Есеп саясаты, есепті бағалауларындағы өзгерістер және қателер» 8 Халықаралық қаржы есептілігінің стандарты 2 страница

Ұйым шеңберінде іске асырылатын есеп саясатын жасау мен қалыптастыру төмендегі сабақтастық кезеңдерден тұрады:

- арнайы комиссия құрылып, оның мақсаты мен атқаратын міндеті;

- есеп жүргізудің жаңа әдістері айқындалып, бухгалтерлік есеп стандарттары мен принциптері талаптарына жауап беретін мазмұнда ұйым басшысының бұйрығы шығарылады;

- есеп саясатын сапалы жасау үшін жауапты есеп қызметкерлерімен қатар өнім өндіру технологиясын заң актілері мен нормативтік материалдарды, қаржы жүйесі ерекшеліктерін жақсы білетін тәжірибелі мамандар қатыстырылады;

- есеп саясатын қалыптастырудың кезеңдік шаралары, қажетті құжаттар мен есеп объектілерінің тізімі жасалынады;

- есеп объектілерінде қолданылатын әдістер мен тәсілдерді таңдап алу, олардың қысқаша мазмұнын өкілетті органдарға хабарлау мен келістіру шаралары белгіленеді.

Есеп саясатының ұйымдық және техникалық аспектілеріне мыналар жатады:

- ұйымдардың ұйымдық құрылымы, оның көлемі мен сипаттамасы, қызмет атқару ерекшеліктері;

- ұйымның жарғысы, құрылтайшылар мен үлес қосушылар, акционерлер мен тұрақты клиенттер тізімі, жұмысшылар мен жауапты басшылар тізімі;

- акционерлермен өткізілетін жиналыс, кездесулер, т.б. ұйым қызметіне байланысты маңызды шаралар.

Осы жоғарыда айтылған мақсатты шаралар мен атқарылатын мәселелер стандарттық үлгіде емес, ішкі ерекшеліктерге сай жазба түрде икемді, жинақы және сапалы жазылуы керек.

Есеп саясатының қысқаша мазмұны ұйым басшысының шығарған бұйрығында көрсетіледі. Әдетте, есеп саясатына тән шығарылған бұйрық үш тараудан тұрады:

- бухгалтерлік есепті ұйымдастыру;

- есеп жүргізудің техникалық тәсілдері;

- негізгі есеп объектілеріне тән қолданылатын әдістер.

Есеп саясатының ұйымдық және техникалық мәселелерін сипаттаушы материалдар ақпараттық көздер, анықтамалық тұжырымдар және ішкі ережелер түрінде қолданылады.

Есеп саясатын жасауға қатысты жауапты мамандар, әсіресе ұйымның бас бухгалтері ресми қолданудағы құжаттар мазмұнын қайта қарап, нұсқаулар мен ережелердің, т.б. қолданбалы ресми құжаттардың тиімді және тиімсіз жақтарын зерделеуі керек. Әрқашанда ұйымның бас бухгалтері кәсіби тұрғыда табандылық көрсетіп, өзінің білімі мен тәжірибесін есеп саясатын сапалы жасауға жұмсауы қажет. Икемді, зерделі жасалған есеп саясаты осы ұйымның ішкі нормативтік құжаты болып табылады. Бәсекелестік жағдайда сапалы жасалынған ұйымның есеп саясатының кейбір маңызды тұстары басқа да ұйымдар тәжірибесінде қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, нарықтық қатынастар, халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары талабына және ұйымдар өрісіндегі технологиялық, шаруашылық ерекшеліктерге сай жасалынған есеп саясаты есеп жүргізудің әдіснамалық концепциясы болып та қаралады.

