Күрделі ауыткулардың негізгі себептері

Балалардың психофизикалық дамуындағы бұзылыстар - бұл кез-келген жастағы бала дамуындағы әр қиындықтардың жалпы атауы. Ол қазір «балалардағы даму аномалиясы» терминінің орнына қолданылуда. (Сонымен қатар синоним ретінде қазіргі таңда «психофизикалық дамудағы ауытқу термині де қолданылады. Кең мағынада қарастырсақ бірнеше мүшелерінде үлкенді-кішілі кемістіктері бар барлық балаларды күрделі кемістігі бар психофизикалық даму бұзылысы бар балалар қатарына жатқызуға болады. Күнделікті өмірде бұл термин психофизикалық бұзылыстардың салдарынан арнайы жағдайда оқытуды және тәрбиелеуді қажет ететін балалар тобын белгілеуде қолданылады.

Психофизикалық даму бұзылыстарына естумен, көрумен, сөйлеумен, тірек-қимыл аппаратымен, психикалық дамуы кешеуілдеумен, эмоциялық, интеллектуальды мәселелермен және осы сияқтылармен байланысты әр түрлі қиындықтар жатады.

Бірнеше мүшелерінің кемісі бар балаларға сезімдік (сенсор) қызметтерінің дамуындағы ауытқулармен (көру, естуге) қоса ақыл кемістігі бар (ақылы тежелген, олигофрения) балалар жатады.

Дефектологиядағы Л.С.Выготский негізін қалаған ғылыми дәстүрде даму бұзылыстарын бастапқы және туынды деп бөліп қарастырады.

Бастапқы бұзылыстар бұл –мүшенің немесе жүйенің өзінің табиғаты бойынша биологиялық бұзылысы немесе кемістігі.(Мысалы, есту, көру анализаторының бұзылысы, орталық жүйке жүйесінің әр түрлі бөліктерінің мекендік немесе жаппай бұзылысы). Бұлар туа бітті немесе жүре пайда болуы мүмкін.Туа біткен бұзылыстардың пайда болуында тұқымқуалаушылық фактор, жүктілік кезінде ұрыққа ықпал ететін зиянды әсерлер (инфекция, интоксикация, жарақаттар), сондай-ақ асфиксия мен босану кезіндегі зақымданулар маңызды роль атқарады.

Туынды ауытқушылықтар бастапқы бұзылыстардан пайда болса да, өздерінің табиғаты жағынан олардан сапалық түрде ерекшеленеді.

Күрделі ауыткулардың негізгі себептері

Күрделі кемістіктері бар балаларды дер кезінде анықтау үшін олардың әр-бір ауытқыған әрекеттренінің себебімен салдарын білу керек. Кейбір жағдайда күрделі кемістіктердің бір ғана немесе бірнеше үқсас себептері болады. Жиі кездесетін күрделі ауытқулардың негізгі себептері төмендегідей: бір кемістіктің (негізгі түрінің) себебі генетикалық өзгерістер болса, екінші (қосымша) кемістік сыртқы факторлардың әсеріненде болады:

екі кемІстік те бір-біріне үксамайтын генетикалық түқым қуалаушылықтың әсерінен болады;

әрбір кемістік сыртқы зиянды әсерлердің салдары болып табылады, бірак бүл себептер бір-бірімен байланыспауы да мүмкін;

екі немесе одан да көп кемістіктер бірғана түқым қуалайтын синдромынын белгілері болады;

екі немесе одан да көп кемістіктер бір ғана әкзогендік фактордың әсері болуы да мүмкін.

Көбінесе күрделі кемістігі бар балалардың негізгі себебі қүрсақта даму кезеңінде әсер еткен генетикалық залалды факторлар. Осы сияқты хромосомдық ауруларында да күрделі кемістіктер кездеседі. Мысалы, Даун синдромында кездесетін кемістіктердің негізгісі- кемақылдылық, 70% есту әрекеті зақымданған, 40% көру әрекеті зақымданған болса, ал осы балалардың 30% көптеген сезім мүшелерінің зақымдануы кемақылдылыққа қосарланып кездеседі. Қазіргі кезде зерттелген түқым қуалайтын синдромдардың тағы бір клиникалық түрі Ушер синдромы. Осы патологияның негізгі белгілеріне жататын күрделі кемістікгер: есту әрекетінің зақымдануы - туа қалыптасқан, ал кору қабілетінің төмендігі екі үш жастан кейіп ғана білінеді. Оның себебі көру талдағышының торша қабығының дегенерациялық өзгерістері, ал жасөспірім кезінде байқалатын өзгеріс - көру аймағының өте тарылуы.

