына шолу жасау. Ақ ынның азаматтық лирикасына тоқ талу. Ақ ын творчествосындағ ы революция тақ ырыбы. Поэмалары. «Кө кшетау» поэмасының тақ ырыбы мен идеясы. С. Сейфуллин «Сыр сандық » ө лең і Сә кеннің кө ң іл-кү й лирикаларының ішінде «Сыр сандық » атты ө лең і кө рнекті орын алады. Адамдар арасындағ ы адал достық пен сезім тазалығ ын шерткен бұ л шығ армада ақ ын адамның рухани дү ниесін биік қ ұ здың басына тығ ылғ ан кілттеулі сыр сандығ ына балайды. Сыр сандығ ын ашып, адам жанының сым пернесін басқ анда ғ ана дос кө ң ілі, сыры шертіледі. І. Есенберлин ө мірі мен шығ армашылығ ы. «Қ аһ ар» романы. І, ІІ бө лім І, ІІ бө лім. I. Есенберлиннің " Қ аһ ар" романы - қ азақ халқ ының азаттық жолындағ ы кү рес шежіресіне қ осылғ ан, оның Кенесары қ озғ алысы сияқ ты аса ірі кезең інің ішкі сырларын кө ркем тү сінуге кө мектесетін елеулі тарихи шығ арма. «Кө шпенділер», «Алтын Орда» кітаптарындағ ы тарихи тақ ырыпқ а батыл қ алам сілтеуі – оның азаматтығ ының, ұ лтының адал перзенті бола алғ анының кө рсеткіші. Романда Кенесары бейнесі тарихи толық мазмұ нда кө ркем сомдалғ ан. Автор оның жеке басындағ ы ерлік пен парасаттың ү йлесімін шебер аң ғ артады. «Қ аһ ар» романы. ІІІ, ІY бө лімі Романның бас кейіпкері Кенесары хан образы. Шығ арманың тарихи қ ұ ндылығ ы. Мазмұ ндас тарихи шығ армалармен ү ндестігі. А. Сү лейменов «Бесатар» повесі А. Сү лейменовтің «Бесатар» повесінде 1916 жылғ ы ұ лт-азаттық қ озғ алыстың кө рінісін бір тә улікке сыйғ ызып баяндайды. Ә ң гіме кеше кү н кө теріле басталды да, бү гін кү н ауа аяқ талды. Езбесі кө п еріншек ө мірден бұ рқ еткен жалын, жігер ғ ана алынғ ан. Сол аз уақ ыттың ішінде айналасы 4-5 адамның басынан кешкен қ ақ тығ ыстар арқ ылы қ озғ алыстың ішкі сырын, мә н-мә нісін аша алғ ан, есте қ аларлық бейнелер жасап ү лгерген. Кейіпкерлер ә лемі Кейіпкерлер образдарын берілген эпизодтар арқ ылы ашу. Шығ армада кө терілген мә селелердің қ азіргі ә лемдік мә селелермен ү ндестігі. Шығ арманың тарихи жә не кө ркемдік жаң ашылдығ ы.	1) Кө ркем шығ армалардан алғ ан ү зінділерді ғ аламдық тақ ырыптағ ы ө зекті мә селелермен байланыстырып, шығ армашылық жұ мыс жазу.	1) Ә деби шығ арманың композициялық ерекшеліктерін ажыратады; 2) Автор бейнесінің шығ армадағ ы белгілі бір оқ иғ адағ ы кө рінісін анық тайды; 3)Шығ армадағ ы кө ркемдегіш қ ұ ралдардың орны мен қ ызметін талдайды; 4) Ә деби шығ арманың сюжеттік-композициялық қ ұ рылысын талдау арқ ылы кө терілген ғ аламдық мә селелерді бандайды; 5)Кө ркем шығ армадағ ы кейіпкерлер жү йесін жинақ тайды жә не даралау арқ ылы ө мір шындығ ын кө рсетеді.
			2) Шығ армадағ ы ұ лттық жә не жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тардың ә лемдік тақ ырыптармен ү ндестігін ашу.	1) Шығ армадағ ы кө терілген мә селені ә лем ә дебиеті ү лгілерімен салыстырып, креативті жазба жұ мысын орындайды; 2) Кө ркемдеуіш қ ұ ралдар мен айшық тау амалдарын қ олданып, автор бейнесін ашады, автор мен шығ арма идеясының байланысын дә лелдейді.