Айтылғандарға орай, есеп саясаты бухгалтерлік есеп жүйесіндегі принциптерден, әдістер мен тәсілдерден, негізге алынған концепциялар мазмұнынан, қазақстандық және халықаралық стандарттар талабынан, сондай-ақ қаржылық қорытынды есеп дайындау мен тапсыру талаптарынан туындайтындығын білген жөн. Есеп саясаты сапалы жасалып, тәжірибеде оңтайлы қолданылған жағдайда ұйымдардағы инвестициялық саясат, қаржылық қатынастар, келісім шарт, т.б. өзара келісімге түсетін әрекеттер, сондай-ақ басқарушылық шешім қабылдаудың икемді негізі қаланып, бухгалтерлік есептің тұнықтылығы қалыптасады.

Сонымен, есеп саясатының ұйымдық және техникалық аспектілерінің мазмұны төмендегі құжаттардан: бұйрықтар, ішкі ережелер, құжат айналысының графигі, нұсқаулар, акционерлер жиналысының хаттамасы, ұйымның жарғысы, құрылтайшылық келісім, занды тұлғаны тіркеуден өткізудің анықтамасы т.б. бухгалтерлік есепке тән құжаттардан тұрады. Ұйым өзінің бастапқы құжаттары мен бухгалтерлік есеп тіркелімдерін қағаз және электрондық жеткізгіштерде дайындайды. Қаржылық есептілігін, есеп саясатын, есептік мәліметтердің электрондық өңделу бағдарламаларын Қазақстан Республикасының заңдылығымен белгіленген кезең бойында сақтайды. Мысалы, ол төмендегідей нысанда болуы мүмкін.

Кесте 1 Ұйымның құжаттарды сақтауы

№	Құжаттың атауа	Сақталу мерзімі
1.	Ұйымның қаржылық есептілігі және оған түсіндірме жазбалар: А. Жылдық Б. Кварталдық В. Актілер, қайта бағалау мен негізгі құралдардың тозу есебінің ведомостары	Ұдайы 5 жыл 5 жыл
2.	Дербес шоттары: А.Жұмысшылар мен қызметкерлердің Б.Зейнетақы мен мемлекеттік жәрдемақы алатындардың	75 жыл 75 жыл
3.	Есептік (есептік-төлемдік) ведомостар	5 жыл

1-кестенің жалғасы

Электрондық жеткізгіштердегі инвентарлық карточкалар

қызмет ету мерзімі біткеннен кейін 5 жыл

5.	Ақша мен ТМҚ алуға сенімхаттар (соның ішінде күші жойылған сенімхаттар )	5 жыл
6.	Кепілденген хаттар	кепілдену кезеңі біткеннен кейін 5 жыл
7.	Қосымша бақылау кітаптары, журналдар, картотекалар, кассалық кітаптар, айналым ведомостары	5 жыл
8.	Несиелерді шығындау туралы мәліметтер: А. Жылдық Б. Кварталдық	5 жыл 3 жыл
9.	Қорлар есебі, еңбекақы мен олардың бөлінуін бақылау, еңбекақы бойынша қарыздар есебі, еңбекақыдан,әлеуметтік сақтандыру қаражаттарынан ұстап қалу, демалыс жәрдемақыларын төлеу, т.б. туралы мәліметтер	5 жыл
10.	Инвентаризация туралы құжаттар	5 жыл
11.	Жәрдемақы, зейнетақы төлеу, мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бойынша еңбекке жарамсыздық туралы құжаттар	75 жыл
12.	Үкім қағаздары (көшірмелері)	75 жыл
13.	Несиеге алынған тауарларға тапсырма-міндеттер	5 жыл
14.	Оқу демалыстарын төлеу, салықтар бойынша жеңілдіктер және басқалары бойынша бухгалтерияға тапсырылатын анықтамалар	5 жыл
15.	Дебиторлық берешек, жетіспеушілік, ұрлау бойынша құжаттар	5 жыл
16.	Негізгі құралдарды қайта бағалау бойынша құжаттар	15 жыл
17.	Негізгі құралдардың тозуын қайта бағалау және анықтау актілері мен ведомостары	15 жыл

Есеп саясатының мазмұнды сапалық дәрежесі қаржылық қорытынды есеп даярлап тапсыруға, бухгалтерлік баланс құрылымына, есеп жүргізудің үлгісіне, сондай-ақ ішкі және сыртқы аудит қызметінің маңызына карай сипатталады.