Кейде байқалатын күрделі кемістіктердің негізгі себептеріне сыртқы ортаның залалды әсерлері жатады. Мысалы, нәрестеге босану кезеңінде әсер еткен әртүрлі зиянды әсерлер оның ана қүрсағында калыптасу кезеңіндегі зиянды әсерлермен қатар (жүқпалы аурулардың: қызылша,қкызамық, туберкулез, токсоплазмоз, цитомегалия қоздырушыларының әсерінен) басталған патологиялық өзгерістерді дамытып, нәрестенің жағдайын нашарлатады. [2]

кездесетін күрделі кемістіктерге қосарлана БЦП және басқа да ауытқулар айқындалады. Бұл балалардың келешектегі жағдайы өте ауыр. Сонымен, күрделі кемістіктердің белгілерін анықтап, себептерін айқындау балаларда кездесетін ауытқуларды дер кезінде емдеу және түзету әдістерін дұрыс, нәтижелі қолдану үшін өте қажет.

Күрделі ауытқулар - бұл бірнеше кемістіктердің бірлесіп, баланың дамуына кері әсерін тигізеді. Бірақ бұл кемістіктердің тек қосындысы емес, оның әркайсысының қалыптасу ерекшеліктері бар. Қосылған кемістіктердің клиникалық белгілері жеке-жеке кемістіктер түрлерінің белгілерінен ерекше. Сондықтан, ғылыми әдебиеттерде кездесетін «күрделі ауытқулар», деген терминдеріне мағынасы бойынша үқсас «күрделі дефект», «дамудың күрделі ауытқулары», «бірнеше кемістіктердің бірлескен түрі» сияқты сөздер қолданылады. Оның бәрі - сонғы кезде жиі кездесетін ауытқулардың күрделі құрамын анықтайды. Ауытқулардың құрамына байланысты күрделі зақымдануы бар балалар үш топқа бөлінеді.

Бірінші топқа жататын балаларда психикалық және физикалық дамуында негізінен ауыткудың екі түрі кездеседі. Осы ауытқулардың әрқайсысының өзі-ақ балалардың дамуын кері әсерін тигізеді. Мысалы, соқыр - саңыраулық, кемақыл -саңыраулық, нашар еститін және психикалық дамуында тежелуі бар балалар.

Екінші топқа бірінші кезектегі өте ауыр кемістігі бар және оған қосымша ауытқу - жеңілдеу, бірақ ол да баланың дамуына кері әсерін тигізеді. Мысалы, кемақыл балаларда кездесетін нашар есту. Осы жағдайды кейде баланын алғашкы кемістігінің асқынуы деп түсіндіруге де болады.

Үшінші топқа - кемтар балаларда кездесетін бірнеше алкашқы кемістігі бар және кейбір жағдайда оған қосылатын аскынған кемістіктер. Мысалы, кемақыл, нашар көретін және нашар еститіп балалар; немесе қимыл-тірек аппараты зақымданған балаларда кездесетін қөру және есту кемістіктері оған косымша тіл мүкістіктері.

Зерттеулер нәтижелері көрсеткендей күрделі кемістігі бар балалардың саны аса көп емес, бірақ тәжірибелі дефектологтардың түжырымы бойынша арнайы мекемелерде осы балалардың саны 40% күрайды. Сондықтан, осы балалардың ерекшеліктерін білу, арнайы мекеменін жүмыс істеу әдістемелерін құрастырғанда және түзету әдістеренің нәтижесі болуына өте кажет. Осы балаларды толық зерттеп, және олардын ерекшеліктерін жақсы білу - оларға тек түзету, дамыту әдістерін колдану үшін ғана қажет емес. сонымен қатар олардың келешекте жағдайларының нашарлауының алдын-алу үшін де қажет. [3]

Күрделі ауыткулардың негізгі себептері. Күрделі кемістіктері бар балаларды дер кезінде анықтау үшін олардың әр-бір ауытқыған әрекеттерінің себебі мен салдарын білу керек. Кейбір жағдайда күрделі кемістіктердің бір ғана немесе бірнеше ұқсас себептері болады. Жиі кездесетін күрделі ауытқулардың негізгі себептері төмендегідей:

- бір кемістіктің (негізгі түрінің) себебі генетикалық өзгерістер болса, екінші (қосымша) кемістік сыртқы факторлардың әсеріненде болады:

- екі кемістік те бір-біріне ұксамайтын генетикалық түқым куалаушылықтың әсерінен болады;

- әрбір кемістік сыртқы зиянды әсерлердің салдары болып табылады, бірак бүл себептер бір-бірімен байланыспауы да мүмкін;

- екі немесе одан да көп кемістіктер бірғана тұқым қуалайтын синдромынын белгілері болады;

- екі немесе одан да көп кемістіктер бір ғана әкзогендік

фактордың әсері болуы да мүмкін.

