Б)Мемлекет тетігі

Заң ғ ылымында «мемлекет тетігі» жә не «мемлекеттік аппарат» тү сініктері синоним ретінде колданылады. Бірақ, кейбір кө зқ арастар бойынша мемлекеттік аппаратқ а, тікелей басқ ару ісімен шұ ғ ылданатын сол ү шін ө кілеттілік берілген оргаң дарды жатқ ызады, ал «мемлекет тетігі» тү сінігіне мемлекеттік аппараттың «материалдық қ осылымдары» кіреді жә не (қ арулы кү штер, ішкі істер органдары, тү зету мекемелері), себебі мемлекеттік аппарат ө зінің қ ызметін соларғ а сү йеніп атқ арады.

Мемлекет тетігінін, қ оғ амның ө ркениетті даму кезендерінде ә р тү рлі қ ұ рылымдары жә не қ ызметтері болғ ан. Адам баласының коғ амы, прогресс жолымен жылжи отырып, мемлекеттік органдар қ ұ рғ ан, мемлекеттің қ ызметін ө з мә нінде қ амтамасыз еткен. Мемлекет тетігінің қ ұ рамдық жә не қ ызметінің ә ртү рлілігі, онын жалпылама жә не кө птеген бұ рынғ ы жә не қ азіргі мемлекеттерге тә н сипаттағ ы маң ызды белгілерін бө ліп кө рсетуге мү мкіндік береді.

Мемлекет тетігіне — қ оғ амды мемлекеттік басқ ару жә не оның негізін мү дделерін қ орғ ау жатады жә не арнайы органдардың мекемелердің жү йесі арқ ылы іске асырылады.

Мемлекеттік тетіктің жалпы сипаттағ ы белгілері мынадан кіреді:

Біріншіден, мемлекет тетігі арнайы басқ арумен шұ ғ ылданатын адамдардан тұ рады (заң шығ арумен, заң ды орындаумен, оларды бұ зудан қ орғ айды).

Екіншіден. мемлекеттік тетік органдардын жә не мекемелердін киын жү йесі. ө здерінің негізгі билік қ ызметтерін іске асыруда тығ ыз байланыста болды.

Ү шіншіден, мемлекет аппарат бө ліктерінің барлык қ ызметтері ұ йымдастыру жә не финанс қ ұ ралдарымен қ амтамасыз етіледі, ал керек жағ дайда мә жбү рлеу арқ ылы іске асырылады.

Тө ртіншіден, мемлекет тетігі азаматтардың занды мү дделерін жә не қ ұ қ ық тарын қ орғ ауғ а арналғ ан. Мемлекеттік органдардың ө ктемдік міндеттері қ ұ қ ық пен шектеледі, ол жағ дай мемлекет пен жеке адамдардың арасындағ ы адамдық қ атынасты толығ ымен қ амтамасыз етеді.

Адам баласы қ оғ амының дамуындағ ы ә ртү рлі кезең деріндегі мемлекет тетіктерінің ө здеріне тә н, ерекшеліктері жә не қ ұ рылымдары болды. Бұ ны, экономикалық, ә леуметтік, мемлекеттің ұ лттық қ ұ рамдарына, жер кө лемдеріне, географиялық жағ дайларына, тағ ы басқ а себептерге байланысты тү сіндіруге болады.

Ертедегі шығ ыс жә не алғ ашқ ы еуропа еддерінде мемлекеттердің тетіктері кө бінесе тұ рақ ты жү йеде болды. Олар мемлекеттің басшысынан (монарх не болмаса коллегиялды орган), орталық мекемелерден, лауазымды адамдардан, жергілікті органдардан, шенеуніктерден, армиядан, соттан, полициядан жә не басқ а да мемлекеттік қ ұ рылымдардан тұ рғ ан. Мысалғ а, Рим республикасының негізгі мемлекеттік органдарына Сенат, ү лттық жиналыс, магистраттар жатқ ан.