2.2 Есеп объектілері бойынша есеп саясатын құру

Есеп саясатының тиімді бағытын қалыптастыру үшін бухгалтерлік есеп қағидалары мен оның қолайлы нақтылы әдістерін, салық салу процесін, қаржылық менеджментті және басқа да көптеген экономикалық қатынас мәселелерін кімде-кім болмасын жақсы білуі керек. Өкінішке орай, кейбір ұйым басшылары мен атқарушы бухгалтерлер айтылған мәселелер өрісін терең түсіне бермейді.

Ұйымдардағы есеп саясатын қалыптастырудың негізгі элементтері есеп саясатының әдіснамалық жекелеген аспектілерінен тұрады.

Төменде іс-тәжірибеде қолданылынатын, бухгалтерлік есеп жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын есеп саясатының мазмұны жекелеген объектілер бойынша ашып көрсетілген.

1. Негізгі құралдарды бағалау мен оларға амортизация есептеу. Есеп саясатының осы объектісі бойынша түгелімен тозған, пайдалануға жарамайтын негізгі кұралдарды бағалаудың әдісін таңдап алу керек. Түгелімен тозған негізгі құралдарға тән бағалау әдісін қолданудың мақсаты оларды қайта жөндеп, алдағы уақытта пайдалану мүмкіндігін анықтауға байланысты. Тозған негізгі құралдарды бағалап, олардың құнын анықтаған кезде амортизациялық сомалар мен салық салу базасы көбейеді. Түгелімен тозған негізгі құралдарды бағалау кезінде мына әдістердің бірі: ағымдағы нарықтық бағамен бағалау немесе жою құнымен бағалау колданылынады.

2. Негізгі құралдарды қайта бағалаудан өткізу әдісі. Есеп тәжірибесінде индекстік және тікелей бағалау әдістері қолданылынады. Қайта бағалау нәтижесінде негізгі құралдар құнының өзгеруіне байланысты бухгалтерлік баланс сомасы да өзгертіліп, негізгі құралдар құны барынша дәлдікке келтіріледі. Негізгі құралдар құнын жоғарылатудың әсерінен есепті жылдың шығындары (амортизациялық соманың көбеюі есебінен) көбейіп, тиісінше таза пайданың көлемі азайтылады, сондай-ақ баланстық сома мен төленбеген капитал сомалары да көбейіп отырады. Негізгі құралдар құнын төмендетудің әсерінен есепті жылдың шығындары да азайып, баланстық сома мен салық салу базасының сомалары да азайып отырады.

3.Негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу тәсілдері бірқалыпты түзу сызықты, өндірістік, құнын шапшаңдатып есептен шығару (бұл тәсіл қалдығын азайту және кумулятивтік тәсілдерді қамтиды) тәсілдерін қолданудан тұрады. Негізгі құралдардың тозуы нәтижесін көрсететін есептелінген амортизациялық сома есепті жылдың шығындарын (өнім өндірудегі өндірістік шығындарды және кезеңдік шығындарды) көбейтіп, табыс көлемі мен баланс сомасын азайтады.

1 мысал. Құны 950000 теңге тұратын, пайдалану мерзімі 5 жыл болып анықталған негізгі құрал пайдалануға берілді. Осы объекті бойынша есептелінген амортизациялық соманы, қалдық құнды және жиынтықталған амортизациялық сомаларды анықтау үшін төмендегі кесте құрылады:

2 кесте Негізгі құралдарға бірқалыпты түзу сызықты амортизация есептеу тәсілі

Жылдар	Бастапқы кұны	Бір жылдық амортизация сомасы	Жинақталған амортизация сомасы	Қалдық құн сомасы
Бірінші
Екінші
Үшінші
Төртінші
Бесінші

Көрсетілген осы тәсіл арқылы амортизациялық сома негізгі құралдардың бастапқы құны және олардың амортизациялық нормасы бойынша осы объектіні пайдалану мерзіміне қарай есептелініп шығарылғандығын көруге болады.