Көбінесе күрделі кемістігі бар балалардың негізгі себебі құрсақта даму кезеңінде әсер еткен генетикалық залалды факторлар. Осы сияқты хромосомдық ауруларында да күрделі кемістіктер кездеседі. Мысалы, Даун синдромында кездесетін кемістіктердің негізгісі- кемақылдылық, 70% есту әрекеті зақымданған, 40% көру әрекеті зақымданған болса, ал осы балалардың 30% көптеген сезім мүшелерінің зақымдануы кемақылдылыққа қосарланып кездеседі. Қазіргі кезде зерттелген түқым қуалайтын синдромдардың тағы бір клиникалық түрі Ушер синдромы. Осы патологияның негізгі белгілеріне жататын күрделі кемістікгер: есту әрекетінің зақымдануы - туа қалыптасқан, ал кору қабілетінің төмендігі екі үш жастан кейіп ғана білінеді. Оның себебі көру талдағышының торша кабығының дегенерациялық өзгерістері, ал жасөспірім кезінде байқалатын өзгеріс - көру аймағының өте тарылуы.

Кейде байқалатын күрделі кемістіктердің негізгі себептеріне сыртқы іның залалды әсерлері жатады. Мысалы, нәрестеге босану кезеңінде әсер ен әртүрлі зиянды әсерлер оның ана кұрсағында калыптасу кезеңіндегі зиянды әсерлермен қатар (жүқпалы аурулардың: қызылша,қкызамық, губеркулез, токсоплазмоз, цитомегалия қоздырушыларының әсерінен) басталған патологиялық өзгерістерді дамытып, нәрестенің жағдайын нашарлатады.

Соңғы жылдары аныкталғандай, көптеген шала туған балаларда кездесетін көру, есту сезім мүшелдерінің зақымдануы да әртүрлі зиянды себептердің әсері. Бірақ оларды дер кезінде анықтап, дұрыс емдеу арқылы жағдайларын жақсартуға болады. Ал кейбір жағдайда осы топтағы балаларда кездесетін күрделі кемістіктерге қосарлана БЦП және басқа да ауытқулар айкындалады. Бұл балалардың келешектегі жағдайы өте ауыр.

Сонымен, күрделі кемістіктердің белгілерін анықтап, себептерін айкындау балаларда кездесетін ауытқуларды дер кезінде емдеу және түзету әдістерін дүрыс, нәтижелі қолдану үшін өте қажет.

Күрделі ауытқулары бар балалардың даму ерекшеліктері. Күрделі кемістіктері бар балалардың жалпы дамуының негізгі зандылығы - ол балалардың алғашқы жылдардағы дамуының ауытқуы және болашак дамуына зиянды әсерін тигізуі. Бірнеше негізгі ауытқулар баланың коршаған ортамен, жақын жуықтарымен қатынасын қиындатып, жалпы дамуына және танымдық әрекеттерінің қалыптасуына кері әсерін тигізеді. Осының салдарынан кейбір балаларда. психикалык, интеллектуалдық даму тежелсе, ал кейбіреуінде қимыл әрекеті, кеңістікті бағдарлауы, заттарменен жүмыс істеуі зақымданады. Осымен қатар, бүл балалар әлеуметтік ортада да дүрыс калыптаса алмайды, сондықтан бүл балалардың бірер ғана кемістігі бар балаларға қарағанда жалпы дамуы, әлеуметтік бейімделуі өте төмен. Бұл топтағыбалалардың тағы бір ерекшелігі, оларда кездесетін кемістіктердің орнын толтыру да (комиенсация) қиын. Себебі, даму үшін қажет сезім мүшелерінің әрекеттері де зақымданған. Мысалы, соқыр балалардың калыптасуы есту сезіну арқылы толықтырылса, ал саңырау балалардың калыптасуы көру және әртүрлі сезіну арқылы толықтырылса, ал күрделі кемістігі бар естімейтін, көрмейтін балаларда бұл әрекеттер зақымданған. Осыған сәйкес педагог-дефектологтар күрделі кемістіктерді толықтыру үшін закымданған әрекеттерді толықтыру немесе калпына келгіру әдістерін іріктеп, әр баланың жағдайына ыңғайлап қолданулары керек. Одан барып, күрделі кемістіктері бар балаларды «шектелген, оларды дамытуға болмайды» деген пікірдің қате екені айқын. Соңғы жылдардағы дефектология және арнайы педагогика саласындағы жетістіктер бұл балалардың жағдайын жақсартуға болатынын айқындайды.