Сенат — Рим мемлекетінің ең жоғ арғ ы ө кімет органы болғ ан. Заң шығ ару жағ ынан, Сенат центриаттармен трибундардың қ абылдағ ан зандарын бекіткен. Сенатта жайластыру жә не қ оғ амдық қ ауіпсіздікке сә йкес жалпығ а бірдей қ аулы қ абылдағ ан. Финанс жағ ынан сенат мемлекеттік бюджетті жасап, салық ты белгілеген. Сыртқ ы саясат жағ ынан басқ а мемлекеттермен келісімдер жасағ ан не болмаса ондай келісімдердің жү ргізілуін қ адағ алай отырып, бейбітшілік келісімдерді жасауғ а қ атысқ ан. Ә скери қ ұ рылым жағ ынан, Сенат мынадай маң ызды мә селелермен шұ ғ ылданғ ан: ол армияғ а шақ ырылатын адамдардың мө лшерін белгілеген, ә скер басшыларына армиялармен провинцияларды бө лген, соғ ыс жү ргізуге қ аражат бө лген, тө тенше жағ дайды хабарлағ ан, тағ ы сондай кө птеген міндеттерді орындағ ан.

Ұ лттық жиналыс (комицин) жоғ арғ ы заң қ абылдағ ан жә не басқ ару қ ызметтерімен шұ ғ ылданғ ан. Оның міндетіне заң жобаларын қ абылдау не болмаса қ айтарудан басқ а мемлекеттің лауазымды (магистраттарды) сайлау, шағ ымдарды шешу кірген.

Магистраттар, басқ ару функциясын орындағ ан, оның ішінде армияны басқ арғ ан. Заң жү зінде, Рим мемлекетінің кез келген азаматы магистрат болуғ а қ ұ қ ығ ы болғ ан, бірақ шын мә нісінде ол орынғ а, тек ү лкен жер иеленушілердің ө кілдері сайланғ ан. Магистрат бір жылғ а сайланғ ан жә не ол талас орынғ а бірнеше адам сайланып, ал басқ аруды ә рбір магистрат жеке жү ргізген. Ө здерінің орың дағ ан лауазымды міндеттері ү шін, магисграттар жалақ ы алмағ ан. Магистраттардың міндетіне мына қ ызметтер кірген: жоғ арғ ы ә скер басқ арушылығ ы, келісімге келуді шешу, Сенатты жә не Халық жиналысын жинап, оны басқ аруғ а, соттың жаза белгілеуге, ұ йғ арымды орындамағ аны ү шін айып салуғ а қ ұ қ ығ ы болғ ан.

Магистраттар — ө здерінің белгілі басқ ару міндеттеріне байланысты: консулъдерге, диктаторларғ а, преторларғ а, цензорларғ а, квесторларғ а бө лінеді.

Консульдар — ең жоғ арғ ы магистраттарғ а жатқ ан. Солар ғ ана ә скер басқ арғ ан. Сенат пен Халық жиналысын жинағ ан, ішкі басқ аруды жү ргізген.

Диктатор — тө тенше магистрат. Ол ерекше жағ дайда, Сенаттың ұ сынысы бойынша консульдардың арасынан біреуі ғ ана, алты айғ а сайланғ ан. Диктаторлар елге соғ ыс қ аупі туғ анда, кө теріліс болғ анда жә не тағ ы сондай тө тенше жағ дайларғ а байланысты қ ұ рылғ ан.

Преторлар — алғ ашқ ы кезде, консульдардың кө мекшісі одан кейін, мү лік туралы жұ мыстарды шешуге, сот фунциясын тұ рақ ты атқ аруғ а кө шкен.

Цензорлар — лауазым иесі ретінде сенаторлардың тізімін жасап, Рим республикасының азаматтарын соғ ыс жә не аумақ тық жерлерге бө лген, бір мезгілде азаматтардың дү ние-мү лкін бағ алағ ан жә не «адамгершілік» жө нінде бақ ылау кызметін жү ргізген.

Квесторлар — ә ртү рлі міндеттерді орындағ ан: біреулері, кейбір қ ылмыстық істер туралы жұ мысты басқ арғ ан, басқ асы байлық ты сақ тағ ан, тө лемдер қ абылдағ ан жә не ақ ша тө леген. Сонымен бірге, магистраттар сауда-саттық ты тексерген, ақ ша шығ арғ ан, қ ұ рылыс жә не жолды пайдаланумен шү ғ ылданғ ан.

Феодальдық (ортағ асырлық ) мемлекеттің тетігі ө здерінің даму кезең деріндегі ерекшеліктеріне байланысты ө згеріп отырады: ерте феодальдық, сословиялық — ө кілеттік жә не абсолюттік монархия. Ерте феодальдық монархия кезінде мемлекеттің қ ұ рамы аса қ иын болмады. Ол мемлекеггің басы (король, князь). сарай ма-ң ындағ ы ақ сү йектер, ә скери дружиналар, салық жинаушылар. Кейіннен сословиялық — ө кілетті, орындаушы жә не басқ а мемлекеттік билік органдары пайда бола бастайды.