			3) Кө ркем шығ арманың жаң ашылдығ ына ғ аламдық тақ ырыптармен байланыстыра отырып, сыни тұ рғ ыдан бағ а беру.	1) Шығ арманың тарихи жә не кө ркемдік қ ұ ндылығ ын анық тайды; 2) Кө терілген мә селені ғ аламдық проблемалармен байланыстырып, салыстырады; 3) Кө ркемдік-эстетикалық қ ұ ндылығ ына бағ а береді; 4)Шығ арманың идеясын кө ркемдік-эстетикалық қ ұ ндылық тұ рғ ысынан талдап, ә деби эссе жазады; шығ арманы идеялық жағ ынан мазмұ ндас ә лем ә дебиеті ү лгілерімен салыстырады жә не ә деби сын жазады.
6.	Пайым мен парасат	С. Елубай «Жалғ ан дү ние» романы Жазушы шығ армашылығ ының негізгі тақ ырыбы – қ азақ халқ ы кең естік дә уірде бастан кешкен нә убетті кезең дер. «Ақ боз ү й», «Мінә жат» романдары ашаршылық, сталиндік қ уғ ынсү ргін жылдарын қ амтыса, трилогияның ү шінші кітабы – «Жалғ ан дү ние» романы (2001) айтулы «тоқ ырау заманы» дейтін кезең ге арналғ ан. «Жалғ ан дү ние» романында тіршілік философиясы, адамның жер бетіндегі миссиясы, мақ саты туралы автор толғ аныстары молынан ұ шырайды. Жалғ ан дү ние» романындағ ы Едігенің бойынан автордың ө з «мені» мұ ндалап тұ р. Автор адам тағ дыры арқ ылы ғ алам сырына, адамзат тағ дырына кө з тігіп, терең философиялық ой тү йеді. Едіге де адамның ғ аламның бір бө лшегі екенін жү регімен сезіне біледі. Адамзат табиғ атына қ ашанда тылсым кү штер алдындағ ы шарасыздық, дә рменсіздік тә н, Едіге сол кү штердің сырын ұ ғ уғ а талпынады. «Жалғ ан дү ние» романының жанрлық ерекшелігі. Композициялық -сюжеттік желісі. Шығ арманың композициялық сюжеттік желісі. Жанрлық ерекшелігі. Бү гінгі кү нмен байланысы. Қ асым Аманжолов «Ө зім туралы» ө лең і. Қ асым Аманжолов – ө з ғ ұ мырында ө зіне ө лең нен ескерткіш қ ойғ ан ақ ын. Ақ ынның «Ө зім туралы» ө лең і – адам ө мірінің мә ні мен ө нер табиғ атын кө ркем жинақ тайтын философиялық мағ ыналы туынды. Қ асым Аманжоловтың «Ө зім туралы» ө лең і – кө п қ ырлы, терең мағ ыналы шығ арма. «Ө зім туралы» ө лең і автордың ө з тағ дыры туралы ойларынан басталып, кең арналы тақ ырыптарды кө тереді. Олар: ағ а ұ рпақ аманаты, келер ұ рпақ парызы, адам тіршілігінің мә ні, адамгершілік жайы, адамзат тіршілігіндегі жеке тұ лғ аның мә н-мұ раты, адамның болмыстағ ы орны, ө ткінші ө мір, уақ ыт мә селесі, ө шпес ө нер табиғ аты, ұ рпақ пен дә стү р жалғ астығ ы, ақ ынның келер ұ рпақ қ а аманаты терең философиялық толғ амдарда кө ркем сө з образдарымен шебер ө рілген.	1) Ә деби шығ арманың сюжеттік-композициялық қ ұ рылысын талдау.	1) Ә деби шығ армағ а сюжеттік-композициялық талдау жасау арқ ылы идеялық мазмұ нын тү сіндіреді; 2) Кейіпкер бейнесін ө мір шындығ ы арқ ылы даралау арқ ылы ашады; ә деби шығ арманың жанрлық табиғ атын таниды; 3) Кө ркем шығ армада кө терілген мә селені ғ аламдық проблемалармен байланыстыра отырып ашады.