2 мысал. Мына төмендегі көрсеткіштерге қарай негізгі құралдарға шапшаңдату «амортизацияланбаған» қалдықты анықтау немесе қалдықты азайту әдісімен амортизация есептеудің тәсілі 3 кестеде көрсетілді.

3 кесте Қалдықты азайту немесе шапшаңдату тәсілімен амортизацияны есептеу

Жылдар	Бастапқы құны	Жылдық амортизациялық сома (Шығындар шотының дебеті)	Жинақталған амортизация сомасы	Қалдық кұн сомасы
Бірінші
Екінші
Үшінші
Төртінші
Бесінші
Жинағы	X		X	X

Шапшаңдату коэффициенті 2-ге тең деп алынып, негізгі құралды жоюдың құны 73872 теңге болып анықталды. Жылдық амортизациялық сома (ЖА) мына формула бойынша аныкталады:

ЖА = Нқ х Ан;

Мұндағы ЖА-жылдық амортизацияның сомасы, НҚ-негізгі құралдардың қалдық сомасы, Ан-амортизациялық норма. Бұдан амортизациялық норма төмендегі формула бойынша анықталады:

Ан = K x 1/Пм

К-шапшаңдату коэффициенті, Пм-негізгі құралдарды пайдаланудың анықталған мерзімі.

Яғни кесте ЖА = Нқ x K/Пм формуласына сай құрылды. Мысалда амортизациялық норма 40% құрады (яғни коэф. 2x1:5). Бұдан бірінші жылғы амортизацияның сомасы 380000 теңге (950000x40%), екінші жылғы - 228000 теңге (570000x40%) және т.с.с.

3 мысал. Төмендегі көрсеткіштерге сай негізгі құралдарға сандық жиынтық және пайдалану мерзіміне қарай амортизацияны есептеу тәсілі.

4 кесте Сандық жиынтық (кумулятивтік) және пайдалану мерзіміне қарай амортизацияны есептеу тәсілі

Жылдар	Бастапқы құны	Жылдық амортизация сомасы	Жинақталған амортизация сомасы	Қалдық кұн сомасы
Бірінші
Екінші
Үшінші
Төртінші
Бесінші

Мысалда пайдалану мерзімінің (жылдарының) сандық жиынтығы 15 (1+2+3+4+5) болды. Осының негізінде бір жылдық амортизация 5:15-ке, екінші жылдағы - 4:15-ке, үшінші жылдағы - 3:15 т.с.с. бөлгендегі сомаға тең болып анықталды. Осы тәсілді қолдану нәтижесінде «амортизацияланбаған» сома бойынша қалдық қалмайды.

Негізгі құралдарға өндірілген өнімдер көлеміне қарай пропорционалды тәсілмен амортизацияны есептеу, есепті жылдағы өндірілген натуралды өнімдер (жұмыстар) көлеміне және негізгі құралдардың бастапқы құнының сомасы қатысына пропорционалды негізде, сондай-ақ негізгі құралдар объектісін пайдаланудың барлық мерзіміне қарай есептелінеді.

4 мысал. Бастапқы құны 3000 000 теңге тұратын, нормативтік жүру шақырымы 1 200 мың шақырым болып анықталған жүк машинасына бір жыл ішіндегі жүрген барлық шақырымы 200 мың шақырымды құраған жағдайда, осы жүк машинасына амортизация есептеудің тәсілі төмендегіше болады:

Амортизация = 200 мың км x 3000 000/1200 = 500000 теңге.

4. Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының резервін жасау есебінің тәсілі екі тәсілмен жүргізіледі. Олар:

1)негізгі құралдарды толық жөндеуден өткізуге дейінгі жинақталған шығындар сомасы «Алдағы кезең шығындары» шотында жүргізіліп, жөндеу жұмысы толығымен аякталғаннан соң бұл шығындар «Аяқталмаған өндіріс» шотына ауыстырылады.