Ортағ асырлық мемлекеттердің шоғ ырлануына байланысты оның тетігі қ иындай тү седі. Бірнеше салағ а бө лінген басқ ару аппараты пайда болады: ә ртү рлі министірліктер, орталык ведомстволар, арнайы сот мекемелері, полиция аппараты барлау жә не басқ а мемлекеттік органдар жетіле тү седі. Жекелеген феодальдардың ә скери дружиналары бір жерден басқ арылатын тұ рақ ты армияғ а айналады. Сонымен бірге, мемлекеттің алдында тұ рғ ан кө п мә селелерді шешуге шіркеу мекемелерімен діни ұ йымдардың ү лкен маң ызы болды.

XVII-XVIII ғ асырларда, ә сіресе Еуропадағ ы буржуазиялық революция кезең дерінде мемлекеттік аппараттың қ ұ рылымына жаң а жө ндеулер жә не функциональдық қ ызмет істеу тә ртібі кіргізіледі. АҚ Ш-та мемлекет тетігі ө кіметтің бө лінуінің классикалық жолымен қ ұ рылғ ан. Заң шығ арушы ө кімет 1787 жылғ ы Конституция бойынша екі палатадан тұ ратын Конгресске тапсырылады: Ө кілдік палатасы жә не Сенат. Мемлекеттің жә не ү кіметтің басы болып АҚ Ш-тың Президенті белгіленген. Ең жоғ арғ ы сот ретінде Жоғ арғ ы Федеральды сот белгіленген, ол Конституцияғ а сә йкес келмейтін зандарды қ айта қ арауғ а қ ұ қ ығ ы болғ ан. Мемлекеттік аппарат штаттарда да қ ұ рылғ ан: заң шығ арушы жиналыс, ү кімет, жергілікті органдар, полиция, сот, олардың ө здеріне тә н, азаматтық, қ ылмыстық жә не процессуальды заң дары болғ ан. Францияда мемлекеттік тетіктің жаң а элементтері — Ұ лттық конвент, Директория, Напольеон кезіндегі Консульство, Париж коммунасы т. с. с. пайда болады. Россияда Мемлекеттік кең ес қ ұ рылып жоғ арғ ы заң талқ ылайтын органғ а айналғ ан азаматтық, рухани, ө ндіріс, ғ ылым, сауда жө не ә скери департаменттер қ ұ рылғ ан. Кейіннен министрлер кабинеті пайда болғ ан. Мемлекеттік Дума кұ рылып, зандарды шығ аруғ а ә рекет жасайтын қ ұ қ ық қ а ие болғ ан. Александр-П патшалык кұ рғ ан кезде жер-жерде губерниялық басқ ару земствосы, уездік жә не губерниялық земство жиналысы қ ұ рылғ ан.

Қ оғ ам ө міріндегі ө згерістерге байланысты мемлекет аппаратында ескілері жойылып, жаң а кұ рылымдар пайда бола бастады. Дегенмен де, барлық тарихи кезең дерде мемлекеттік аппарат қ оғ амның саяси жү йесінің қ ұ рылуындағ ы негізгі, алғ ашқ ы бастама.

Мемлекет тетігін қ ұ ру жә не қ ызметін белгілеу объективтік сипаттағ ы белгілі принциптердің негізінде іске асырылады. Мемлекеттік органдарды қ ұ руда жә не жұ мыс процессінде жан-жақ ты есепке алу, қ оғ амды мемлекеттік басқ аруда толық тиімділікті қ амтамасыз етеді.

Осығ ан дейінгі кең ес ү кіметі кезінде, мемлекеттік аппаратты қ ұ рудағ ы негізгі принциптерге заң ғ ылымдары, мына принциптерді ұ сынды: мемлекетті басқ арудағ ы халық тың толық қ атынасу принципі, демократиялық централизм, пролетарлық интернационализм, социалистік зандылық, социалистік жоспарлылық, есеп жә не тексеру, мемлекет аппараты бө лімдерінің қ ызметінде партиялық басшылық ты кү шейту.