			2) Автор бейнесінің шығ арма идеясымен байланысын анық тау.	1) Шығ армадағ ы кө терілген мә селені ә лем ә дебиеті ү лгілерімен салыстырады; 2) Шығ армадағ ы ұ лттық жә не жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тардың ә лемдік тақ ырыптармен ү ндестігін анық тайды; 3)Кө ркемдеуіш қ ұ ралдар мен айшық тау амалдарын қ олданып, автор бейнесін ашады.
			3)Шығ арманың идеясын кө ркемдік-эстетикалық қ ұ ндылық тұ рғ ысынан талдап, ә деби эссе жазу.	1)Шығ арманы ә лем ә дебиеті ү лгілерімен салыстырып, тарихи жә не кө ркемдік қ ұ ндылығ ына бағ а береді; 2)Кө ркем шығ армадағ ы заман кө рінісі мен қ азіргі заман кө рінісін салыстырады, ө зіндік ой тү йеді; 3)Кө ркем шығ арманың жаң ашылдығ ына ғ аламдық тақ ырыптармен байланыстыра отырып, сыни тұ рғ ыдан бағ а береді; 4) Шығ арманы идеялық жағ ынан мазмұ ндас туындылармен салыстыра отырып, ә деби сын жазады.
7.	Ғ асырлық туынды	М. Ә уезов «Абай жолы» роман-эпопеясы, 1-том. «Абай жолы» - Мұ хтар Ә уезовтың ә лемге ә йгілі тарихи романдар топтамасы - қ азақ тың тұ ң ғ ыш эпопеясы. Тө рт кітаптың ө н бойында адам образдарын жасауғ а қ ызмет етпейтін бір де бір деталь, штрих, керек десең із, бір де бір сызық жоқ. Бә рі де мінездеу мен мү сіндеу, жинақ тау мен даралау міндеттерін атқ арып тұ р. Ә р характердің жасалу тарихы бар. Ә р образ тип дә режесіне дейін кө терілген. Басты кейіпкерлер ылғ и ө рбу, ө су ү стінде кө рінеді. Кө ркем шығ армадағ ы кейіпкерлер жү йесі Абайдың тә рбие алғ ан, ө скен ортасы. Ел басындағ ы азаматтар бейнесі. Олардың Абайғ а ық палы туралы эпизодтар. «Абай жолы» роман-эпопеясындағ ы Абай бейнесі Біз ақ ын ө мірінің елу жылына айғ ақ боламыз. Абайдың адам, азамат, ақ ын ретінде қ алыптасуы сол жарты ғ асыр ішіндегі қ азақ қ оғ амының барлық саласындағ ы ө мірдің барлық ойы-қ ыры, қ ия-қ алтарысымен ө ріле суреттеледі. Ӏ -кітаптың басында қ аладан аулына асығ ып келе жатқ ан бала шә кірт пен 4-кітаптың аяғ ында жарық дү ниеден жө неліп бара жатқ ан данышпан ақ ынның екі арасындағ ы қ ырық бес жыл тек қ ана Абайдың адам, азамат, ақ ын ретіндегі ө згеруімен, жаң ғ ыруымен, жаң аруымен, қ ұ былуымен, қ ұ лпыруымен ө тетіні сияқ ты ә рбір ірі, іргелі қ аһ армандар не ілгерілеп, не кері кетіп, не ө рлеп, не қ ұ лдырап, не ө ліп, не тіріліп отырады. М. Ә уезов «Абай жолы» роман-эпопеясы, 2-том. 19-ғ асырдың 2-жартысындағ ы қ азақ ө мірінің бұ л тө рт кітаптан тыс қ алғ ан бір де бір қ алтарысы жоқ. «Абай жолының » мазмұ н жағ ынан алғ анда жалпы жұ рт мойындағ ан энциклопедялық сипаты, жанр жағ ынан алғ анда қ азақ тың тұ ң ғ ыш эпопеясы екендігі де осында жатыр. Тағ ы бір кү рделі ерекшелік - осынау кең қ ұ лашты халық тық эпопея бастан-аяқ тартысқ а, қ арама-қ арсы кү штердің қ ым-қ иғ аш кү ресіне қ ұ рылғ ан жә не осылардың бә рі диалектикалық қ имыл-қ озғ алыс, ө су-ө рбу, ө рістеу ү стінде кө рсетілген. Екінші кітаптағ ы Абайдың азаматтық бейнесі. Кө терілген мә селелерге ұ лттық мү дде тұ рғ ысынан бағ а беру. Романдағ ы Қ ұ нанбай образы Қ ұ нанбайдың романдағ ы жә не тарихи бейнесі. Тақ ырыпқ а қ атысты зерттеулер. Тарихи шындық ты ашуғ а бағ ытталуы. Романдағ ы ә йел-аналар образы Романдағ ы Абайдың аналары мен ә йелдер образдары. Кө терілген мә селелердің қ азіргі ө мірмен байланысы.	