2)негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының сомасы өндірілген өнімдер (тауарлар, жұмыстар, қызметтер) өзіндік құны құрамына тікелей жазылып, осы кезеңнің шығындары болып есептелінеді. Негізгі құралдарды жөндеуден өткізу шығындарының қалдығы осы есепті жылдан келесі есепті жылға көшіріліп отырады. Мұндай жағдайда осы жылдың шығындары көбейіп, алдағы жылдардың түсетін табысының сомасы азайып отырады.

5. Материалдық емес активтер және олардың амортизациясы. Материалдық емес активтер мазмұны және оларды пайдаланудың мерзімі нақтылы объектілер бойынша арнайы құжаттар мен білгір мамандардың тұжырымдамасының нәтижесі бойынша анықталады. Егер материалдық емес активтерді пайдаланудың нактылы мерзімі анықталмаған жағдайда, арнайы заң актілеріне сәйкес 10 жыл болып белгіленуі мүмкін.

Материалдық емес активтер амортизациясы мына төменде келтірілген тәсілдердің бірімен негізгі құралдарға тән әдістермен бірдей сабақтастықта жүргізіледі:

- материалдық емес активтердің бастапқы құны және оларды пайдаланудың мерзіміне қарай анықталған амортизациялық нормаға сай бірқалыпты түзу сызықты тәсілмен;

- материалдық емес активтердің баланстық қалдық құнымен және оларды пайдаланудың мерзіміне қарай анықталған амортизациялық нормаға сай қалдықты азайту тәсілімен;

-материалдық емес активтердің бастапқы құнымен және оларды пайдаланудың мерзіміне қарай өндірілетін өнімдер көлемінің сомасына пропорционалдық тәсілмен тарату.

6. Инвестицияларды бағалау. Мұнда екі түрлі тәсіл қолданылады: бастапқы өзіндік құн немесе нарықтық бағалау тәсілі. Инвестициялардың өзіндік құны, оларды сатып алу күнгі ағымдағы нарықтық бағадан және сатып алуға байланысты жұмсалған шығындардан (делдалдық сыйақы, қаламақы, баж салығы, банктің комиссиялық алымы т.б.) қалыптасады. Инвестицияларға нарықтық бағаның қолданылуы олардың құнын
реттеу мен нарықтық баға деңгейіне келтіру үшін ұйымдардың есеп саясатында анықталып көрсетіледі.

Инвестицияларды ағымдағы құнмен бағалау - баланстағы инвестициялар құнын (құнды қағаздар нарығындағы есеп бойынша) ұдайы реттеп отыру үшін қолданылынады. Инвестициялардың баланстық құнын реттеу (корректура) әсерінен орын алған фактінің сомасы есепті кезең ішіндегі табыстар мен шығындар көлеміне де әсер етеді. Яғни инвестициялар құнын реттеу нәтижесінің сомасы табыстар немесе шығындар көлеміне қосылып немесе азайтылып жазылады.

Есеп тәжірибесінде инвестицияларды бастапқы кезде сатып алғандағы және ағымдағы құнының ең төменгі дәрежесімен бағалау тәсілі қолданылады. Бұл тәсіл кұнды қағаздар бағамының тез арада төмендеп кетуіне байланысты мүмкін болатын шеккен зиянды тіркеу үшін де қолданылады. Құнды қағаздар бағамының жоғарылауы нәтижесіндегі түскен табыс есепке алынбайды. Алайда, инвестициялардың ағымдағы құны, оларды сатып алудағы құннан артық болған жағдайдағы есепті кезең ішінде сатылған инвестициялар құны табыстар немесе шығындар сомасын өзгертеді.

Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды бағалау тәсілі. Оларды сатып алу немесе қайта бағалаудағы күнмен есепке алынып, сатып алу және ағымдағы құнның ең төменгі дәрежесімен бағаланады. Инвестицияларды сатып алу бағасымен бағалау - инвестициялардың бастапқы баланстық құнын өзгертпейтін дәрежеде көрсетіліп, инвестицияларды сатып алуға жұмсалған қосымша шығындар сомасынан тұрады. Инвестицияларды қайта бағалау құнымен бағалау (инвестициялардың әділетті құны) - инвестициялардың есептегі құнын ағымдағы (нарықтық) бағаға келтіру үшін инвестициялардың жеке түрлерін қайта бағалау нәтижесінде олардың құнын мерзімдік аралықтарда өзгертіп отыруға негізделген. Нақтылы құнымен бағалау тәсілін қолданушы ұйымдар барлық ұзақ мерзімді инвестицияларды қайта бағалаудың есебін жасап, қайта бағалау жүргізудің тәртібін инвесторларға хабарлап отыруға міндетті. Әділетті құнмен бағалаудың нәтижесінде қайта бағаланған инвестициялар мен есептегі инвестициялар құнының айырымы шығарылып, әділеттік құн дәлелденеді.

1 мысал. «Асан ж К» ұйымы 1 сәуір 2010 жылы «Дәулет» акционерлік қоғамынан 150000 теңгенің (мүмкін облигация) инвестициясын сатып алды. Оның номиналдық құны 140000 теңге. Осы инвестиция бойынша жылдық табыс алу 7%. Пайыздық сома әр жылы 4 рет төленеді (әр тоқсанда). «Асан ж К» ұйымы 3% инвестицияның құнын алады. Инвестицияны жабу 5 жылдан соң 30 сәуір 2015 жылға белгіленді. Осы мысалдар негізінде төмендегі жазулар жазылады:

1) Сатылып алынған инвестицияның құнын төлеу

Дт «Қаржылық инвестиция» 150000 теңге.

Кт «Есеп айырысу шотындағы ақша» 150000 теңге.

2) 8 айға, 31 желтоқсан 2010 жылға дейін есептелінген пайыздық сомаға

Дт «Берешектердің басқа да қарыздары» 4200 теңге (140000x3:100)

Кт «Қаржылық инвестиция» 500 теңге (150000-140000): (5x4)

Кт «Негізгі қызметке жатпайтын табыс» 3700 теңге (4200-500)

3) Есептелінген пайыздық соманы 4200 теңгені алудағы жазу:
Дт «Есеп айырысу шотындағы ақша» 4200 теңге

Кт «Берешектердің басқа да қарыздары» 4200 теңге.

«Асан ж К» ұйымының 1 қаңтар 2011 жылға жасаған бухгалтерлік балансында инвестициялар құны 149500 тенгені (150000-500) көрсетеді.

2 мысал. Есепті жыл ішінде «Асан ж К» ұйымы «Дәулет» компаниясынан әркайсысының құны 3700 теңге тұратын 4000 акция және «Дархан» компаниясынан құны 2900 теңге тұратын 3000 акция сатып алды. Есепті жылдың аяғына қарай инвестициялардың нарықтық бағасы өзгерді. «Дәулет» компаниясының 1 акциясының құны 3300, ал «Дархан» компаниясының 1 акциясының құны 3100 тенге болып келісілді (котировка). Осы көрсеткіштерге сай 5 кесте құрылады.

5 кесте «Асан ж К» ұйымының акцияларды сатып алуы бойынша операциялары

Компаниялар	Акциялар саны	Акцияларды сатып алу құны	Бір акцияның нарықтық бағасы, теңге	Бірінші жылдың аяғындағы барлық акциялардың нарықтық құны, теңге	Акцияларды сатып алу құны
«Дәулет»
«Дархан»
Барлығы	Х	Х	Х

Барлық акциялардың сатып алу құны мен нақтылы құнының нарықтық айырымы - 1000000 теңге (22500000 - 23500000).

Айырым есептеу нәтижесінде шығарылған айырым сома 1000000 теңге есепті жылдың аяғында корректуралық жазуға және дебет «Бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян)» шотына «Күмәнды талаптар резерві» шотының кредитіне жазылады.

⇐ Предыдущая 123 4 5 6 Следующая ⇒