Тақырыбы: Ісіктер: ісік алды және обыр алды жағдай туралы түсінік.

Тақырыбы: Ісіктер: ісік алды және обыр алды жағдай туралы түсінік.

Маќсаты:студенттерді ісіктік өсу табиғатымен, атипизм түрлерімен, ісіктік өсу этиологиясы мен даму механизмдерімен таныстыру.

Дєріс жоспары:

1. Ісіктердің патогенезі. Онкоген туралы түсінік. Жасушалық онкогендердің маңызы, канцерогенездегі онкобелоктардың рөлі, олардың түрлері. Ісіктік прогрессия.

2. Адамда ісіктің дамуындағы тұқым қуалайтын факторлардың, жыныстың, жастын, созылмалы аурулардың, жүйке, эндокриндік, иммундық жүйелердің жағдайының маңызы. Балалық шақтағы ісіктік өсудің ерекшеліктері.

3. Ісік алды және рак алды жағдайлар туралы түсінік.

4. Ісіктік өсулердің алдын алудың және емдеудің патофизиологиялық негіздері.

· Дәріс тезистері:

Ісіктердің патогенезі. Онкоген туралы түсінік. Жасушалық онкогендердің маңызы, канцерогенездегі онкобелоктардың рөлі, олардың түрлері. Ісіктік прогрессия.

Ісік µсу патогенезі осы к‰нге дейін ең бір к‰рделі жєне єлі толық шешілмеген мєселе. Дегенмен соңғы жылдары ісік µсу патогенезі єжептєуір зерттелді. Єсіресе қалыпты клеткалардың ісіктікке айналуының бастапқы жєне шешуші сатылары анықтала т‰сті. Б±л процесс клетканың µсуі, кµбеюі жєне жетілуіне байланысты молекулалық-генетикалық деңгейде болатыны к‰мєн шақырмайды. Ісік µсуі туралы кµзқарас былай дамыды. Ең алғаш онкогенездің мутациялық концепциясы пайда болды. 1914 жылы Т.Бовери рак клеткаларында хромосомдардың б±зылыстары болатындығын байқады. Кейбір эксперименттік ісіктерге тєн хромосомдар ісік клеткаларында табылды. Филадельфиялық хромосомы адамның миелолейкозы кезінде жиі кездеседі ( хромосомның 22 – ж±бы қалыптан кіші, 9 – ж±бы керісінше ‰лкен). Сонымен бірге Даун ауруы кезінде ( хромосомның 21 – ж±бының трисомиясы) лейкоз бен ісіктер жиі пайда болады. Б±л кµрсетілгендер хромосомдардың деңгейіндегі µзгерістер ісік дамуында маңызды деген кµзқарастарды қалыптастырады.

Бірақ, ісік µсуінде б±ларға тым ‰лкен маңызды орын беруге болмайды. ¤йткені хромосомдардың б±зылыстары барлық ісіктерде кездесе бермейді. Тіпті бір ісіктің µзінде бір клеткаларда б±л б±зылыстар байқалса, екіншілерінде болмайды. Миелоидты лейкоз кезінде филадельфиялық хромосома барлық ауруларда болмайды. Осыған байланысты кариотиптің б±зылыстары ісік µсудің алдында емес, оның ±лғаюы нєтижесінде пайда болуы м‰мкін.

1926 жылы Н.Н.Петров жєне К.Н.Bauer клетканың ісікке айналуы соматикалық мутацияның нєтижесінде болады деген пікір айтты. Осыған байланысты ісік дамуы ‰шін хромосомдардың б±зылуы міндетті емес. Ісіктің дамуы соматикалық клеткалардың қ±рылымдық гендерінің мутациясымен байланысты болуы м‰мкін. Кµп кешікпей қ±рылымдық гендер тобындағы мутацияның онкогенезде маңызы аса ‰лкен емес екендігі дєлелденді. Ол ‰шін бақа б‰йрегінің зарарлы ісік клеткаларынан алынған ядроны, сау бақаның ядросы алынып тасталған аналық клеткаларына орналастырылды. Белгілі тіршілікке сєйкес жағдай жасалғанда гибридтік осциттен бақаның баласы, кейде ересек бақаларға дейін, дамиды. Б±л бақаның баласы ісікпен ауырмаған, сау к‰йінде қалды. Демек, ісік клеткасының ядросында ісік дамитын гендік бағдарлама толығынан сақталған. Бірақ, б±л тєжірибе клетка бµлінуін реттеуші гендерде мутация болу м‰мкіншілігін теріске шығара алмайды. Осыған байланысты онкогенездің эпигеномдық концепциясы дамыды. Б±л концепция бойынша қалыпты клетканың ісік клеткасына айналу негізінде гендік бағдарламаның іске асуы, гендік єсердің реттелуінің т±рақты б±зылуы жатады. Химиялық немесе физикалық канцерогендердің, онкогендік вирустың єсерінен єрбір ткєнде тєн ген активтігінің реттелуі µзгереді. Б±л ткєнде қалыпты жағдайда активтігі тµмен болатын егендер тобы єсерленіп, керісінше, єсерлі болатын егндер тобы тежеледі. Осының нєтижесінде клетка µзіне тєн ерекшеліктерін кµптеп жоғалтады, т±тас организмнің реттеуші єсерлеріне сезімталдығын жоғалтады немесе тым азайтады, оның µсуі басқарусыз қалады. Б±л концепция бойынша ісіктердің кейбір ерекшеліктерін (антигендік атипия, кейбір ісіктермен гормон µндірілуі ж.б.) онай т‰сіндіруге болады.