1) Ә деби шығ арманың сюжеттік-композициялық қ ұ рылысын талдау арқ ылы кө терілген ғ аламдық мә селелерді талдау.	1)«Абай жолы» роман-эпопеясына сюжеттік-композициялық талдау жасау арқ ылы жанрлық ерекшелігін айқ ындайды; 2) Кө ркем шығ армадағ ы Абай бейнесін даралап кө рсетеді; 3) «Абай жолы» арқ ылы ақ ындар бейнесін жинақ тап кө рсетеді; 4) Кө ркем шығ армадан алынғ ан ү зінділерді, қ анатты сө здер, дә йексө здерді шығ армашылық жұ мыстарда қ олдана алады; 5) Кө ркем шығ армада кө терілген мә селені ғ аламдық проблемалармен байланыстыра отырып ашады; 6) Ә деби шығ арманың жанрлық ерекшелігін ө зге жанрлармен салыстыра отырып талдайды; 7) Ұ лттық қ ұ ндылық тардың маң ыздылығ ын ғ аламдық тақ ырыптағ ы контекстермен байланыстырады.
			2) Шығ армадағ ы кө терілген мә селеге креативті ой қ осып, шығ армашылық жұ мыс жазу (эссе, ә ң гіме, ө лең, ә деби жә не еркін тақ ырыптарғ а шығ арма).	1) Шығ армадағ ы ұ лттық жә не жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тардың ә лемдік тақ ырыптармен ү ндестігін ашады; 2)Кө ркемдегіш қ ұ ралдар мен айшық тау амалдарының қ ызметтерін талдайды; 3) Кө ркемдеуіш қ ұ раладар мен айшық тау амалдарын қ олданып, автор бейнесін ашады; 3) Автор мен шығ арма идеясының байланысын анық тайды.
			3) Шығ арманы идеялық жағ ынан мазмұ ндас ә лем ә дебиеті ү лгілерімен салыстыра талдау.	1)Шығ арманың тарихи жә не кө ркемдік қ ұ ндылығ ын бағ алайды; 2)Кө терілген мә селені ғ аламдық проблемалармен байланыстырып, салыстырады; 2) Шығ арманы ғ аламдық тақ ырыптармен салыстырып, кө ркемдік-эстетикалық қ ұ ндылығ ына бағ а береді.
8.	Ә дебиеттегі сан сарын	Молдағ алиев «Бауырлар» ө лең і. Ө лең 1992 жылы Алматы қ аласында ө ткен Дү ниежү зі қ азақ тарының қ ұ рылтайына орайлас жазылғ ан. Кешегі алмағ айып заманда ө з атамекенінен кетуге мә жбү р болғ ан қ андас бауырларымызды ақ ын ешбір жатсынбай, қ ұ шақ жая қ арсы алады. «Мынау жер, кө л, ө зен – бә рі де сенікі, кел де тө рден орын ала бер»– деп ақ ын ақ жарқ ын ниетін білдіреді. Бү гінде еліміз ө з тә уелсіздігін алғ ан, кө гінде туы желбіреген егемен ел, ендеше неге туғ ан жерден жырақ та жү рсің, кел де сол егемен елің нің ә ніне сен де қ осыл дейді. Ақ ын жат жерде жү рген бауырларымыздың тағ дыр тауқ ыметін тартып, қ аншама тіршілік кү ресінін кө рсе де ана тілін, дінін, ділін, салт-дә стү рін, тіпті ұ лы Абайды да ұ мытпай есінде сақ тағ анына ризашылығ ын білдіреді. Ақ ын, ә сіресе, жастарғ а «жалындап жана берің дер, сендер мен біздер бақ ытты ұ рпақ пыз, ө йткені еліміз тү гел ақ киізге кө теріп сайлап алғ ан ө з президентіміз бар» деп ү лкен сенім артады. М. Райымбекұ лы «Кө