АДАМ КІМ? ОНЫҢ ДҮНИЕДЕГІ ОРНЫ ҚАЛАЙ?

Стр 1 из 4Следующая ⇒

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым Министрлігі

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Физика-техникалық факультеті

тақырыбы: «Абайдың философиялық көзқарасы»

Oрындaғaн: __________________________________Садық А.Ғ.

Алматы, 2020 ж.

Мазмұны

Кіріспе. 2

АДАМ КІМ? ОНЫҢ ДҮНИЕДЕГІ ОРНЫ ҚАЛАЙ?. 3

ФИЛОСОФ КІМ, ОЙШЫЛ КІМ?. 6

АБАЙ ТРАГЕДИЯСЫНЫҢ ТҮП МӘНІ. 7

Қорытынды.. 9

Қолданылған әдебиеттер тізімі 10

Кіріспе

Абай – өз заманына дейінгі дала ғұламаларының даналық қазынасын толық меңгерген, бүкіл көшпенділер дүниетанымын, олардың болмысын, ақыл-ойын, парасатын дүниеге таратып, адамзат санасының дамуына үлкен үлес қосқан біртуар, дара ойшыл. Абай шығармашылығы көшпелілер мәдениетінің әлемдік рухани қазынаға қосқан үлкен үлесі десек қателеспейміз. Өйткені, Абайдың ғұмыры мен шығармашылығы көшпелі өмір мен отырықшы өмірдің арасындағы тіршіліктің, танымның, мәдениетін, салт-сананың, заң мен дәстүрдің, билік пен қоғамдық қайшылықтың, тұрмыстың, көзқарастың нағыз арбасқан, таразыға түсіп тайталасқан тұсының дәл және толық көрінісі болып табылады.

Шығармаларындағы зор тоғыс пен толғаныстарды сөз қылмағанның өзінде, оның жеке басының тарихы ірі-ірі рухани және күнделікті өмір трагедияларына толы болды.

Абай өзінің тіршілігіндегі арпалыстары аркылы еркін елінің шексіз қалаудан айырылып, қатты отарлық бұғауға түсіп, ежелгі дәстүрлі көшпелі өмірдің бодандықта булығатынына, тұншыға бастайтынына көзі жете бастады. Оған, әсіресе, өз ұлтының жан еркіндігінен айрылып тұншыққаны катты әсер етті.

АДАМ КІМ? ОНЫҢ ДҮНИЕДЕГІ ОРНЫ ҚАЛАЙ?

Абай ілімінде қазаққа, қазақ дәстүріне, діліне тән мазмұн да, сонымен бірге даналық жолымен дамыған, даналықты жүзеге асырған Батыс және Шығыс ойшылдарына, атап айтқанда, Сократ пен Платонға, Монтень мен Паскальға немесе Конфуций мен Буддаға ұқсас пайымдау да бар.

К.Маркс өзінің Фейербах туралы тезистерінің бірінде «өзіне дейінгі философтарға дүниені түсіндірумен шектелді» деген кінә тағады және «философияның міндеті – дүниені өзгерту» деп атап көрсетеді. Бұл арада ол философияны ғылым ретінде, ғылымдардың негізі ретінде қарастырып отыр.

Біздің ойымызша, философияның қызметін ғылыми таныммен шектеп қоюға болмайды. Әртүрлі жағдайларға байланысты кейбір философтар, айталық, Аристотель, Декарт, Фр.Бэкон, Кант, Гегель, Маркс т.б. философияны ғылым деп танып, ғылымға қатысты мәселелермен тиянақты айналысты. Соның өзінде И.Кант философияны адамға бұрып, философияның алдына даналықты, түсінікті қажет ететін: Мен не біле аламын? Мен не істеуім керек? Мен неге үміт арта аламын? Мен кіммін? – деген сияқты мәселелер қойды, соларды шешуге арналған іргелі шығармаларын жазды. Канттың түсінігінде, философияның негізгі міндеті – адамға адам болып өмір сүруді үйрету. Канттың пікірінше, философияның ғылым жолымен жүріп, дүниені танудағы мақсаты – дүниені өзгерту емес, адамның дүниедегі орнын анықтау.

«Мен кімге, неге үміт арта аламын?» деген сұрақ қояды да, Кант оған: «Бәріне де, тіпті Құдайға да үміт артуға болады, бірақ түбінде бәрі адамның өзіне келіп тіреледі», – деп жауап береді.

Осындай күрделі сұрақ төңірегінде Абай да ойланып, толғанады:

Сенбе жұртқа тұрса да қанша мақтап,

Әуре етеді ішіне қулық сақтап.

Өзіңе сен, өзіңді алып шығар

Еңбегің мен ақылың екі жақтап, –

Деп нақты жауап береді.

Бұл – барып тұрған философиялық ұстаным. Бірақ ол кәсіби философиялық тілде мәлім болып тұрған жоқ, қарапайым даналық тілінде, ойшылдың сөзімен бейнеленіп тұр.

Танымал орыс философы М.Бахтиннің афоризмге айналған сөзі бар: «Нағыз философтар, әрине, Германияда. Ресейде тек ойшылдар болған» деген. Бұл арада ол данагөй орыс ақындарын, жазушыларын – Пушкинді, Гогольді, Достоевскийді, Толстойды еске алып тұр. Қазақ даналарына да, би-шешендерге, ақын-жырауларға, соның ішінде Абайға да қаратып, Бахтинше айтуға болады. Бұлар да – нағыз ойшылдар.

Бірақ ойшылдар арқылы дамыған орыс философиясының, қазақ философиясының, Абай философиясының кәсіби философияға қарағанда дәрежесі кем, деңгейі төмен деген пікір тумайды. Мәселе орыс философиясының, қазақ философиясының өзіндік ерекшелігінде, яғни адамға, өмірге жақындығында. Әрине, Абай, Бахтин айтқандай, немесе Кеңес кезінде айтылып жүргендей, «нағыз» философ емес, яғни, кәсіби философ емес. Ол философиялық мектептерден өткен жоқ. Бірақ мен – кәсіби философ, ғылым докторы – Абайды оқи отырып, Сократпен, Платонмен, Конфуциймен, Паскальмен, Кантпен сырласқандай күй кешемін. Өйткені Абай қай адамды да қинайтын, жоғарыда аталған философтар қарастырған сұрақтар төңірегінде көп ойланады.

Есті адам ерте ме, кеш пе, өзі жөнінде, басқаларға қатынасы жөнінде, өзінің не үшін өмір сүріп жүргені жөнінде ойланады. Сөйтіп, қаласа да, қаламаса да, философиялық сұрақтарға тап болады. Кез келген адам сонда жауап іздеп кәсіби философтардан – Гегельден, Кант пен Ницщеден гөрі, Бахтин «ойшылдар» деп атаған Конфуций, Монтень, Пушкин, Абай, Достоевский, Толстой, Шәкәрім сияқты даналарға жүгінеді.

Гегель, Маркс сияқты кәсіби философтар жалпылама құбылыстарды, ұғымдарды қарастырады: жалпы дүние, жалпы табиғат, жалпы қоғам, жалпы адам, материя, сана, болмыс, себеп-салдар, тағысын тағылар. Ал Достоевский, Толстой, Абай сияқты ойшылдар жеке, дара, қымбат, жұмбақ нәрселер туралы, белгілі бір қоғамда, белгілі бір уақытта өмір сүретін нақты адам, оның көңіл-күйі, тұрмыс-тіршілігі, іс-қимылы, арман-мұраты туралы сөз қозғайды. Солардың қамын ойлайды, мұңын жоқтайды.

12 3 4 Следующая ⇒