Онкогенездің кµрсетілген мутациялық жєне эпигеномдық концепцияларымен қатар вирустық-гендік концепциясы дамыды. Б±л концепциясының негізін орыс ғалымы Л.А. Зильбер (1894-1968) дамытты. Жануарлардың кµптеген ісіктері вируспен шақырылатыны к‰мєн келтірмейді. Вирустың гендік концепция бойынша ісік шақратын вирустар ж±қпалы ауру шақыратын вирустардан ерекше т±рады. Олардың негізгі клетканың ДНК тізбегін ‰зіп, оның ‰зінділерімен, былайша айтқанда клетка геномымен байланысады. Клеткаға кірген вирус µзінің қабығынан босанып, ДНК-сын клетканың ДНК-сына қосады. Вирус пен клеткаға єкелінген жаңа гендік бағдарлама клетканың µсуін µзгертеді. Б±ндай клеткалар кµбейгенде қабылданған жаңа қасиетін туынды клеткаларына бере алады. Б±л концепция ДНК-дан т±ратын вирустар туралы к‰мєн шақырмаса, РНК-дан т±ратын вирустар қалай клетка ДНК-мен байланыстатыны кµпке дейін т‰сініксіз болып келеді. ¤йткені қалыптасқан кµзқарас бойынша вирустың РНК-сы клетканың ДНК-мен байланысуы м‰мкін емес деп есептелінді. Гендік бағдарламаны кµшіру тек ДНК-РНК-белок деген бір бағытта болады деп саналды. 60-жылдардың басында кері транскрипциясының, былайша айтқанда РНК негізінде ДНК қ±рылу м‰мкіншілігі туралы алғаш пікір айтылды. Б±л кері транскрипцияны ж‰ргізетін фермент (кері транскриптаза немес РНК-тєуелді ДНК полимераза) ревертаза ашылды. Сонымен кері транскрипция қ±былысы ашылуы барлық онкогендік вирустардың (соның ішінде РНК-т±ратын) єсер ету механизмін т‰сіндіреді.

Қорыта айтқанда, 70-жылдың басында клетканың ісікке айналуын т‰сіндіру ‰шін ‰ш пікір қалыптасты. Біріншісі бойынша ісікке айналу негізінде клеткадағы гендік аппараттың қ±рлысында болатын µзгерістер (мутациялық концепция), екіншісі бойынша – гендік қ±рылымдық материалы µзгермей, клетка генінің активті реттелуінің т±рақты б±зылыстары (эпигеномдық концепция) жатады, ал ‰шінші гипотеза бойынша ісік клеткаларының пайда болуы клеткаға жаңа гендік вирустық бағдарламаның т‰суімен байланысты (вирустық гендік концепция).

1969 жылы Хюбнер мен Тодаро вирустық-гендік концепцияның жаңа т‰рін ±сынды. Олардың пікірі бойынша ісік µсуі ‰шін, ісік шақыратын вирустың клеткаға сырттан енуі міндетті емес. Б±дан кµптеген миллион жыл б±рын организмде онкогендік вирус енген жєне єрбір кµп клеткалық жануарлар организмінің гендік материалында онковирусты т‰зуге қажетті бағдарлама болады. Былайша айтқанда єрбір клетканың геномында «бµтен» вирустық т±қым қуатын бағдарлама кездеседі. Клетка ДНК-ның б±л вирустық бағдарлама сақтайтын бµлшегі вироген деп аталады. Ол єрт‰рлі процестерге жауапты кµптеген гендерден т±рады. Б±л гендердің бір тобы вирустың ферменттері т‰зілуін шақырады, екінші тобы – вирустың белоктық қабығы қ±рылуын, ‰шіншісі – вирустық антигендер т‰зілуін қамтамасыз етеді. Ал осы гендердің ішінде біреуі немесе бірнешеуі (онкоген деп аталады) клетка ішіндегі қалыпты клетканың ісікке айналуына єкелетін процестерге жауапты белоктың т‰зілуіне єкеледі. Сау организмде вироген тежелген жағдайда болады. Егер кейбір (химиялық, физикалық канцерогендер, вирустық аурулар, гормондық фонның µзгеруі т.б.) єсерлерден вирогенге қатысы бар гендердің топтары єсерленсе, онда вирустың бµлшектері тежелуден шығады. Егер кейбір єсерлерден онкоген тежелуден шықса, қалыпты клетканың ісікке айналуына жауапты белок т‰зілуі артады. Б±л концепция вирустық-гендік жєне эпигеномдық концепциялардың негізгі жағдайларын біріктіреді.

12 3 4 Следующая ⇒