шбасшы» поэмасы. Маралтай Райымбекұ лы ө лең дерінде қ асаң тең еулер мен жылтыр сө здерге ү йір болмады. Ө мірде ө зіне ә сер еткен, кө рген оқ иғ аларды боямасыз ө лең ге айналдырды. Шығ армаларына тә уелсіз еліміздің ө ткен жолы, еліміздің болашағ ы, Арқ аның тө сіне орналасқ ан Астана, бірлік пен ынтымақ тық, дә стү р жалғ астығ ы арқ ау болды. «Кө шбасшы» поэмасы егеменді елдің ө ткен тарихын баяндайды. Жалпы, ол тә уелсіздік жылдарында танылғ ан отты ақ ын. Кейіпкер бейнесі. Шығ арманың ғ аламдық тақ ырыптармен ү ндестігі. Эрнест Миллер Хемингуэй. «Шал мен тең із» повесі. Американдық жазушы, журналист, 1954 жылы ұ лы жазушы ө зiнiң “Шал мен тең iз” атты ұ лы шығ армасы ү шiн Нобель сыйлығ ына ие болды. Қ азақ ә дебиетіне Н. Ғ абдуллиннің аудармасы арқ ылы кең інен танымал Э. Хэмингуэйдің «Шал мен тең із» повесіне ү ң ілгенімізде балық шы шалдың психологиялық жай-кү йі шығ армада шебер бейнеленгенін байқ аймыз. Алғ ашқ ы абзацта-ақ, балық шы шалдың қ айығ ымен Гольфстримге кү нде жалғ ыз шығ ып жү ргені, шалдың тең ізде сексен тө рт кү н бойы қ армағ ына ештең е іліктіре алмағ аны баяндалады. Алғ ашқ ыда бір жарым айдай жанына бір бала серік болғ ан еді, қ олғ а балық тү спеген соң баланың ата-анасы «жолын қ ырсық шалғ ан сорлы-бейбақ » шалдың жанында жү ргенін қ аламай, басқ а қ айық қ а ауыстырды. Сонда да, ү мітін ү збеген шалдың ұ шы қ иыры кө рінбейтін тең ізге балық аулауғ а жалғ ыз шығ уы - шығ армадағ ы ситуациялық жағ дайдан гө рі психологиялық кү йді кө рсетуге бағ ытталғ ан туынды екенін аң ғ артады. Шығ арманың идеясының ғ аламдық мә сселелермен ү ндестігі. Кө ркемдік жә не тарихи қ ұ ндылығ ы. Кейіпкер бейнесі. Шығ арманың жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тарының бү гінгі заман шындығ ымен ү ндестігі.	1)Ә деби шығ армадағ ы кө терілген мә селелерді қ азіргі ө мірмен байланыстырып, ұ лттық мү дде тұ рғ ысынан ашу.	1)Композициялық -сюжеттік талдау жасайды; 2)Кө ркем шығ армадағ ы кейіпкерлер жү йесін жинақ тайды жә не даралау арқ ылы ө мір шындығ ын баяндайды; 2)Кейіпкер бейнесін ө мір шындығ ы арқ ылы даралау арқ ылы ашады; 3) Шығ арманы ғ аламдық тақ ырыптармен салыстырады.
			3)Шығ армадағ ы кө терілген мә селеге креативті ой қ осып, шығ армашылық жұ мыс жазу (эссе, ә ң гіме, ө лең, ә деби жә не еркін тақ ырыптарғ а шығ арма).	1) Шығ армадағ ы ұ лттық жә не жалпыадамзаттық қ ұ ндылық тардың ә лемдік тақ ырыптармен ү ндестігін айқ ындайды; 2) Кө ркемдеуіш қ ұ ралдар мен айшық тау амалдарын қ олданып, автор бейнесін ашады; 3) Автор мен шығ арма идеясының байланысын анық тайды.
			3)Кө ркем шығ арманың жаң ашылдығ ын ғ аламдық тақ ырыптармен байланыстыра отырып, сыни тұ рғ ыдан бағ а беру.	1)Шығ арманың тарихи жә не кө ркемдік қ ұ ндылығ ын бағ алайды; 2)Кө терілген мә селені ғ аламдық проблемалармен байланыстырып, салыстырады; 3)Кө ркемдік-эстетикалық қ ұ ндылығ ына бағ а береді; 4) Жазба жұ мысын жазады.

⇐ Предыдущая 1 234 Следующая ⇒