Есту аймағының сенсорлы-перцептивті процесінің саңыраулықта және естімеушілікте, көру түйсігінің кемістікте дамуы және нашар көретін немесе көрмейтіндердің қабылдауы, мидағы аналитикалы-синтетикалық қимылдың бұзылуы ақыл есі кем ретінде анықталады немесе психика дамуындағы бірінші бұзылыс болып табылады. Бірінші бұзылыс өз кезегінде екінші, үшінші кемістіктерді ретімен - екінші, үшінші дефект түрады. Барлық психикалық дамудағы кемістік бақыланады, мысалы, көрмейтіндер, естімейтідер, ақыл есі кемдер бір-бірімен байланысты.

Психикалық дамуында ауытқуы бар процесті бірінші болып Отандық психологияны қарастырған XX ғ. Л.С.Выготский психикалық қимылда естімейтін, көрмейтін және ақыл есі кемділік туралы материалдарды қарастырған.

Естімеушілікте, мысалы бастапқы, бірінші дефект болмайды немесе есту қабілетінің қатты бұзылуы. Сөйлеу процесі есту процесімен тығыз байланыста болғандықтан, екінші дефекте сөйлеу қабілеті бұзылады. Сөйлеу дамуының бұзылуы, өз кезегінде, үшінші кемістік ойлау іс-әрекетінің құрылысын құрайды. Ойлаудың бұзылуы белгілі бір кезекте жеке тұлғаның дамуының кемістігіне алып келеді.

Диффузиялық зақымдануда бас мидың бірінші дефектісі аналитикалық-синтетикалық қимылда бірінші кезекте ойлаудың кемістігі байқалады, ақыл есінің қимылы және ақыл-ой кемістігінің алғашқы симптомдарын құрастырады. Аналитикалық-синтетикалық кемістіктің еркін қимылы екінші кемістіктің пайда болуына және басқа жоғары психикалық функцияның бұзылуына алып келеді: зейіннің, естің, сөйлеудің.

Бұл ерекшеліктерді түсіну дамуында ауытқуы бар балаларға басты білім беру жолын анықтауға септігін тигізеді, бұл білім беру мекемесінің жоспары оларға бірдей болып келеді. Мысалы, ақыл есі кемді белгілеу, психолог бұдан басқа да туа пайда болған немесе сөйлеу аппаратының бұзылуын немесе зейіннің еріксіз бұзылуында белгілеп отырады. [4]

Соқыркереңдік - бұл туа немесе жүре пайда болған соқыр және кереңдік мылқаулықпен байланысты. Арнайы оқытусыз соқыркереңмылқау бала ақыл есі дамымай, қарапайым нәрселерді істей алмай, өз-өзіне қызмет көрсете алмайды. Бірақ бұл арнайы оқыту кезінде екі жақты дамуға мүмкіндік береді. Қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түсуге дактилологияның көмегі зор. Соқыркереңдермен қарым-қатынасқа түсуде клавиштік аппарат телетакторды қолданады. СССР-де соқыркереңмылқауларға арналған мекемелерде арнайы құрал-жабдықтармен біліммен қамтамасыз етілген.

Қорыта келе күрделі кемістіктің бірінші және екінші кемістік психикалық дамудың күрделі суреті ретінде құралады, индивидуалдық істердің бірталай ерекшелігіне қарамастан, өзінің спицификасында әрбір дамуының бұзылуы. Бұл спицифика балалардың әрбір категориясына бірдей арнайы білім беру жағдайын құруды қажет етеді. Өзгешелігін айқындау баланың психикалық дамуы, оның психикалық ерекшеліктері және басты тапсырмасы психодиагностика дамуының бұзылуы болып табылады.

Қорытынды

Күрделі кемістіктері бар эрбір балаға кемістіктің кұрылымымен, онын этиологиясымен, психикалык жэне дене ерекшеліктерімен аныкталатын дамудың жеке бағдарламаларын белгілеу кажет. Тәжірибе көрсеткендей, күрделі кемістіктері бар оқушылар үшін еңбек білім берудің (тұрмыстық еңбек пен үй шаруашылығын коса алғанда), кәсіби-еңбектік білім беру мен әлеуметтік-тұрмысгык бағдарлаудың маңызы зор.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Нурманбетова У.Е. Мүмкінлікиері шектеулі балалар.

Интеллектуалды даму кемістіктері //Оқулық құрал. - Қарағанды, 2003.

2. 2. Тебенова К.С. Дамуындағы ауытқулары бар балалар/ Оқулық құрал. – Қарағанды, 2003.

3. Құдиярова Г. Психиатрия. – Алматы, 1994.

4. Нурмухамбетова Т.Р. Псиологиялық дамуында ауытқуы бар балалардың ақыл- ойының даму деңгейін диагностикалау. //Оқу-әдістемелік құрал. – Шымкент, 2009.

⇐ Предыдущая 12