Қ оғ ам ө міріндегі саяси, экономикалық тағ ы басқ а салалардағ ы ү лкен ө згерістер, мемлекеттік органдардың қ ұ рылымына, мазмұ нына жә не қ ызметтерінің сипатына айтарлық тай ө згерістер кіргізді. Оларғ а мыналарды жатқ ызуғ а болады:

Мемлекеттік аппараттардың барлық бө ліктеріне азаматтардың мү дделерін жоғ ары қ ою принципі тә н. Ол демократиялық сайлау жү йесімен, ә леуметтік-экономикалық, саяси, жеке адамдардың қ ұ қ ық тарына, азаматтардың бостандығ ына кепілдік (гарантия) жасауы, мемлекеттік органдардың ә ртү рлі қ ызметтерімен камтамасыз етілуі.

Ө кіметті бө лу принципі (заң шығ аратын, орындайтын, соттық ), сол арқ ылы ө кімет органдары жә не лауазымды адамдар жағ ынан болатын бассыздық ты жоятын тетіктер қ ұ рылады.

Мемлекеттік аппараттың жұ мысындағ ы жариялылық жә не ашық тық принципі. Мысалы, мемлекет азаматтарының жалпы халық тық дауыс беру негізінде (референдум), халық тың мү дделеріне қ арсы, мемлекеттің қ ай органдары болмасын ө з шешімдерін жояды, сонымен бірге, бұ ғ ан халық аралық қ атынастардағ ы да мә селелер кіреді.

4)Жоғ арғ ы мамандық жә не мемлекеттік органдардың қ ұ зіреттілігі, олардың жоғ арғ ы ғ ылыми дең гейде мемлекет ө міріндегі мә селелерді халық тың мү ддесіне сай шешуінде. Кә сіби принцип, мемлекеттік басқ аруда ең алдымен, білімді адамдарды пайдалану, яғ ни басқ ару қ ызметі сондай адамдардың негізгі мамандығ ына сай болуы қ ажеттігі. Басқ аруды білмейтін адамдарды мемлекеттік жұ мысқ а шақ ыру, отандық тә жірибе кө рсеткендей жарамсыз жағ дайларғ а ә келіп соқ қ аны белгілі. Ондай адамдардың басқ а, ондіріс не болмаса, ауыл-шаруашылығ ының жақ сы мамандары бола тұ рып, мемлекеттік қ ызметте (кең есте, олардың комиссиясында, комитеттерінде) ө здеріне жү ктелген міндеттерді тікелей толығ ымен кә сіби жағ ынан орындай алмайтындығ ы.

5)Заң дылық принцип — барлық мемлекет тетігін қ ұ ратын бө ліктердің елмен жә не бірімен-бірінің қ арым-қ атынасы, сонымен қ атар ә ртү рлі қ оғ амдық топтармен жә не ұ йымдардың қ ұ қ ық тық бастамасы.

Демократизм принципі, мемлекеттік органдардың қ ызметін белгілегенде, азаматтардың кө пшілігінің ә ртү рлі мү ддесін, олардың діни ерекшеліктерін, ұ лттық мә дениетін, дә стү рлерін есепке алуғ а мү мкіндік береді.

Федеративті (одақ тық ) мемлекеттерде, мемлекеттік аппараттың қ ызметін белгілегендегі ең маң ызды принципке, субординация жә не жалпыфедерлдық органдардың (орталық пен) жә не мемлекеттік билікпен федерация мү шелерінің арасындағ ы бірбірімен келіскен ә рекеті жатады.

Ұ лттық федерацияда, олардың ө з арасындағ ы тұ рақ ты міндеттерін қ олайлы бө лудің ө те ү лкен маң ызы бар, себебі ондай бө лу федерация мү шелерінің тә уелсіздігін қ амтамасыз етеді, олардың ішкі-сыртқ ы мә селелерін дұ рыс шешуге мү мкіндік береді.

Мемлекеттің тетігі, мемлекеттік биліктің негізгі орындаушы субъектісі ретінде кө рінеді. Мемлекеттік аппарат арқ ылы, оның органдары ө здеріне тапсырылғ ан міндеттерді орындайды, қ оғ амдық ө мірдің дамуына, тұ рақ тылығ ына, демократиялық ұ йымдастырушылық тың елде сің уіне, тұ рғ ындардың гү лденіп, жақ саруына белгілі тү рде ық пал етеді. Белгілі жағ дайда, егер оларғ а мемлекет ұ рық сат етсе, мемлекет органдарының билігін мемлекеттік емес ұ йымдар атқ аруы мү мкін.